Dagblaðið - 01.04.1981, Qupperneq 13

DAGBLAÐIÐ. MIÐVIKUDAGUR 1. APRÍL 1981.
13
HEIMIU-KIRKJA-SKÓLI
aukist að sama skapi i afþreyingar-
efni sem oft er leitað uppi langt yfir
skammt.
Engan þarf að undra að þessir
breyttu þjóðlífshættir marki nokkur
spor í lifsmunstri samtíðarinnar.
Samkvæmt eðli sinu hljóta þær
breytingar að leiða til undanhatds i
siðgæði og samskiptum fólks. Á
heimilum eru flestum einstaklingum
mótaðir vegvísar i upphafi lifsgöng-
unnar. Það skiptir því miklu máli að
þær grunnstofnanir missi ekki fót-
festu sem andlegir vermireitir hinna
uppvaxandi þjóðlífsþegna. Með tóm-
læti og útþynningu á uppeldishlut-
verki heimila eru vandræðaskapnum
ruddar brautir sem teygjast með
tímanum útum allt þjóðlífið og
afleiðingarnar kynna sig með ýmsum
hætti. Eitt með öðru er að hver
heimtar sem mest hann má í sinn hlut
og litur á sjálfan sig sem sjálfkjörinn
þiggjanda í samskiptum við aðra.
Einn aðilinn kennir öðrum allt sem
misbrestasamt er en hvítþvær eigin
persónu af öllum sökum.
Uppskerubrestur
Til mótvægis illri áráttu þegnanna
kostar samfélagið nokkru til með því
að starfrækja þjóðkirkju í landinu. Á
vegum þeirrar stofnunar er leitast við
að uppfræða fólk i æskilegum
sambúðarháttum. Kennimenn
hennar koma fram á sviðið í nafni
hinna háleitustu hugsjóna sem mann-
legum samskiptum og siðgæði hafa
verið markaðar. En á þeim akri
virðist gæta vaxandi uppskerubrests.
Að visu hlýða allmargir á orðið á
viðhafnardögum en þó andinn sé þá
oft reiðubúinn reynist holdið jafnan
veikt í hversdagsleikanum.
með hliðsjón af lokaorðunum í
Morgunblaðsgrein Ólafs Proppé, en
þau eru svohljóðandi: „Krafa mín er
sú að vísinda- og fræðimenn sýni
öðrum að þeir byggi niðurstöður
sinar á ákveðnum forsendum — og að
þær forsendur séu ekki endilega sjálf-
gefinn sannleikur. En það eitt er ekki
nóg. Ábyrgð þeirra, sem vilja kalla
sig vísinda- eða fræðimenn, nær
lengra. Fræði þeirra og framsetning
má ekki koma i veg fyrir að viðtak-
endur (i þessu tilfelli lesendur
Morgunblaðsins) beiti gagnrýni á
sjálfa sig og aðra þá er verr farið en
heima setið. Slikt má kalla innræt-
ingu og ef vitandi vits er gert þá
einnig áróður.”
Tvenns konar
skólakerfi
Ekki vita allir hvaða munur er á
„rótgrónu” og „nýmótuðu” skóla-
kerfi, né á hverju hann byggist.
Meginmunurinn er að mínu mati
þessi: Gamla kerfið hvílir á latínu-
skólahefðinni. Fjögurra ára nám sem
lýkur með stúdentsprófi er þar fyrst
og fremst miðað við að búa nemend-
ur undir hefðbundið háskólanám sem
lengi hefur verið í svo föstum skorð-
um að auðveldlega má velja námsefni
og haga kennslu þannig að nemendur
verði sérhæfðir til þess að stunda
framhaldsnám í ákveðnum háskóla-
deildum. Það er sums staðar gert.
Vísa ég í því sambandi til ummæla
háskólarektors sem tilgreind voru
framar í þessari grein. Skiljanlegt er
að stúdentar sem koma frá slíkum
skólum standi sig vet á fyrsta námsárí
í vissum háskóladeildum. Þeim má
líkja við íþróttamenn sem koma sér-
þjálfaðir til keppni og standa þvi í
fyrstu betur að vígi en hinir sem al-
menna þjálfun hafa hlotið. En að
sögn háskólarektors jafnast þetta út
er á líður.
Meðan gamla skólakerfið var
einrátt var á það deilt fyrir að taka
ekki mið af nútíma samfélagsháttum.
Sú gagnrýni er enn í fullu gildi en
ýmis teikn benda til þess að merkis-
berar bekkjakerfisins hafi komið
auga á suma annmarka þess. Þessu til
stuðnings vitna ég i skólaslitaræðu
Þorvarðar Elíassonar vorið 1980:
„Eitt hættumerki þykist ég sjá á vegi
menntamála á Islandi í dag. Veruleg
hætta er á að tengslin milli atvinnu-
Kjallarinn
Jakob G. Pétursson
Sumir spyrja hvort kirkjunnar
þjónar höfði nægjanlega til veruleik-
ans í kríngum sig er þeir fjalla um
boðskapinn. Þeir Drottins smurðu
mættu gjarnan hafa það rikara i huga
að kjami hins sanna krístindóms felst
ekki í orðum heldur í breytni og
athöfnum. Um það vitna ótvíræð orð
þess sem kristnin er við kennd.
Til skólanna eru gerðar óvægar
kröfur i uppeldismálum, jafnhliða
því sem þeim er ætlað að vera
fræðslustofnanir. Sumir telja þá
jafnvel skuldbundna til að lagfæra
allt sem aflaga fer i fari nemenda.
Vissulega væri það mikill áhyggju-
léttir öðrum uppeldisaðilum ef þær
stofnanir risu undir þeirri skyldu. En
mörg teikn benda til að þess sé æði
lifs og skóla rofni á komandi árum.
Víst er að aldrei hefur verið meir
talað um nauðsyn þess að skólarnir
komi til móts við þarfir atvinnulífsins
og aldrei hefur annar eins fjöldi verið
við nám í hinum ólíkustu skólum,
sviðum og brautum, sem allir kenna
sig við einstakar atvinnugreinar eða
störf.”
Hinn ungi skólastjóri Verslunar-
skólans hefur þama reynst fljótur að
átta sig, og mér sýnist líklegt að svo
verði á fleiri sviðum. Orð geta verið
góðs makleg, en athafnir eru mikils-
verðari, og umsvif eru nú víða í
skólakerfinu. Umfangsmikil endur-
skoðun námstilhögunar og kennslu-
hátta fer fram i nokkrum sérskólum.
Nefni ég þar til Vélskóla íslands og
Iðnskólann í Reykjavík. En skýrasta
dæmi þess að stjórnendur eldri skóla
hafa skilið nauðsyn þess að nám og
kennsla aðlagist samfélagi og at-
vinnuháttum er án efa að Mennta-
skólinn á Akureyri minntist aidar-
afmælis stofnunarinnar með því að
taka upp bið nýmótaða skólahald
haustið 1980.
Ef spurt er á hvern hátt hið nýmót-
aða skólahald sé frábrugðið hinu
gamla, er fyrst svarað að áfangakerfi
komi þar í stað bekkjakerfis. í
áfangakerfi er víðast hvar reynt að
auðvelda fólki að nýta þekkingu sina
þótt það skipti um námsbrautir eða
skóla. Samhæfingin verður einkum i
almennum greinum og tekur mið af
margþættu og flóknu þjóðfélagi þar
sem fiestir þurfa annaðhvort að
skipta um störf nokkrum sinnum á
ævinnni eða tileinka sér nýja tækni á
sama starfi. Margir telja að áfanga-
kerfi i menntaskólum sé fremur
formbreyting en eðlisbreyting vegna
þess að námsmarkmið séu hin sömu.
Fáein rök má að þessu færa, en mót-
langt að bíða að svo verði. í þeim
stofnunum er brugðist við vandanum
með ýmsu móti. Sumir skóla-
menn sjá flestar lausnir vandamál-
anna í hillingum í formi sérfræði-
legrar meðferðar. öðrum finnst
smátt um þá kerfisþjónustu og telja
vandann oft liggja nær fótmáli og
kalli á önnur viðbrögð en sérfræðin
áskilur. En sem heild er skólakerfið
reikult og ráðvana. Því tekst hvorki
að ná æskilegum árangri í mótun
uppeldislegra mannkosta né spyrna
gegn áleitnum skaðvöldum utan frá
sem sækja á i vaxandi mæli. í ráð-
villtri eftiröpun hefur skólakerfið
sífellt reynt að auka hlut sinn í fag-
legri fræðslumiðlun og um Ieið að
endurvekja vinnusemi nemenda með
nýjum starfsháttum. En gagnvart
hvoru tveggja virðist árangur vægast
sagt í minnsta lagi.
Að rjúfa
vítahringinn
Vitur maður hefur staðhæft að
gott uppeldi njóti sin að fullu aðeins
rökin eru miklu gildari. Má þar nefna
aukið námsframboð og svigrúm
nemenda til þess að skipuleggja nám
sitt sjálfir og ráða námshraða að
nokkru. En i fjölbrautaskólum er
eðlisbreytingin ótvíræð. Því veldur
meðal annars starfsréttindanámið
sem ekki þekkist í menntaskólum.
Samkennsla i byrjunaráföngum
eykur kröfur í almennum greinum frá
því sem tiðkast hefur í flestum sér-
skólum, en i sumum tilvikum verður
samræmingin á kostnað venjubund-
inna menntaskólakrafna. Undirbún-
ingur háskólanáms verður stundum
ekki jafnmarkviss og í fornu mennta-
skólunum vegna þess að hann er ekki
eina námsmarkmiðið. Sennilegt
virðist mér að af þessu stafi ótrú
sumra háskólakennara á fjölbrauta-
skólum. Með samvinnu. má Iagfæra
flesta annmarka sem af þess spretta,
en til þess þarf tengsl milli skólastiga
sem vantar.
Tengsl milli
skólastiga
Margir hafa spurt til hvers
einkunnasamanburður Halldórs
Guðjónssonar var gerður og birtur.
Margt getur þar til greina komið og
vísa ég i því sambandi til spurninga
sem skólastjórn Fjölbrautaskólans í
Breiðholti beinir til kennslustjóra
Háskóla íslands í Morgunblaðinu
laugardaginn 28. mars sl. Skoðun
mín er sú að skortur á eðlilegum
tengslum milli skólastiga valdi þvi að
verk sem hefði getað orðið til mikils
góðs hafi til ills snúist vegna klaufa-
skapar annars vegar og hins vegar
fordóma sem ráðið hafa gerðum for-
ráðamanna Háskóla íslands. Reynt
mun nú að skýra þetta viðhorf litil-
lega:
þar sem aðstæður mannfélagsins séu
góðar og góðar skoðanir og tilfinn-
ingar manna á milli. En félagsað-
stæður, skoðanir og tilfinningar
einstaklinganna verði aldrei algerlega
fullnægjandi fyrr en uppeldið sé
orðið gott. Ef þetta er rétt þá er
þarna við erfiðan vítahring að fást.
Þó er það líklega forsenda allra
umbóta í þessum efnum að það
takist að rjúfa hann.
Þegar menn leiða hugann að þeirri
miklu fjárfúlgu sem okkar litla þjóð-
félag ver til fræðslumála þá er von að
spurt sé um markmið og árangur. Að
visu er tómt mál að ætla að meta
verðmæti menntunar í krónum. Þar
skiptir mestu að rétt sé stefnt og áfram
miði. En þar hefur okkur, sem upp-
fræðslu sinnum, ekki tekist nógu vel
og á ég þá einkum við grunnskóla-
stigið. Best er að viðurkenna, án
umbúða og fyrirvara, að okkur hefur
hvorki heppnast að ná nógum takti
við námsiðkendur né uppalendur
heimilanna. Frá sjónarhóli flestra
nemenda er skyldunámskólanum
tekið sem meira eða minna þrúgandi
Eftir setningu grunnskólalaga var
skyldunám samræmt um land allt, ný
námsmarkmið sett og þeim framfylgt
án tillits til framhaldsskóla. Fram-
haldsskólar tóku hins vegar ekkert
tillit til breytinganna og héldu náms-
kröfum í sama fari og áður. Af þess-
um sökum hefur í sumum námsgrein-
um myndast gjá milli skólastiga.
Sjálfsagt hefur menntamálaráðuneyt-
ið ætlað að ganga frá eðlilegum
tengslum milli þessara skólastiga eftir
samþykkt nýrra laga um framhalds-
skóla, en sú löggjöf hefur dregist ár
frá ári. Afieiðingar þess eru miklu
alvarlegri en menn almennt vita.
Tengslin milli framhaldsskóla og
Háskóla Íslands eru að sumu leyti
hliðstæð. Háskólinn miðar
námskröfur við sams konar undir-
búning og tíðkast hefur undanfarna
áratugi þótt skólum sem brautskrá
stúdenta hafi fjölgað og sumir þeirra
séu annars eðlis en „latínuskólarnir”
gömlu. Til þessa hefur hvorki
menntamálaráðuneytið né Háskólinn
gert neitt sem veigur er í til þess að
koma á eðlilegri samvinnu milli
framhaldsskóla og Háskólans.
Staða fjölbrautaskóla
Ég hefi heyrt þær raddir að nauð-
synjalaust sé að fjalla meira um
einkunnasamanburð Halldórs Guð-
jónssonar, allir skólamenn viti að
hann er fánýtur. Verið getur að
skóiamenn hafi fiestir þennan skiln-
ing, en ég tel líklegt að fólk almennt
taki mark á rektor og kennslustjóra
Háskólans þótt sleggjudómar þeirra
hvili á tilfinningalegri afstöðu en ekki
fræðilegri könnun. Hið rétta í þessu
máli mun í ljós koma i júnimánuði
þegar nemendur úr 9. bekk
grunnskóla sækja um skólavist á
framhaldsskólastigi.
Fjölbrautaskólar eru ungar stofn-
anir hérlendis, þeir elstu hafa aðeins
starfað í 6 ár. Fjórir hafa til þessa
brautskráð stúdenta: Flensborgar-
skóli, Fjölbrautaskólinn í Breiðholti,
Fjölbrautaskóli Suðurnesja og Fjöl-
brautaskólinn á Akranesi. Hinn
síðasttaldi er þó svo nýr að nemendur
þaðan eru ekki í einkunnasaman-
burði Halldórs Guðjónssonar. Næst
bætist í hópinn Fjölbrautaskólinn á
Sauðárkróki og Menntaskólinn á
Egilsstöðum, sem er í reynd fjöl-
brautaskóli.
Það er engin nýjung að ungir
Æk ,,. . . til þess að skólahald í framtíð-
inni taki hvarvetna mið af menningu,
þjóðlífi og atvinnuháttum hértendis en
ekki latínuskólahefðum þótt góðar hafi verið
á sinnitíð.”
^ ,,í hversdagsleikanum er mjög tekið að
hvarfla að mönnum hvort þessi
þrenning sé ekki sífellt að þynnast út sem
afgerandi áhrifaaðili í uppeldismótun.”
nauðsyn. Og algengt er að foreldrar
líti á hann sem óumbreytanlegan þátt
hins sjálfvirka kerfis er sé utan og
ofan við þeirra ráðslagsrétt í einu og •
öllu. Að vísu kunna margir foreldrar
að meta skólann sem viðunandi
geymslustað fyrir börn sín meðan
þeir sinna önnum utan heimila. Þó
munu þeir ekki virða þátt kennara í
þvi hlutverki jafnmikils og störf
fóstra sem annast yngri börnin. Það
mundi greinilega koma í Ijós ef
kennarar þyrftu að standa í hlið-
stæðri baráttu og fóstrur nýlega.
Það er furðulegt hversu lítið er
fjallað um verksvið grunnskólans í
fjölmiðlum þegar haft er í huga hve
viðfangsefni hans er viðtækt í sam-
félaginu. Sú starfsemi er hvort
tveggja i senn einn af stærstu útgjalda-
liðum fjárlaga og í eðli sínu örlaga-
valdandi mótunarafl í þjóðlifi
framtíðarinnar. Líklega er sanni næst
að margur telji sér hætt á hálum ísi,
þar sem þessi mál eru uppi, vegna
þeirrar §érfræði- og langskóladýrk-
unar sem jafnan er tengd forsendum
marktækrar umræðu um þau mál. í
þessum efnum sem fleirum reyna vissir
aðilar oft að tryggja sér launhelga
yfirburði í skjóli sérfræði sinnar og
stöðuheita þegar fjallað er um til-
tekin málefni. En grunnskólinn er
þjónustustofnun hins almenna
borgara, og störf hans varða sérhvern
þjóðfélagsþegn. Um verksvið hans
eiga því allir að geta rætt og ályktað á
jafnréttisgrundvelli og því betra sem
fleiri láta sig verkefni hans varða af
raunsæi og með úrbætur í huga.
Við viljum öll betra þjóðfélag en
greinir á um leiðir til úrbóta. En for-
senda þess að áfram miði er að fólk
reyni að líta í réttu Ijósi orsakir þess
sem úrskeiðis fer.
Við dáum mannréttindi og frelsi
einstaklingsins innan samfélagslegra
hagsmunamarka. Við njótum okkar
best þar sem réttlæti ríkir og mann-
kostir eru í hávegum hafðir. En það
lifsform fellur ekki úr skýjum niður.
Það verður ekki til án verðleika.
Jakob G. Pétursson
kennari,
Stykkishólmi.
...............
skólar mæti tortryggni og vantrausti
fyrstu árin sem þeir brautskrá stúd-
enta. Mér hefur verið sagt að Akur-
eyrarstúdentar hafi verið lágt skrif-
aðir í lærðra manna hópi í upphafi
fjórða áratugsins. Ég man frá
unglingsárum að margir fullyrtu án
raka að verslunarskólastúdentspróf
væri stórgallað og ósambærilegt við
menntaskólastúdentspróf. Þegar
Menntaskólinn við Hamrahlíð braut-
skráði stúdenta í fyrsta sinn hringdu
til mín tveir háskólakennarar og lýstu
áhyggjum sínum vegna „standard-
lækkunar” sem þeir töldu þá verða á
prófinu. Svipað hefur gerst þegar
stofnsettar hafa verið nýjar háskóla-
deildir. Háskólarektor ætti að vita að
á sokkabandsárum viðskiptafræði-
deildar voru nemendur þar ekki hátt
skrifaðir á fínum stöðum.
Sjálfsagt hafa þessar menntastofn-
anir að ýmsu leyti staðið vel að höggi.
Aþena stökk alsköpuð út úr höfði
Seifs, en ég þekki engar hliðstæður
þess. Nýir skólar þurfa nokkurn tima
til þess að hasla sér völl. Undarlegt
væri ef þeir reyndust frá upphafi
jafnokar hinna eldri.
Þegar ég tók til starfa við Fjöl-
brautaskóla Suðurnesja vissi ég að
hið nýmótaða skólahald yrði að‘
þreyta sitt reynsluskeið, en ég átti
ekki von á að rektor og kennslustjóri
Háskólans yrðu forsöngvarar í
ófrægingarkór og hinn síðarnefndi
stæði fyrir aðför að hinu nýmótaða
skólakerfi undir falsmerki hlutlausr-
ar könnunar. í leiðara Morgun-
blaðsins 6. mars síðastliðinn var sagt
að nú sé „orðið tímabært og nauð-
synlegt að meta árangur þess sem gert
hefur verið síðustu 10 árin þannig að
menn geti gert sér grein fyrir þvi,
hvprt nauðsynlegt sé að gera ein-
hverjar verulegar breytingar á því
kerfi, sem nú hefur verið byggt upp.”
Ég styð þessa málaleitan og tel
Dagblaðsgreinar mínar renna stoðum
undir nauðsyn þess að matið ve.ði
unnið á fræðilegum grunni: — til
þess að menn geti tekið afstöðu a
grundvelli þekkingar i stað þ ss að
kveða upp dóma byggða á þ\i sem
þeir hafa á tilfinningunni og — til
þess að skólahald í framtíðinni taki
hvarvetna mið af menningu, þjóðlífi
og atvinnuháttum hérlendis en ekki
latínuskólahefðum þótt góðar hafi
verið á sinni tíð.
Jón Böðvarsson
skólameistari.