Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.2000, Blaðsíða 5

Vínarborg árið
1910, turn
Stefánsdóm-
kirkjunnar fyr-
ir miðju.
Vatnslitamynd
eftir Adolf
Hitler sem var
ungur raun-
sæismálari
um þær mund-
Ir, en þessi
raunsæju efn-
istök dugðu
þó ekki til
þess að hann
kæmist inn f
Listaakad-
emíuna.
gengu gegnum þær, eins og rithöfundarnir
Christine Nöstlinger eða H.C. Artmanns.
í lok stríðsins var a.m.k. tíunda hvert hús
gamla miðbæjarins gjöreyðilagt.
í Floridsdorf, sem er 21. hverfið og liggur í
útjaðri borgarinnar, var um helmingur húsa
lagður í rúst. Þegar maður gengur eftir aðal-
götunni þar, BriinnerStrasse, og ber götum-
yndina saman við myndir frá vorinu 1945, sér
þess þó hvergi merki.
Lögin um viðhald hins upprunalega útlits
húsanna gera að verkum að útlendingur trúir
því tæpast að kirkjuskip Stefánskirkju hafi ver-
ið tætt í sundur, hvað þá að sum fegurstu hús
miðbæjarins séu endurbyggð nánast frá
grunni. Það er hka erfitt að sjá fyrir sér fimm-
tíu ára gamla mynd af lystigörðum borgarinn-
ar, svo sem Karlsgarðinum, þegar flatimar þar
voru þaktar hvítum krossum; þúsundir af líkum
voru urðaðar þar í skyndi í sk. „sondergraben"
til að komast hjá rotnun þeirra þar sem þau
láguávíðogdreif.
Árið 1945 var borginni skipt í fjögur yfir-
ráðasvæði Bandaríkjamanna, Rússa, Breta og
Frakka, og hermenn þessara ríkja héldu uppi
nýjum lögum og reglu í byrjun friðar. Þessi
svæði voru kölluð „vemdarsvæði", sem hljómar
hjákátlega í ljósi þeirra skelfingu misþyrminga
og gripdeilda sem þá fóra í hönd. Varlega er
áætlað að um 200.000 konum hafi verið nauðgað
í borg sem þá náði ekki hálfri annarri milljón að
segja að austurríska þjóðin hefði jafnan leikið
ákveðið sáttasemjarahlutverk þar á milli. Það
er ekki að ósekju að landið var oft kallað „varðt-
urninn við járntjaldið", þegar kalda stríðið var í
algleymingi, allt fram til til ársins 1989, þegar
utanríkisráðherra landsins, Alois Mock, klippti
á hinn táknræna gaddavír við landamæri þá-
verandi Tékkóslóvakíu.
Hlutskipti Austurríkis var þannig nokkuð
annað en flestra annarra Vestur-Evrópuríkja
og enn er deilt um hvort þeir eigi að ganga í Atl-
antshafsbandalagið. Viðskiptahagsmunir hafa
og komið í veg fyrir að innganga í bandalagið
hafi nokkum tíma komið til greina, en í dag er
hún orðin að einu hitamála í stjómmálaum-
ræðu.
Eitt helsta hitamálið er reyndar líka hvort
eigi að stofna austurrískan atvinnuher, en það
er önnur saga.Byggingar Alþjóðamiðstöðvar-
innar í útjaðri borgarinnar, í Kaisermuhlen, era
alger andstæða barrokkbygginga gamla mið-
bæjarins; geypistórar blokkir úr gleri, stein-
steypu og stáli. Miðstöðin er ýmist er þekkt
sem Donauzentrum, Uno-City eða einfaldlega
„Vienna Intemational Centre“.
Viðlíka byggingar yrði aldrei leyft að reisa í
miðborg Vínar enda allt gert til að viðhalda hin-
um þunglamalega glæsileika. Þegar ég heim-
sótti alþjóðastofnunina var ég krafinn um vega-
bréf og útskýrt fyrir mér að nú væri ég á
alþjóðlegu áhrifasvæði.
Á Naschmarkt, matvælamarkaði í
Vínarborg sem þama er alla daga
vikunnar nema á laugardögum, þá er
þar flóamarkaður. Það er dæmigert
að maðurinn sem þama er f
þjónustuhlutverkinu er Tyrki.
Ljósm : Halldór Carlsson.
Nútíminn í Vínarborg: Kanslarinn
heldur ræðu á aðfangadag jóla fram-
an vlð Stefánsdómkirkjuna og
jafnframt birtist kanslarinn
þar á risastórum skjá.
Vínarborg fortíðarinnar og glæsileikans:
Konungleg móttaka framan vlð Schönbrunn-
höllina á 18. öld. Málverk eftir Bemardo
Belotto, 1759.
landið fengi nafnið „Þýska Austurríki“, eins og
tilstóð.
Milli stríða ríkti á tímabili bæði óðaverðbólga
og atvinnuleysi, og svo mikil varð verðbólgan
að atvinnulausir Lundúnabúar gátu búið á dýr-
ustu hótelum Vínar fyrir fátæklegan styrkinn
sinn, eins og rithöfundurinn Stefan Zweig sagði
frá í ævisögu sinni, „Veröld sem var“. Zweig
ólst upp í Vín en flúði þaðan í tæka tíð fyrir inn-
rás nasistanna.
Skrif \jóð- og leikritaskáldsins Hugos von
Hofmannsthals lentu líka í hreinsunareldi
Þriðja ríkisins, en hann hafði mikil áhrif á hinn
unga Stefan Zweig. Milli stríða reyndu íhalds-
sinnar og sósíaldemókratar að stjórna landinu í
sameiningu en hvorki gekk né rak - þannig er
atburðarás dagsins í dag dálítill endurómur
þessa tíma.
Mitt í þessum hræringum gerjaðist heimur
hugsunar og lista.
Það er óþarfi að fjölyrða um Vínarbúann Sig-
mund Freud og þau áhrif sem hann hafði, ekki
hvað síst með hugmyndum sínum um starfsemi
undirmeðvitundarinnar, en sjaldnar er minnst
á Wilhelm Reich eða skrif Arthurs Sehnitzlers.
Verk Schnitzlers fjalla gjarnan um heima á
mörkum draums og veraleika og því áttu þeir
Freud margt sameiginlegt. Þeir vora og báðir
gyðingar og verk þeirra fordæmd á tímabili.
Þegar Engelbert Dolfuss varð kanslari árið
1932 urðu hann og íhaldssinnarnir nánast ein-
ráðir og sósíaldemókrataflokkurinn snarlega
bannaður. Ástandið varð eins og tifandi tíma-
sprengja. Þjóðernissinnar, sem jafnan vora
kallaðir „Austrofaschisten", sóttu í sig veðrið.
Fyrirmyndir þeirra vora fasistamir á Italíu og
þjóðemishreyfing Hitlers, sem safnaði æ meira
fylgi í Miinchen og Bayem. í febrúar árið 1934
var barist á götum Vínar og lá við borgarastyrj-
öld. Þjóðemissinnar tóku Dolfuss af lífi.
Ekki varð aftur snúið. Vegur þjóðemissinna
var nú upp á við og þegar Hitler ók inn á Hetju-
torgið í mars árið 1938 var honum ákaft fagnað
af æstum múgnum.
Það er vissulega satt að Austurríkismenn
veittu litla sem enga mótspymu gegn nasistun-
um. En hitt er líka satt að ekkert þjóðríki mót-
mælti - ja, nema Mexíkó. Flestar þjóðir litu á
innlimunina sem innanríkismál og jafnvel sjálf-
sagðan rétt Þjóðverja. 600.000 manns gengu
hið snarasta í hinar ýmsu deildir nasistaflokks-
ins - og u.þ.b. sami fjöldi austurrískra borgara
er talinn hafa látið lífið í fangabúðum, og nánast
allir gyðingar flæmdir burt.
Menn dáðust að framtakssemi Foringjans,
jafnvel þó að í ljós kæmi að það kostaði undar-
legar fómir: Brottnám fjölda „óæskilegra
borgara". Brauð og vinna era jú efst í huga
flestra manna, eða eins og gamli maðurinn á
gistiheimilinu í Búdapest sagði við mig um dag-
inn;
„Þá var nú ástandið skárra hér áður fyrr [þ.e.
á tímum kommúnismans].
Nú er hér ekkert nema gleðikonur, glæpa-
menn og spilling - og engin vinna.“
íbúar Vínar þurftu að þola ægilegar hörmun-
gar í lok stríðsins, svo miklar að varla er hægt
að trúa þeim nema lesa frásagnir þeirra sem
íbúatölu. Þar vora drakknir Rússar atkvæða-
mestir að því er þær örfáu konur hafa síðar
sagt, sem hafa fengist til að tjá sig um voða-
verkin. Þær lýsa því hvemig þær reyndu að
halda sig í hópum, líta draslulega út og jafnvel
smyrja sig blóði - þjóðsagan hermdi jú að
Rússamir kæmu ekki nálægt konum sem hefðu
á klæðum.
Um þessa fortíð geta einungis frásagnir eða
myndir vitnað. Fyrir Vínarbúa nútímans er
þetta „kein Thema“; ekki til umræðu. Hann vís-
ar í heimildir eða bendir á söfn. Eldra fólkið vill
ekki rifja fortíðina upp og hinir yngri era ein-
faldlega áhugasamari um framtíð sameigin-
legrar Evrópu.
Eða nýja farsímann sinn.
Það var engin tihúljun að leikstjórinn Carol
Reid ákvað árið 1948 að taka kvikmyndina
„Þriðja manninn" upp í ræsum og öngstrætum
borgarinnar. Hann hefði aldrei getað látið
hanna fyrir sig aðra eins sviðsmynd í stúdíói og
við sjáum þegar Harry Lime, leikinn af Orson
Welles, berst fyrir lífi sínu innan um húsarústir
og rottur eða hendist um í átökum í Risahjólinu
(Riesenrad) í Prater-garðinum.
Christine Nöstlinger hefur gert dálítið af því
að fræða böm um hildarleikinn. Hún skrifar
fyrir böm og um böm, og oft á austurrískri
mállýsku. Ljóðskáldið H.C. Artmann skrifar
gjaman á hreinni Vínar-mállýsku. Hann hefur
gefið út aragrúa Ijóðabóka - og ljóð hans era
mjög persónuleg. Hann sat meginhluta stríðs-
ins í þrælkunarbúðum og hefur lýst þeirri
reynslu á einkar persónulegan hátt. Artmann
var mjög virkur á sjöunda áratugnum, meðlim-
ur í „Anti-P.E.N.“-hreyfingunni og einn stofn-
enda „Vínarhópsins" svokallaða. Meðal margra
ber hann höfuð og herðar yfir aðra núlifandi
höfunda, en Peter Handke er þó öllu þekktari.
Hann er að vísu ekki Vínarbúi eins og Hart-
mann er og hefur reyndar verið á faraldsfæti
meiri hluta ævinnar - skrifaði nú síðast bréf í
blöðin frá Belgrad. Handke er af slóvenskum
ættum. Honum hefur stundum verið líkt við
Beckett vegna tilrauna sinna með absúrd leik-
rit eins og „Hneykslun áhorfandans" („Publik-
umsbeschimpfung“) sem hann skrifaði aðeins
23 ára gamall, en þar tætti hann niður hið við-
urkennda form leikhússins með því að fletta of-
an af því það og gera áhorfandanum sífellt ljóst
að hann væri jú bara í leikhúsi. Margir þekkja
kvikmyndina „Himinninn yfir Berlín" eftir
Wim Wenders, en Handke skrifaði handritið að
henni ásamt leikstjóranum.
Austurríki lék mikilvægt hlutverk í sam-
skiptum Austur- og Vestur- Evrópu á tímum
kalda stríðsins og ekki væri ósanngjarnt að
Alþjóðamiðstöðin hélt upp á tvítugsafmælið í
ágúst sl. og hefur verið vettvangur alþjóðlegra
ráðstefna sem varða samskipti þjóða Evrópu,
auk þess sem þar era stofnanir á borð við UNI-
DO (Iðnþróunarstofnun Sameinuðu þjóðanna)
sem tekið hefur þátt í 16.000 verkefnum í 148
löndum; ODCCP (Eiturlyfja- og glæpaeftirlits-
stofnunin); og IAEA, sem sérhæfir sig i rann-
sóknum á nýtingu kjamorku.
í byggingunni, sem kostaði austurríska ríkið
um 45 milljarða íslenskra króna á sínum tíma,
era haldnir um fjögur þúsund fundir á ári
hverju.
Þar bætast stöðugt við ný verkefni - eitt hið
nýjasta felst í því að rannsaka og koma í veg
fyrir peningaþvætti, og stofnunin hefur um ára-
bil starfrækt sérstaka nefnd til að taka á má-
lefnum flóttamanna frá stríðshijáðum löndum.
_ 170 metra hár Dónártuminn er þar rétt hjá.
Útsýnið þaðan er ótrúlegt, þaðan sést langt út
fyrir borgina og út í Vínarskógana. Veitinga-
húsið á efstu hæðum tumsins snýst í hringi og
hafði gert lengi þegar Perlan var vígð.
Friðarboðberinn Waluliso var orðin goðsögn
í lifanda lífi í Vín áður en hann lést fyrir nokkr-
um árum. Ég hitti hann á Kamtner Strasse ár-
ið 1984, og aftur í Bankastrætinu fáum árum
síðar, - í bæði skiptin hélt hann á rauða friðar-
eplinu og var með kransinn á höfðinu. Waluliso
ferðaðist víða - nafn hans var stytting á Wasser
(vatn) + Luft (loft) + Licht (Ijós) + Sonne (sól).
Talandi um höfuðdjásn: Friedensreich
Hundertwasser, eða Friedrich Stowasser eins
og hann heitir réttu nafni, kom jafnan skemmti-
legafyrir sigorði.
„í þessum heimi,“ sagði hann einhvem tíma,
„verður hver sá konungur, sem setur kórónu á
höfuðið. Hvers vegna setur fólk þá ekki kórónu
á höfuð sér? Vegna þess að það er hrætt við
vera kóngar...“
Stowasser sem nýlega er látinn er nyög
þekktur utan heimalands síns og hélt sýningu
hér á landi á sínum tíma. Hann er ekki einasta
málari, heldur og „arkitektúr-læknir", eins og
hann kallar sig. I krafti þessa framlega starfs-
heitis umbreytir hann gjaman útliti húsa með
skreytilist -eða reisir þau einfaldlega sjálfur. í
dag tilheyrir Stowasser „gamla skólanum" í
austurrískri myndlist.
í Vín era fleiri furðufuglar. Einn þeirra er
Edwin Lipburger, sem reisti sér kúluhús sem
hann kallar „Kugelmugel“ og hefur ferðast
með þetta „fríríki" sitt, eins og hann kallar það,
um landið þvert og endilangt. Ég heimsótti
hann á sínum tíma í kúluna þar sem hann hafði
komið henni fyrir í Prater-garðinum og reist
„landamæri" í kring. Hann krafðist vegabréfs
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 1. APRÍL 2000 5