Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.2000, Blaðsíða 8

STEFNUMOT
VIÐ ÍSLENSKA
SAGNAHEFÐ
Á Landsbókasafni íslands - Háskólabókasafni stend-
ur nú yfir sýning á íslenskum bókum og handritum
sem beryfirskriftina „Stefnumótvið íslenska sagna-
hefó". Sýningunni er ætlað að varpa Ijósi á íslenska
ritsögu frá handritum til tölvutækni allt frá landnáms-
tíma til okkar daga. HRAFNHILDUR HAGALÍN skoð-
aði sýninguna og ræddi m.a. við sýningarstjóra
hennar, Emilíu Sigmarsdóttur, og Ögmund Helgason
forstöðumann handritadeildar.
UM leið og komið er upp stig-
ann í anddyri Landsbóka-
safnsins blasir við yfirlits-
sýningin „Stefnumót við
íslenska sagnahefð" sem
hönnuð er af Má Guðlaugs-
syni. Handritum og bókum
hefur verið komið fyrir í
sýningarkössum úr gleri og á stórum mynd-
skreyttum spjöldum er stiklað á stóru í rit-
sögu íslendinga. Fjórir sjónvarpsskjáir eru
notaðir til að sýna brot úr gömlum kvikmynd-
um og margmiðlunarþáttur er einnig hluti af
sýningunni. í inngangsorðum í sýningarskrá
segir að „aldrei fyrr hafi verið safnað saman á
eina sýningu jafn mörgum merkum handrit-
um og bókum sem hafa að geyma menningar-
arf íslendinga og mikilvægar upplýsingar um
sögu Norður-Ameríku“. Margar af hinum
þekktari íslendingasögum eru til sýnis, rit
Snorra Sturlusonar, frásagnir af kristnitök-
unni, sögur sem lýsa ferðum norrænna manna
til Norður-Ameríku og elstu prentaðar bækur
íslenskar svo eitthvað sé nefnt. Að sögn Emi-
líu Sigmarsdóttur kom hugmyndin að sýning-
unni upphaflega frá Fiske-safninu við Corn-
ell-háskólann. „Það voru forráðamenn
Fiske-safnsins sem höfðu orð á því við okkur í
Landsbókasafni að við héldum saman sýn-
ingu. Fiske-safnið er annað stærsta safn ís-
lenskra bóka erlendis, á eftir Árnastofnum í
Kaupmannahöfn. Töluverð samvinna hefur
verið milli safnanna tveggja í gegnum verk-
efni sem nefnist „Sagnanetið" en það felst í að
taka myndir í stafrænu formi af handritum ís-
lendingasagna og prentuðum ritum um sög-
urnar og flytja á Netið. Þetta verkefni er
styrkt af Mellon-stofnuninni í Bandaríkjun-
um, ríkisstjórn íslands og fleiri aðilum, en
verkefnið hér heima er í umsjón Þorsteins
Hallgrímssonar aðstoðarlandsbókavarðar.
Hugmyndin að sýningunni hefur verið að
þróast í tengslum við þessa samvinnu undan-
farin ár og er kynning á „Sagnanetinu" ein-
mitt hluti af margmiðlunarþætti sýningarinn-
ar en það var Kristrún Gunnarsdóttir sem sá
um þann þátt.“ Emilía segir að ákveðið hafi
verið að bíða með opnun sýningarinnar til árs-
ins 2000 og að í millitíðinni hafi tvö önnur
bókasöfn komið inn í verkefnið. „Þingbóka-
safnið í Washington og háskólabókasafnið í
Manitoba komu til liðs við okkur á seinni stig-
um og þessi söfn leggja einnig til efni á sýn-
inguna. Stærstur hluti handritanna er í eigu
Landsbókasafnsins og Stofnun Árna Magnús-
sonar lánar eitt handrit. Sýningin fer svo héð-
an vestur um haf og verður í þingbókasafninu
í Washington í sumar, í Fiske-safninu í Corn-
ell í haust og endar svo i Manitoba-háskóla í
Winnipeg í lok ársins. Þrettán handrit munu
fylgja sýningunni frá íslandi, auk þriggja
endurgerðra skinnblaða og endurgerðar Flat-
eyjarbókar. Þetta í fyrsta sinn sem svo mörg
handrit eru send úr landi í einu. Sýningin er
því orðin mun umfangsmeiri en við ætluðum
okkur í upphafi en að sama skapi vonandi
betri.“
Hvert handrit einstakt
Athygli vekur að staðsetning sýningarinnar
er í anddyri Landsbókasafnsins. Emilía segir
það tengjast hugmyndinni á bak við sýning-
una. „Okkur fannst mikilvægt að sýningin
væri sett upp á lifandi stað þar sem eitt aðal-
markmið hennar er að sýna fram á tengslin
milli fortíðar og nútíðar. I anddyrinu er aðal-
lífæð safnsins og þeir sem koma hér inn eða
fara á kaffiteríuna ganga því allir í gegnum
sýninguna."
Skipulagið er með þeim hætti að settar hafa
verið upp tíu stöðvar sem hver um sig varpar
ljósi á ákveðið þema. Byrjunarreiturinn er
fyrir framan fjóra skjái sem sýna brot úr sögu
Islands eins og hún hefur komið fyrir í kvik-
myndum og heimildarmyndum í gegnum tíð-
ina. Á fimm mínútum eiga brotin að geta rað-
ast upp í heildarmynd af Islandssögunni.
Þarna má m.a. sjá glefsur úr ýmsum kvik-
myndum sem sækja efni sitt til fortíðarinnar
og þekktum andlitum bregður þar fyrir, t.d.
Halldóri Laxness og Jóhannesi Kjarval.
Fyrsti viðkomustaðurinn á hinni hefðbundnu
sýningu, þ.e. hinni eiginlegu handrita- og
bókasýningu, er svo fyrir framan glerkassa
sem hefur að geyma handrit að Landnámabók
og íslendingabók, elstu ritunum sem greina
frá landnámi íslands og fyrstu öldum byggðar
í landinu. „Elsta endurgerða handritsbrotið á
sýningunni er skinnblað frá 1260, „Kringlu-
blaðið", hið eina sem varðveist hefur af
„Kringlu", en hún varð eldinum að bráð í
Kaupmannahöfn 1728. Öll pappírshandritin
sem hér eru til sýnis eru svokallaðar upp-
skriftir, þ.e. þau eru skrifuð upp eftir öðrum
handritum eða eftir minni skrifarans en eitt
skinnhandrit kemur frá Stofnun Árna Magn-
ússonar.“ Emilía bendir á að mörg handrit-
anna séu hreinustu listaverk enda hafi skrif-
aramir keppst við að vanda sig sem mest.
Einnig beri að hafa í huga þegar handritin eru
skoðuð við hvaða aðstæður skrifararnir unnu.
„Þeir skrifuðu náttúrulega allt með fjaður-
pennum fram á síðustu öld og síðar penna-
stöngum. Margir voru bændur og sjómenn og
sátu við iðju sína á kvöldin að loknum löngum
vinnudegi. Lýsing var þá ekki önnur en frá
kertaljósi eða lýsislampa og aðstæður allar
hinar frumstæðustu. Það hefur því að öllum
líkindum stundum tekið margar vikur ef ekki
mánuði að skrifa upp eina slíka bók og sú vitn-
eskja gefur þeim aukið gildi.“
Ögmundur Helgason formaður handrita-
deildar tekur í sama streng og segir mörg
handritanna hreinustu gersemar. Þau hafi öll
ótvírætt menningarsögulegt gildi þar sem
hvert og eitt handrit sé einstakt í sjálfu sér.
„Sömu mennimir skrifuðu stundum sömu
söguna upp aftur og aftur. Þeir fengu greitt
fyrir og voru eftirsóttir því þótt flestir kynnu
að lesa kunnu alls ekki allir að skrifa. Ég hef
þá kenningu að tiltölulega fáir hafi skrifað
fyrir tiltölulega marga.“ Ögmundur segir
menn stundum hafa breytt sögunum og lagað
,
MorgunblaSið/Golli
Emilía Sigmarsdóttir sýningarstjóri,
Morgunblaðið/Golli
Skrifpúlt Sighvats Grímssonar Borgfirðings,
sagnaritara.
að einhverju leyti eftir sínu höfði þar sem
hugmyndir manna um höfundarrétt hafi verið
allt aðrar en nú á tímum. „Þó að sami maður
hafi skrifað tvö handrit að sömu bók urðu þau
aldrei alveg eins og mikil menningarverðmæti
eru falin í hverju og einu þessara handrita."
Hann segir menn hafa haldið áfram að skrifa
upp Njálu allt fram yfir síðustu aldamót, bæk-
ur hafi verið dýrar og þær því skrifaðar upp
aftur og aftur. „Passíusálmarnir voru til dæm-
is prentaðir yfir fimmtíu sinnum en samt voru
þeir það verðmætir í hjarta þjóðarinnar að við
eigum tugi uppskrifta af prentinu. Fólk hafði
þá ekki efni á að kaupa bókina en þráði text-
ann og settist við að skrifa hann upp. Það má
því segja að þetta hafi farið í hring. Síðustu ís-
lendingasögurnar var verið að skrifa upp eftir
prenti allt fram á þessa öld. Ég fékk til dæmis
um daginn uppskrift af Hrafnkelssögu þar
sem titilblaðið hafði líka verið skrifað upp og
þar stóð: „Prentuð í Reykjavík" o.s.frv."
Handritunum og bókunum á sýningunni er
raðað upp eftir aldri og á hverri stöð er tekið
fyrir í máli og myndum það tímabil sögunnar
þegar þau voru rituð. Gestir byrja þannig á
því að skoða tímabil Landnámu og íslendinga-
bókar, því næst tímabil íslendingasagna og
feta sig svo áfram koll af kolli þar til lokastöð-
inni er náð, sem er nútíminn. Þar má m.a.
finna skáldsögur sem tengjast fornsögunum,
t.d. Gerplu eftir Halldór Laxness og Þorvald
víðförla eftir Árna Bergmann. Af merkum
bókum sem koma frá Bandaríkjunum má t.d.
nefna Jónsbók, frá um 1550 með hendi Jóns
Oddssonar, sem kemur frá Fiske-safninu,
drög að Niflungahring Wagners frá þing-
bókasafninu í Washington, Dagbók Símonar
Símonarsonar Vestur-Islendings og Fundar-
gerðarbók Hins íslenska menningarfélags,
rituð með hendi Stefáns G. Stefánssonar, frá
háskólabókasafninu í Manitoba. Einn munur
vekur sérstaka athygli en það er skrifpúlt Sig-
hvats Grímssonar Borgfirðings sagnaritara
sem er aðeins um 25 sentimetrar á kant en á
því skrifaði hann flest sín rit.
Margmiðlunarþáttur sýningarinnar er
einnig stór og gerir hana ólíka hefðbundnum
handritasýningum. Að sögn Emilíu hefur
hann vakið mikla athygli. „Það höfðar ekki
síst til unga fólksins að geta nálgast efnið í
gegnum tölvur en forritið gerir mönnum kleift
að velja mismunandi leiðir að efninu og fá út-
skýringar sögumanns, Karls Ágústs Ulfsson-
ar, á því sem fyrir augu ber. Notendum gefst
kostur á að skoða nokkur sýnishom úr forn-
sögunum og fá ýmsar útlistingar á þeim en að-
almarkmiðið er að sýna handritin og tengja
þau við sömu viðfangsefni í nútímanum, t.d.
teiknimyndasögur og kvikmyndir.“
Emilía kveðst vonast til þess að „Stefnumót
við íslenska sagnahefð" komi til með að höfða
til sem flestra. „Fyrir utan þá námsmenn sem
eru hér daglega hafa erlendir ferðamenn ver-
ið mjög duglegir við að sækja sýninguna og
svo auðvitað hinn almenni borgari. Við erum
ánægð með aðsóknina hingað til en vonumst
til að sem flestir leggi leið sína hingað í Þjóð-
arbókhlöðuna og sjái sýninguna. Á þingbóka-
safninu í Washington er búist við tugum þús-
unda gesta en safnið þar er stórt og mikið og
að jafnaði mjög fjölsótt.“ Sýningunni í Lands-
bókasafninu lýkur 30. apríl og flyst hún þá
vestur um haf. Það má því reikna með að ís-
lensk sagnahefð fái byr undir báða vængi á
komandi mánuðum.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 1. APRÍL 2000