Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.2000, Blaðsíða 16

HUOÐIN
FÖGRU
Tónlistá
tuttugustu öld III
EFTIR FINN TORFA STEFÁNSSON
WJLFGANG Printz
von Waldthurm
hét þýskur tón-
listarmaður, sem
uppi var á
sautjándu öld.
Rit hans „Histor-
ische Beschreib-
ung der edlen Sing - und Kiingkunst", sem
kom út 1690 er oft talið vera fyrsta heil-
stæða sagnfræðiritið um tónlist. Meðal þess
sem óvenjulegt er við rit Printz er sérstakur
kafli um óvini tónlistarinnar. Skipar hann
þeim í flokka.
í þeim fyrsta eru þeir sem hata alla tón-
list. Nefnir hann til ýmsar persónur sögunn-
ar þar á meðal Franz 1. af Frakklandi. Taldi
hann slíka menn enn uppi um sína daga án
þess þó að nefna nöfn.
í öðrum flokki eru þeir sem láta sér líka
aðeins ákveðnar tegundir tónlistar. Plató er
m.a. tilgreindur sem syndaselur af þessu
tagi og Aristoteles, sem ekki gat fellt sig við
flautuna. Þá falla allir þeir sem ekki kunna
að meta málmblásturshljóðfæri undir þenn-
an flokk.
í þriðja flokki eru þeir sem líta niður á ai-
menna hljóðfæraleikara og veita aðeins ein-
leikurum og virtúósum hylli sína. Printz við-
urkennir að Guð hafi gefið mönnum
mismunandi gáfur í tónlist. Hún sé að engu
síður ómöguleg án framlags allra tónlistar-
manna.
Almennt séð vildi Printz hefja hljóðfæra-
tónlist til vegs, en hún hafði af mörgum ver-
ið talin óæðri en sungin tónlist fram til
þessa.
Vegur
hljóðfæranna
Þessar skoðanir Printz hafa að mörgu
leyti notið mikillar hylli tónskálda á tuttug-
ustu öld, hvort sem það stafar af lestri rita
hans eða einhverju öðru. Að vísu ekki það að
storka yfirvöldunum með fjandskaparyfirlýs-
ingum og stjömudýrkun er að sönnu vel-
þekkt fyrirbæri enn þann dag í dag. Hins
vegar hefur áhugi manna á hljóðfærum og
möguleikum þeirra í tónsmíðum verið mikill
og einlægur og sama gildir um vilja til að
nýta hæfileika snjallra flytjenda.
Smíði hljóðfæra tók miklum framförum á
nítjándu öldinni og hafði veruleg áhrif á tón-
listina sjálfa. Amold Schönberg, sem fyrr
var getið, notaði hugtakið Klangfarbenmel-
odie og átti þá við laglínu sem mynduð væri
af lit hljóðfæranna. Nemandi hans Anton
von Webern útfærði þessar hugmyndir á
áhrifaríkan hátt í ýmsum verkum sínum. í
dæmi 1. má sjá lagið Gamli Nói útsett sem
klangfarbenmelodie.
Þessi áhugi á hljóðinu sjálfu tók á sig rót-
tækari myndir í verkum svonefndra Futur-
ista á Ítalíu. Þeir notuðu ýmis hljóð, sem al-
mennt voru talin aðeins hávaði til tónsmíða,
svo sem bifreiðar, gufuskip, vélaverkstæði,
vélbyssur og svo framvegis. Alla öldina hafa
verið uppi skiptar skoðanir á hvaða hljóð séu
tæk sem efniviður tónsmíða og sér ekki fyrir
endann á þeirri deilu. Grein á þessum meiði
er raftónlistin, sem samin er á hljóðgervla
og tölvur, og hefur skapað sér mikilvægan
sess í tónlist aldarinnar. Verður vikið nánar
að henni síðar. Þegar líða tók á öldina beind-
ist áhugi manna í þessum fræðum hins vegar
ekki síður að möguleikum hefðbundinna
hljóðfæra.
Framlag
virtúósa
Snilld hins fræga fiðluleikara Niccolos
Paganinis byggðist ekki aðeins á fingrafimi,
heldur ekki síður á þeim nýju hljóðum sem
hann gat framkallað á hljóðfæri sitt og notað
á lisrænan hátt. A tuttugustu öldinni hefur
sprottið upp fjöldi slíkra virtúósa sem hafa
gjörkannað alla möguleika hljóðfæris síns og
víkkað út hljóðheim þess verulega. Má segja
að ekkert þekkt hljóðfæri hafi sloppið við
meðferð af þessu tagi og sama gildir um
söngtækni. Of langt mál yrði að tíunda öll
hin nýju hljóð sem borið hefur fyrir eyru.
Sem sýnishorn má nefna nokkrar nýjungar
sem notaðar hafa verið í leik blásturhljóð-
færanna, sem Wolfgang Printz bar hvað
mesta umhyggju fyrir.
1. Samhljómur er myndaður á eitt hljóð-
færi, annaðhvort með því að syngja einn tón
meðan annar er blásinn, eða með því að gera
yfirtóna tóns heyranlega, með breytingu á
munnstöðu, fingrasetningu, yfirblæstri og
styrk.
2. Breytingar í lit og tónhæð kallaðar fram
með því að leika sama tón með mismunandi
fingrasetningu.
3. Notkun ýmissa brellna sem tíðkast í
dægurtónlist, t.d. djass sem er einkum ríkur
af slíku hvað málmblásturshljóðfærin varðar.
4. Ýmis konar bank, sláttur og klikk í
tökkum til að mynda slagverkskennd hljóð.
5. Leikið á munnstykkið eingöngu.
6. Frekari útfærsla á hefðbundndum
tæknibrellum eins og hringöndun, rennitón-
um, hraðbreyttu vibrato, frusstónum og svo
framvegis. I dæmi 2 er Gamli Nói útsettur
fyrir flautu með sumum hinna nýju hljóða.
Sennilega hefur enginn hópur hljóðfæra
tekið eins miklum stakkaskiptum á öldinni
og slagverkshljóðfærin. Ekki aðeins tóku hin
hefðbundnu þeirra mjög breyttri notkun
með nýrri tækni og nýju ásláttartólum, held-
ur bættist töluverður fjöldi nýrra hljóðfæra í
hópinn, sum fengin frá heimssvæðum utan
Vesturlanda, önnur hönnuð ný frá grunni.
í framhaldi af þessu hafa margir lagt sig
eftir að kanna skyldleika hljóðanna, sem hin
ýmsu hljóðfæri gefa frá sér. Þannig hefur
komið í ljós að litur eins hljóðfæris á til-
teknu tónsviði og styrk er náskyldur lit sem
finnanlegur er á annað hljóðfæri. Með því að
hagnýta sér þetta er unnt að skapa jafna lit-
breytingu, sem færist um tónverkið.
Hljómfræði sem
ekki heyrist
Svo má virðast sem mörg hinna nýju
hljóða hafi takmarkað gildi að minnsta kosti
fyrir tónlist í hefðbundnum stfl. Nú hafði
hins vegar allur efniviður tónlistarinnar
breyst og þarfirnar með. Því hefur áður ver-
ið lýst hvernig tólftónatónlist og serialismi
byggðist á að nota alla tólf tónana í senn og
tryggja jafnræði þeirra. Eftir því sem fleiri
verk voru samin í þessum stíl tóku menn að
veita því athygli að raunveruleg áhrif aðferð-
arinnar voru þau að þurrka út áhrif hljóma
og tóna, þar sem órnögulegt var að heyra
hverjir þeir voru í hinum flókna vef. Niður-
staðan varð svipuð því sem málari setti alla
liti sína í eina fötu og hrærði í. Raðtækni í
hljóðfalli hafði svipuð áhrif. Engin hrynræn
viðmiðun varð greinanleg og það sem heyrð-
ist voru frekar hljóðatburðir í tíma, en eigin-
legt hljóðfall. Gríska tónskáldið Iannis Xen-
flauta

óbó
trompet í c

fiðla
Dæmi 1. Gamli Nói sem klangenmelodie.
flauta
íi
£
p
Dæmi 2. Hljóðskreyttur Gamli Nói.
£
r Ti iji "i i
Dæmi 6. Gamli Nói skreyttur með kvarttónum.
simile
n n n
mm J^ J» J»-J»- ^ j» j> j» ^'j» j» j*j— ^ j* j» j* j*
\> 1111 ^i * í ^ p t C £
m 4 hT M J
Dæmi 3. „Dans unglinganna“ úr Vorblóti Stravinskys. Þétt hljómskipun myndar klasa.
Dæmi 4. Algeng klasaskrift,
t.d. fyrir strengi.
Dæmi 5. Yfirtónaröð. Samkvæmt
almannu tungutaki eru svörtu
nóturnar falskar.
akis orðaði þetta m.a. svo (í lauslegri
þýðingu); „Hinar gífurlegu flækjur koma í
veg fyrir að áheyrendur heyri neitt af sam-
pili línanna. Heildaráhrifin er tilviijunar-
kennd dreifing á hljóði vítt og breitt um
hljóðsviðið, ... það er aðeins yfirborðið sem
greinist“.
í kjölfar slíkra ályktana tóku framsækin
tónskáld að leggja á meiri áherslu á lit hljóð-
færa í verkum sínum. Vefurinn varð aðal-
atriðið og menn lögðu sig fram um að finna
ný hljóð og nýjar blöndur hljóða til þess að
gefa verkum sínum líf. Hinn hefðbundni
efniviður hljómar, laglínur, og hljóðfall varð
fyrst og fremst hlutlaust burðarefni fyrir
fógur hljóð. Þá virðist mörgum óþarfi þegar
hér var komið við sögu að burðast með
flóknar hljómfræðiteoríur, þegar þær heyrð-
ust hvort eða ekki, og tóku að byggja verk
sin upp á klösum og klessum.
Klasar
Með klasa er átt við hljóm sem hefur svo
marga þéttskipaða tóna hljómandi samtímis
að ekki heyrist hvaa nótur koma við sögu.
Slíkur hljómur verkar frekar sem hljóð en
hljómur í venjulegri merkingu orðsins. Klas-
ar eru að sönnu gamlir í tónlistarsögunni og
þegar í byrjun aldarinnar voru þeir orðnir
algengir sem skraut eða dramatískt innlegg
á stöku stað. Frægt dæmi um þetta er
„Dans unglinganna" úr Vorblóti Stravinskys,
sjá dæmi nr. 3. Eftir síðari heimsstyrjöldina
tóku menn hins vegar í ríkum mæli að nota
klasa sem hljómabyggingu heilla verka.
Dæmi um vel heppnuð verk af þessu tagi
eru „Atmospheres" eftir ungverska tón-
skáldið György Ligeti, sem er skrifað fyrir
blásara, strengi og slagverk. Annað vel
þekkt verk er Threnody for the Victims og
Hiroshima eftir Pólverjann Krzysztof Pend-
erecki þar sem notast er við strengjasveit.
Það má virðast billega sloppið að byggja
hljómfræði tónverka á klösum, þar sem
tónainnihald er of flókið til að heyrast. Málið
er hins vegar ekki svo einfalt. Yfirtónaröðin
er að verki í klösum sem annars staðar.
Samhljómur hljóðfæranna í slíkum vef getur
auk og ýtt undir yfirtóna í mikla litadýrð
með hrífandi hætti. Hér kemur einnig til
sögunnar fyrirbrigði sem nefnt er á ensku
„conbination tones“ og ef til vill má kalla á
íslensku samslátt. Séu tveir tónar leiknir
samtímis og sá efri látinn renna hægt niður í
hinn myndast sérkennileg hljóðhrif, sam-
sláttur. Byggist þar fyrst á mismun í tíðni
hina tveggja tóna, en síðan að summunni af
tíðni beggja. Fyrrnefndur Ligeti er meðal
þeirra tónskálda sem reynt hafa að ná valdi
á þessu fyrirbrigði í verkum sínum. í dæmi
nr. 4 má sjá algenga nótnaskrift fyrir klasa.
Nótan fölsk
Liður í þessari þróun allri var vaxandi
áhugi á svonefndum microtónum, sem ef til
vill mætti þýða sem agnartónar. Þess var áð-
ur getið að svonefnd yfirtónaröð er grund-
völlur allrar hljómfræði og raunar hljóðsins
sjálfs. Þessi röð er ekki öll þar sem hún er
séð. Má þar fyrst geta þess að hún er í sinni
1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 1. APRÍL 2000