Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.2000, Blaðsíða 17

Tólftóna tónstiginn,
sem er grundvöllur
vestrænnar tónlistar
og miöar við að jafnt
bil sé milli hverra
tveggja tóna, er ekki
til í náttúrunni held-
ur tilbúinn af mönn-
unum afpraktískum
ástæðum listarinnar.
náttúrulegu mynd ekki hrein í okkar skiln-
ingi. Sjá dæmi nr. 5. Tólf tóna tónstiginn,
sem er grundvöllur vestrænnar tónlistar og
miðar við að jafnt bil sé milli hverra tveggja
tóna, er ekki til í náttúrunni heldur tilbúinn
af mönnunum af praktískum ástæðum listar-
innar. Píanó sem stillt væri hreint í tónteg-
undinni c dúr mundi hljóma falskt í tónteg-
undinni fís dúr. Lausnin við þessum vanda
felst í svonefndri jafnri stillingu. Þá eru allar
tóntegundir gerðar lítillega jafnfalskar.
Hvernig er þetta gert nákvæmlega er hvorki
einfalt mál né óumdeilt. Má benda á
skemmtilega umræðu um það t.d. í hljóm-
fræðibók Paul Hindemiths.
Góður fíðluleikari, sem spilar hreint að
mati hlustandans, gerir það raunverulega
ekki. Hann aðlagar tónaval sitt tóntegund
eftir sínu listræna eyra og er líklegur til að
hafa svonefndan leiðsögutón örlítið of háan
og sjöundina í forhljómi með sjöund örlítið
of lága. Að líkindum notar hann blöndu af
jafnri og náttúrulegri stíllingu. Sama gildir
um önnur hljóðfæri, þar sem stilling er
framkvæmd um leið og leikið er, t.d. flest
hljóðfæri sinfóníuhljómsveitarinnar. Sagt er
að Mozart hafi í raun og veru notað sautján
tónstiga og gert greinarmun t.d. á cís og
des.
Skraut eða kerfi
Tónarnir tólf og stilling þeirra eru þess
vegna að verulegu leyti tilbúningur, hagnýtt
samkomulag manna með stoð í náttúrulög-
málum. Við þetta bætist að annars staðar en
á Vesturlöndum höfðu tónlistarmenn komist
að öðruvísi samkomulagi, sem byggðist á
fleiri tónum eða færri og annarri stillingu.
Ýmsum tónskáldum fannst þess vegna
ástæðulaust að takmarka hugarflug sitt við
boð og bönn af þessu tagi og alla tuttugustu
öldina hafa menn gert tilraunir með agnar-
tóna á ýmsan hátt. Hér þarf að gera grein-
armun á tvennu. Annars vegar er unnt að
nota agnartóna sem skraut eða tilbrigði við
venjulegan tólf tóna tónstiga. Þetta gerði
Bartok m.a. í fiðlukonsert sínum og mörg
önnur síðari tíma tónskáld. Sjá dæmi nr. 6
um Gamla Nóa skreyttan með kvarttónum.
Hins vegar er hægt að búa til alveg nýjan
tónstiga þar sem öll tónbil eru skilgreind frá
grunni og notuð þannig kerfisbundið. Banda-
ríkjamaðurinn Harry Patch notaði þannig
fjörutíu og þriggja tóna tónstiga. Aðrir hafa
búið til kerfi með breytilegum tónafjölda og
stillingu.
Gildi samkomulags
Öll er þessi viðleitni spennandi og for-
vitnileg en þó ekki laus við vandkvæði. Mjög
erfitt er að spila tónverk byggt á breytileg-
um agnartónstiga á hefðbundinn hljóðfæri.
Vandinn er viðráðanlegur í raftónlist en ekki
eru allir tilbúnir að sætta sig við þá tak-
mörkun. Þá er ekki auðvelt fyrir tónskáldið
að ímynda sér fyrirfram hljóm slíkra verka,
en það skánar trúlega með æfingunni, og
ekki er það auðveldara fyrir flytjendur eða
hlustendur.
Hindranir af þessu tagi eru auðvita æva-
gamlar og alþekktar úr sögu tónlistarinnar.
Tónlist er form tjáningar milli manna. Verk
sem aðeins höfðar til höfundarins er lítils
virði. Samkomulag og sameiginlegur skiln-
ingur er grundvallarforsenda sem ekki er
hægt að vera án. Hæst hefur tónlist náð á
þeim skeiðum sögunnar, sem samstaða og
þekking á tungumáli hennar var á því stigi,
að tónskáldið gat sett hroll í áheyrendur
með því að sleppa því sem allir bjuggust við
að kæmi næst. Þetta er lexía sem menn hafa
lært og týnt frá örófi alda og munu trúlega
glíma við um ókomna framtíð.
Höfundur er tónskóld.
HJARTA MIH SLÆR
IMIÐ-EVRÓPU
„Þótt ég dæi nú, hefði ég
ekki lifað ti ein iskis," segir
Oxford-kennarinn og
Mið-Evrópusérfræðingur-
inn Timothy Garton Ash í
viðtali í við TONE MYKLE-
BOST. Nú 10 órum ef tir
faii múrsins er \ íann
ónæ gður með að hafa
fengið að upplifa bylt-
ingu , sem ól | þó c íkki c jf
sér neinar nýjar hug -
myr idir, aðei ns \ wers i”
c Jagslegar staðreyndi ir.
HANN hefur verið tengdur
Mið-Evrópu nánum bönd-
um í 20 ár, ferðast fram og
aftur um álfuna, setið á öl-
kránum í Prag og hlustað á
Vaclav Havel, rætt við rit-
höfunda og menntamenn í
Búdapest og Varsjá og
skrifað mikið.
Skrifin hans Ash hafa birst í blöðum og
tímaritum, m.a. í The New York Times Re-
view ofBooks og The Independent, og í mörg-
um bókum. Síðasta misserið hefur bókin
„Samtíðarsaga" farið mikla sigurför um lönd-
in en hún var gefin út hjá Penquin og hampað
mjög á bókastefnunni í Frankfurt. Um þessar
mundir er hún að koma út á Norðurlöndum.
Oxford-kennarinn Timothy Garton Ash
lætur fara vel um sig í stólnum, hann er hæg-
látur jafnt í tali sem hreyfingum; augun eru
brún, hárið rauðbrúnt og yfir öllu saman er
einhver gamalgróinn, enskur menningarblær.
Þekkingu sinni á Mið-Evrópu miðlar hann
með einhverri blöndu af blaðamennsku og
bókmenntalegri söguritun.
Síðastliðið ár notaði Ash til að ferðast um
Mið-Evrópu þar sem blandaði geði jafnt við
vini sem vandalausa. Það var upplifun, sem
hann gleymir ekki, en segja má, að ferðin hafi
vakið tvær kenndir i brjósti hans, aðra bjarta,
hina dimma.
„Ég hef verið bundinn Mið-Evrópu nánum
böndum í 20 ár,“ segir Ash. „Hefði mér verið
sagt á sínum tíma, að hún yrði orðin frjáls á
þessum tíma, að fólk gæti farið frjálst ferða
sinna og gefið út bækur, hefði ég ekki trúað
því.“
Frumleikinn er horfinn
„Það dapurlega við Mið-Evrópu er, að nú er
hún bara ódýr útgáfa af Vesturlöndum. Frum-
leikinn er horfinn. Sjónvarpið og auglýsinga-
mennskan eru enn lakari en hjá okkur og
ferðamennskan í Prag. Guð hjálpi mér! Það
gengur allt út á að apa eftir Vesturlöndum,
einkanlega neysluæðið og lágmenninguna.
Hvað varð um gömlu gildin? Hér áður létu
menntamenn stjórnmálin sig varða en nú 10
árum síðar eru þessir sérstöku, miðevrópsku
persónuleikar næstum horfnir af sjónarsvið-
inu. Nýja goðið er fésýslumaðurinn. Sem bet-
ur fer eru þó enn til rithöfundar, t.d. Ung-
verjinn Péter Esterházy og Tékkinn Ivan
Klima, sem segja ýmislegt, sem kollegar
þeirra á Vesturlöndum geta ekki. Mér finnst
að stjórnmálamenn eins og Clinton, Blair og
Schröder hafi lítið til málanna að leggja hjá
þeim.“
Garton Ash segir að þótt meira en hálf öld
sé liðin frá lokum síðari heimsstyrjaldar viti
menn nokkuð gjörla hvað þá gerðist en þótt
aðeins séu liðin 10 ár frá falli múrsins sé enn
margt á huldu um atvikin. Var um ræða bylt-
ingu eða ekki?
„Það var talað um friðsamlega byltingu,
nýja fæðingu og flauelsbyltingu en það voru
blóðsúthellingarnar í Rúmeníu sem jöfnuðust
á við eiginlega byltingu. Við vitum líka um af-
leiðingarnar. Allt breyttist og ekki bara í
Evrópu heldur um allan heim. Þetta var því í
raun bylting en bara með nýju sniði. Skjala-
söfnin voru opnuð og kannski er vandamálið
það að við vitum of mikið.“
Engar nýjar hugmyndir
Ash telur að það sem gerðist hafi verið óhjá-
kvæmilegt. f byltingunni í Póllandi, kosning-
unum 1989, hafi þó ekki komið fram neinar
nýjar hugmyndir, aðeins raunveruleikinn
sjálfur. Það megi þó kalla byltingu í sjálfu sér
og einkunnarorðin séu þessi: Markmiðið
skiptir ekki máli, heldur leiðin að því.
Ash segir að efnahagsþróunin í Mið-
Evrópu, Ungverjalandi, Tékklandi og Pól-
landi, hafi gengið miklu hraðar og betur fyrir
sig en búast hefði mátt við en sömu sögu verði
ekki sagt um Balkanríkin. Martröðin þar sé
verri en nokkurn hafi órað fyrir. Rúmenía og
Búlgaría séu siðan þarna á milli.
Ash segist vera orðinn leiður á tali um erfið-
leika Þjóðverja við að sætta austur- ogvestur-
hlutann.
Studdi NATO
„Það, sem máli skiptir, er Rússland og
Balkanskagi. Þar eru vandamálin," segir Ash,
sem kveðst hafa stutt afskipti NATO af Kos-
ovo. Bandalagið hefði hins vegar átt að senda
herlið til héraðsins strax. Það væri ósiðlegt að
stunda sprengjuregn úr 5.000 metra hæð en
vilja ekki hætta lífi eins einasta bandarísks
hermanns.
„NATO hefði átt að fara inn í Bosníu strax
1991 en það er þó gott að af því varð að lokum.
Ég tel að Kosovo verði albanskt ríki með ein-
um eða öðrum hætti og mér finnst það miður.
Fólk ætti að geta búið saman. Framtíð Bosníu
er torráðnari enda svo margskipt. Þar við
bætist að á Vesturlöndum er minni áhugi en
áður á vandamálum Mið-Evrópu vegna þess x
að kalda stríðinu er lokið. Á Balkanskaga er
einhver myrkur leyndardómur á bak við allt
saman og ég hef upplifað það á ferðum mín-
um.“
Enski rithöfundurlnn Timothy Garton Ash.
Ljósmynd/Tone Myklebost
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 1. APRÍL 2000 1 7