Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.2000, Blaðsíða 15

ÍSLENSK VEÐURMET 4
Vetur í Reykjavík. MorgunbloðiS/RAX
TUHU,GU STIGA
FROSTI REYKJAVIK
EFTIRTRAUSTA JÓNSSON
Sumarliði Halldórsson,
skógfræðingur frá Krossi á
Akranesi, einn af hugsjóna-
mönnum aldamótanna.
Hann skráði fyrstu véla-
vinnubókina í maí 1919.
Björn Lárusson bóndi
á Ósi á Akranesi. Hann átti
þátt í að fyrsta skurðgrafan
var keypt til landsins
árið 1942.
Þórður Ásmundsson,
útgerðarmaður á Akranesi,
var frumkvöðull að vélvæð-
ingu sjávarútvegs og land-
búnaðar við upphaf
20. aldar.
búnaðurinn yrði einnig vélvæddur, svo hið erf-
iða land okkar yrði brotið undir tún og aðra
ræktun á sama hátt og hjá nágrannaþjóðun-
um.
„Gríður" gengur útúr þjóðsögunni
Ekki er tími hér og nú að rekja þessi bréf, en
ég ætla að lesa í staðinn útdrátt úr dagbók
Sumarliða við garðræktina á Ósi í Skilmanna-
hreppi, í maí árið 1919 - en það var einmitt
rúmlega hálfu ári eftir að fyrsti traktorinn -
Akranestraktorinn - kom til landsins, og þá að
tilhlutan Þórðar Ásmundssonar, í ágúst 1918:
Maí 1919. Útdráttur úr dagbók við garð-
ræktina á Ósi 1919:
7. maí fór ég inn að Ósi. Mokaði upp þara
með Birni og Ásgeiri, til áburðar í garðinn.
8. maí sama vinna og í gær með sömu mönn-
um.
13. Með Þórði að setja saman herfi.
14. Með Þórði með vélina á leið inn að Ósi.
Gríður gisti í holtunum.
15. Komumst með Gríði inn í skörðin. Lárus
varð eftir á Ósi; fór að aka þara.
16. Vélin komst á áfarigastað. Ekið upp þara
með henni og hestum.
17. Ókum enn þara með vél og hestum.
19. „Freyr“ kom með útsæðið. Þórður
plægði.
20. Þórður og Gríður plægja. Samkomulag
þeirra eigi sem ástúðlegast. - Gerðum skiu-ð-
inn.
21. Enn plægir Þórður. - Þurfti heim eftir
bensíni. - Byrjuðum á hádegi að sá. Plægðum
jarðeplin niður með einum hesti fyrir plógnum.
22. Þórður lauk við að plægja. Fór heim með
Gríði og tók Davíð til samfylgdar. Ekið haug
að heiman í garðinn og sáð jarðeplum.
23. Lukum við að sá í norðurhluta garðsins
og byrjuðum á syðri hlutanum.
24. Sama vinna.
26. Inn að Ósi kl. 6 í morgun. Lukum við sán-
inguna kl. 3. Hefur nú verið sáð 1243 kg af
jarðeplum í c. 2 dagsláttur. Lárus varð eftir á
Ósi til að gera við girðinguna um garðinn með
Bimi.
27. Lárus kom í kveld. Höfðu þeir Bjöm lok-
ið við girðinguna.
Heimaskaga 27. maí 1919.
Sumarliði Halldórsson
Grúskað í nöfnum
Eftir að hafa lesið þennan útdrátt Sumarliða
Akraneskaupstaður Qær.
gat ég engan veginn gert mér grein fyrir hver
þessi Gríður væri. Björn á Ósi þekkti ég, en
hann var faðir Lámsar okkar á Ósi, sem býr
hér á Höfða. Þarna er einnig minnst á Láms,
sem mun þá vera faðir Björns. Ásgeir er lík-
lega Ásgeir Björnsson á Litlabakka (f. 1879)
og Davíð líklega Davíð Sigurðsson frá Hnaus-
um (f. 1873). Þórður er Þórður Ásmundsson og
„Freyr“ er báturinn, sem flutti útsæðið. Ós er
bær á Akranesi, sem tilheyrir nú Skilmanna-
hreppi og Heimaskagi er fyrsta býlið á Skipa-
skaga, en þar bjó Sumarliði í maí 1919. Það má
geta þess hér að Björn Lámsson bóndi á Ósi
átti síðar þátt í því með Þórði að flytja til lands-
ins fyrstu skurðgröfuna (Priestman Cub) - ár-
ið 1942 - en fyrsta verkefni hennar var einmitt
að grafa skurði í Garðaflóa á Akranesi.
Til að reyna að komast að því hver Gríður
væri þá hafði ég tal af Lámsi á Ósi, en hann
var þá staddur í sjúkraþjálfun hjá henni Lísu.
Hann kannaðist við margt það sem stóð í út-
drættinum, en kunni þó ekki skil á Gríði. Síðar
þennan sama dag sem ég ræddi við Láms þá
kemur Lísa sjúkraþjálfari til mín, en hún hafði
þá spurt hina öldraðu sem komu til hennar í
sjúkraþjálfun seinnipartinn, hvort þeir kynnu
nokkur skil á orðinu Gri'ður. Enginn hafði
heyrt minnst á það forna orð, nema hún Jónína
okkar Bjarnadóttir, sem fór með þessa rímu
fyrir Lísu:
Fjallagríður fékk svo mælt:
Föngin-matar gjörvöll dvína.
Þvívið höfiimhéraffætt:
Hildi, vinkonuna þína.
Þetta erindi sagði hún vera úr Búa rímum
eftir Grím Thomsen, en faðir Búa þessa nam
Kjalames eins og kunnugt er. Sagði Jónína að
Gríður hafi verið tröllkona.
Vélarhl jóð rýfur þögnina
Nú fór að renna upp fyrir mér ljós, því
margt eldra fólk hér á Akranesi segist aldrei
geta gleymt því nýja hljóði, sem heyrðist hér á
Skaganum í ágúst 1918; hljóðinu í fyrsta trakt-
omum sem kom til landsins, vélarhljóðinu sem
rauf þögnina löngu í sveitum landsins, sem ríkt
hafði frá því sögur hófust. Þama var þá lifandi
komin skessan úr þjóðsögunum, þessi vélplóg-
ur sem minnti á tröllkonuna. Vélin skyldi því
Gríður heita, hvað annað! Eða eins og segir í
Snorra-Eddu: „Gríðr og Gnissa - Grýla -
Brýja“. Minna má á að Reykvíkingar kölluðu
fyrstu malbikunarvélina sína Bríeti í höfuðið á
þekktum kvenskörungi, en fólki var oft gjarnt
að skíra ný tæki og tól eftir frægu fólki, helst
kvenfólki. Þekkt er einnig fallbyssan úr fyrra
stríði sem bar heitið Stúra Berta, en hún skaut
kúlum lengra en allar aðrar byssur.
Garðaflóinn á Akranesi var erfiður yfirferð-
ar fyrr á öldum, blautur með keldum. Það vom
því ekki tilviljanir sem réðu því að fyrstu til-
raunir með notkun á landbúnaðarvélum vom
gerðar einmitt þar. Fjrrsti traktorinn (Avery) í
ágúst 1918, fyrsta beltaskurðgrafan (Priestm-
an Cub) í júni 1942 og fyrsta beltajarðýtan
(Intern. TD 9/Bucyms Erie) í ágúst 1943.
Ég taldi víst að orðið Gríður hefði horfið úr
nútímamáli, eftir að Akranestraktorinn varð
allur, en það er nú öðru nær. Gríður tröll-
skessa skilur eftir sig nokkrar líkingar sem
byrja á „gríðar" og merkja „afar“, svo sem
gríðarlegur, gríðarsterkur og gríðarstór.
Þessi stutta frásögn var m.a.til þess ætluð
að vekja athygli fólks á því að hugsa sig um
tvisvar áður en gömlum pappímm eða munum
er kastað á haugana. Ef blaðadraslinu sem ég
hafði undir höndum hefði verið fleygt, þá hefði
þar horfið að eilífu fyrsta dagbókin um vinnu á
fyrsta traktornum sem kom til landsins árið
1918, að ógleymdum ýmsum öðram upplýsing-
um, sem varða atvinnusögu Akraness.
Höfundurinn er íramkvæmdastjóri Dvalarheimilis-
ins Höfðo á Akranesi. Greinin er hluti erindis sem
Ásmundur flutti á sameiginlegri kvöldvöku starfs-
manna og íbúa Dvalarheimilisins HöfSa 5. nóv. sl.
HINN 21. janúar 1918 mældist 24,5
stiga frost í Reykjavík. Þetta er
mesta frost sem þar hefur mælst og
talsvert meira en það mesta síðan.
Frost hefur sjaldan náð 20 stigum í Reykjavík
og aldrei eftir 1918. í janúar 1971 munaði þó
litlu því þá mældist hiti -19,6°C stig að morgni
þ. 30. Þá mældust -25,7° á Hólmi skammt fyrir
utan bæinn. Næstmesta frost sem vitað er um
mældist 22. mars 1881, -22,1°. Talan á mælin-
um var -23°, en töflur dönsku veðurstofunnar
segja mælinn hafa verið 0,9° of lágan. Dagana á
undan hafði frostið einnig farið í 20°, -21,1°
þ.20. og -21,7° þ. 21. Þ. 19. var frostið 19,7°. í
janúar þetta sama ár komu líka fádæma kaldir
dagar: Að morgni 28. var lágmarkshiti -20,1°
og þ. 27. -19,6° og -20,0 þ. 26. Mikið fárviðri
gekk yfir landið í kjölfar janúarfrostsins og
byrjaði það þ. 28.
Um kvöldið var frostið í Reykjavík 17 stig og
norðan stormur. Nóttina eftir var fárviðri að
sögn athugunarmanns og frostið um 15 stig.
Mesta frost í febrúar þennan harða vetur var
17 stig. í mars 1892 fór hiti niður í -19,6°C.
Fyrir 1870 eða svo vom hitamælingar í
Reykjavík ekki samfelldar.
Jón Þorsteinsson mældi 3 sinnum 20 stiga
frost, en hann gerði veðurathuganir á áranum
1820-1854. Veturinn 1835 var mjög harður og
fór frost í Reykjavík tvisvar í 20 stig. Það var
18. janúar og síðan 6. og 7. mars. \
Tuttugu stiga frost mældist einníg 18. febr-
úar 1839. Rasmus Lievog á Bessastöðum var
ekki með lágmarksmæli, en á venjulegan hita-
mæli las hann þrisvar 20 stiga frost: Þ. 29. jan-
úar 1782, en þá var frostið 20,3 stig, þ. 18.1.
1784 og 29.1. 1785 var einnig 20 stiga frost.
Grunur leikur á að mælirinn sem Lievog notaði
1782 hafi sýnt of mikið frost, en hið gagnstæða
hafi átt við mælinn sem var í notkun síðari ár-
in.
Á áranum frá 1906 (þegar ritsíminn kom til
landsins) til 1920 vom reknar hériendis veð-
urskeytastöðvar sem að sumu leyti vom frum-
stæðari en hefðbundnar stöðvar dönsku veð-
urstofunnar. Frá og með janúar 1907 var
veðurstöðin í Reykjavík þessarar gerðar, en
hefðbundnar athuganir lögðust tímabundið af.
Stöðin var við Bergstaðastræti árið 1909, en
hversu lengi hún var þar er ekki vitað, en lík-
legt er að hún hafi verið komin að símstöðinni
1918. í stað gömlu Reykjavíkurstöðvarinnar
var sett upp stöð á Vífilsstöðum 1910. Þar var
mæliskýli með gamla laginu. Þrátt fyrir frem-
ur frumstæðan búnað á Bergstaðastrætinu
vom athuganir gerðar nokkuð samviskusam-
lega og em þær ekki ótrúverðar. Þó em líkur á
að hiti yfir miðjan daginn kunni að hafa verið
heldur hærri en verið hefði í hefðbundnu vegg-
skýli. En það kemur lágmarksmetum ekki við.
Ekkert bendir til þess að hitamælirinn hafi
sýnt of lágar tölur. Lágmarksmælir var hins
vegar enginn.
Það kemur þó ekki svo mjög að sök því al-
gengast er að lágmarkshiti sólarhringsins sé
um það leyti sem morgunathugun var gerð, á
sumrin að vísu nokkm áður. Gísli J. Ólafsson
var aðalathugunarmaður á þessum áram
(1913-1919) og sennilega var það hann sem
fékk þann heiður að lesa kuldametið af mælin-
um. Austan strekkingur og dálítil snjókoma
var að morgni þ. 19. janúar og frostið 7,8 stig.
Vindur gekk síðan til norðurs af svipuðum
styrk. Síðdegis kl. 16 vom norðan 7 vindstig,
hálfskýjað og frostið 10,8 stig. Kl. 6 þ. 20. var
hitinn -20,4° , kl. 13 -21,5°og -22,5 kl. 16. Að
morgni 21. kom metið í logni og heiðskím
veðri, -24,5°C. Kl. 13 var frostið 22,1 stig og
22,3 stig kl. 16. Morguninn eftir (22.) var aust-
an andvari, hálfskýjað og 11,2 stiga frost og kl.
13 var frostið komið niður í 5,5 stig. Einnig
varð mjög kalt í Reykjavík 6. og 7. janúar og að
morgni þ. 6. var frostið 16,7 stig. Á Vífilsstöð-
um var mjög kalt. Þ. 21. fór frostið þar í 28,0
stig og er það trúverðugt. Þ. 6. er talan -29,0°C
færð á athugunarblað, en hún er ótrúverðug,
því hún er 9 stigum neðar en morgunhitinn
(-19,5°). Kl. 21 að kvöldi 20. (daginn fyrir lágm-
arksmetið) var frostið á Vífilsstöðum 26 stig.
Athuganirnar á Vífilsstöðum vom á þessum
ámm dálítið skellóttar og greinilegt að athug-
unarmaður hafði ekki fengið mikla tilsögn.
Höfundur er veðurfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 1. APRÍL 2000 1 5