Morgunblaðið - 19.03.2002, Blaðsíða 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 19. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ÓLAFUR Thors var þá at-vinnumálaráðherra í rík-isstjórn Framsóknar- ogSjálfstæðisflokks og
sagði á sjómannadaginn 1952, að
19. mars yrði „um allan aldur ...
merkur dagur í útvegssögu Íslend-
inga“. Ekki er ofsagt að aðgerðin
var örlagarík. Í Bretlandi neituðu
stjórnvöld að viðurkenna nýju land-
helgina og togaraeigendur lögðu
bann á löndun ísfisks úr íslenskum
togurum. Sú þvingun hefði að öllu
jöfnu neytt Íslendinga til eftirgjaf-
ar en í eldlínu kalda stríðsins gátu
þeir látið krók koma á móti bragði.
Skref fyrir skref
Stækkun landhelginnar í fjórar
mílur átti sér nokkurn aðdraganda.
Árið 1948 setti Alþingi lög um
verndun fiskimiða umhverfis land-
ið, landgrunnslögin, og ári síðar
sögðu stjórnvöld upp samningi
Breta og Dana frá 1901, með
tveggja ára fyrirvara, en hann hafði
lögfest þriggja mílna landhelgi við
Íslandsstrendur. Árið 1950 var
landhelgin svo færð í fjórar mílur
undan Norðurlandi. Sú breyting
gilti þó ekki gagnvart Bretum fyrr
en þriggja mílna samningurinn
rann út árið eftir og þá urðu líka
tímamót sem gerðu Íslendingum
kleift að stíga lokaskrefið: Alþjóða-
dómstóllinn í Haag kvað upp þann
úrskurð í fiskveiðideilu Noregs og
Bretlands að Norðmenn mættu
taka sér fjögurra mílna landhelgi
sem væri dregin frá ystu annesjum
og skerjum og þvert fyrir mynni
fjarða.
Ekki má vanmeta mikilvægi
þessa dóms. Þótt lögfræðingar
breska utanríkisráðuneytisins
áréttuðu í ræðu og riti að hann
snerist aðeins um landhelgi Norð-
manna, viðurkenndu þeir sín á milli
að úrslitin hefðu ótvírætt gildi ann-
ars staðar. „Við vitum allir hve
veikur okkar málstaður
er,“ sagði einn þeirra
um stöðuna við Íslands-
strendur í ársbyrjun
1952.
Stolt og fiskur
Á hinn bóginn fannst Bretum
margt vera í húfi. Í hér um bil 60 ár
höfðu breskir togarar veitt hér við
land og bæði útgerðarmenn og
skipstjórar staðhæfðu að sú sjó-
mennska legðist af, fengju Íslend-
ingar að fylgja fordæmi Norð-
manna. Hvers vegna ættu Bretar
að þola það? „Ég held við höfum
látið ráðskast nóg með okkur,“
sagði einn skipstjórinn í Hull þegar
fréttir af nýju reglugerðinni bárust
þangað í mars, „og þegar Íslend-
ingar eru farnir að segja okkur fyr-
ir verkum er nóg komið!“ Togara-
jaxlarnir höfðu getið sér gott orð í
síðari heimsstyrjöld og þingmenn
þeirra ítrekuðu að þjóðin ætti þeim
skuld að gjalda.
Hernaðarhagsmunir vógu líka
þungt. Bretar áttu enn heimsveldi
og þóttust sjá að yrðu grunnlínur
almennt notaðar myndu mikilvæg-
ar siglingaleiðir liggja innan land-
helgi ríkja sem væru ekki endilega
vinveitt þeim. Einnig yrði erfiðara
að leggja dundurdufl á óvinaslóð og
kafbátar ættu auðveldara með að
liggja í launsátri.
Sums staðar í Lundúnum var
niðurstaðan því augljós: Aðmírálar
sögðu að utan Noregs yrðu Bretar
að verja hina þröngu þriggja mílna
landhelgi og þeir embættismenn,
sem höfðu útvegsmál á sinni könnu,
endurtóku varnaðarorð togara-
manna um endalok Íslandsveið-
anna. Í utanríkisráðuneytinu voru
menn hins vegar á báðum áttum.
Úrskurðurinn í Haag var skýr og
hvernig var líka hægt að hindra að
Íslendingar færðu út sína land-
helgi?
Vopn Breta
Ísfiskmarkaðurinn í Bretlandi
var Íslendingum mjög mikilvægur.
Þetta vissu togaraeigendur ytra.
Þeir vissu líka að þeir fengju hærra
verð fyrir eigin afla, sætu þeir einir
að markaðnum. Allt frá stríðslokum
höfðu þeir því þrýst á stjórnvöld að
takmarka eða banna alveg landanir
útlendinga í Bretlandi. Þau höfðu
ekki léð máls á þessu því næg spurn
var eftir fiski. En kannski kæmu
kröfur útgerðarmannanna núna að
gagni? Þegar fyrir lá fyrir í árs-
byrjun 1952 að Bretar og Íslend-
ingar myndu ræðast við um land-
helgismál voru breskir
embættismenn sammála um að þótt
lögin virtust Íslendinga megin „höf-
um við nokkur pólitísk og efnahags-
leg vopn uppi í erminni.“
Íslendingum misboðið
í Lundúnum
Landhelgisviðræðurnar fóru
fram í janúarlok. Bretar lýstu því
strax yfir að útgerðarmenn gætu
lokað fiskmörkuðum fyrir Íslend-
ingum og hefðu alla samúð stjórn-
valda. Gestunum frá Íslandi væri
því hollast að sýna
sáttahug. Bretar voru
ekki svo skyni skroppn-
ir að telja að Íslending-
ar sættu sig við óbreytt
ástand og voru reiðu-
búnir að fallast á út-
færslu hér og þar, til dæmis lokun
Faxaflóa. En þeir voru nokkuð viss-
ir um að löndunarbannið biti vel,
vopnið sem þeir beittu ekki sjálfir
en bentu gjarnan á.
Þessar lítt duldu hótanir höfðu
engin áhrif. Svo sannfærðir voru
Íslendingar um að þeir mættu og
yrðu að stækka landhelgina að þeir
trúðu því tæpast að Bretar myndu
reyna að þvinga þá til eftirgjafar.
Fiskstofnar voru farnir að láta á sjá
og innan nýju landhelgin
togveiðar og dragnótaveið
bannaðar, líka Íslendingum
Auk þjóðarhags kom þj
við sögu. Ólafur Thors fór
ræðunefndinni í Lundú
hann hitti enga ráðherra,
„einhverja undirsáta“
Bjarni Benediktsson og fle
síðar gramir. Einum þei
gat tekið slík skeyti til sín
aði svo mjög að hann min
þótt Ísland væri sjálfst
skyldu menn muna að ja
byggju þar og í einu úthve
úna. Slíkt yfirlæti skilaði þ
Bretar hefðu betur gert s
fyrir metnaði Íslendinga
rembu, því þá hefðu þei
reynst samvinnuþýðari.
„Ákvörðunin virt
sumstaðar djörf
Um þetta sama leyti ræd
G. Andersen þjóðréttarfr
Ólafur Thors og fleiri, sem
inu komu, við erlenda sér
um útfærslu landhelginnar
ir valkostir voru teiknaðir
kort, til dæmis þrjár leið
loka Faxaflóa, og sögðu fræ
irnir að sumar grunnlínur
til greina kæmu, væru „
Þegar til kastanna kom m
Útfærsla landhelginnar í fjór
Merkur
dagur í
útvegs-
sögunni
Bjarni Benediktsson um
una í fjórar mílu
Ólafur Thors undirritar
lögsögu frá ystu annesju
en hjá honum standa Gu
málaráðuneytinu, og Ha
Hernaðar-
hagsmunir
vógu líka
þungt
Í dag er hálf öld, segir
Guðni Jóhannesson,
síðan Ólafur Thors gaf
út reglugerð um fjög-
urra mílna landhelgi
umhverfis Ísland.
ÞRÝST Á UM VOPNAHLÉ
Hryðjuverkum hefur ekki linntfyrir botni Miðjarðarhafsþrátt fyrir að vonir hafi vakn-
að um að komist gæti á vopnahlé eftir
komu Anthonys C. Zinnis, sérlegs
sendierindreka Bandaríkjamanna, til
viðræðna við leiðtoga Ísraela og Pal-
estínumanna. Vald Bandaríkjamanna
kom reyndar þegar skýrt í ljós er Ísr-
aelar hófu að draga hersveitir sínar til
baka frá Betlehem og Ramallah eftir
tveggja vikna aðgerðir á svæðum Pal-
estínumanna. Það hefur áður sýnt sig
að vilji Bandaríkjamenn svo við hafa
hlýða Ísraelar og hlýtur því að vera
lykilatriði hversu miklum þrýstingi
Bandaríkjamenn eru reiðubúnir til að
beita þá.
Stjórn George Bush Bandaríkjafor-
seta hefur hingað til ekki lagt ríka
áherslu á að miðla málum milli Ísraela
og Palestínumanna og iðulega dregið
taum þeirra fyrrnefndu í blóðugum
átökum undanfarinna mánaða. Nú
virðist Bandaríkjastjórn hins vegar
vera að snúa við blaðinu. Dick Cheney,
varaforseti Bandaríkjanna, fór í liðinni
viku í ferð til níu arabaríkja og var til-
gangur ferðarinnar einkum að afla
stuðnings við aðgerðir gegn Írökum.
Hann fékk heldur dræmar undirtektir
við málflutning sinn um Írak og var
nánast einróma andstaða við að grípa
til vopna gegn Saddam Hussein. Hann
komst að því í ferðinni, eins og hann
hefur greint frá sjálfur, að arabaleið-
togar vilja um þessar mundir mun frek-
ar ræða um átökin milli Ísraela og Pal-
estínumanna en Íraka. Á blaðamanna-
fundi sagði Cheney að ágreiningurinn
væri „efst í huga margra í þessum
heimshluta“.
Það þarf ekki að koma Cheney á
óvart að það sé samhengi milli hlutanna
og þeir geti ekki litið á Írak sem ein-
angrað vandamál. Bandaríkjamenn líta
svo á að Sádi-Arabar séu lykilsamherj-
ar í viðureigninni við Íraka og ekki sé
hægt að vera án stuðnings þeirra. Sam-
skiptin á þeim vettvangi eru hins vegar
síður en svo einfalt mál og fara hags-
munir Bandaríkjamanna og Sáda ekki
saman. En Sádar eru ekki síður mik-
ilvægir varðandi málefni Ísraela og
Palestínumanna. Sádar settu fyrir
nokkrum vikum fram tillögur um það
hvernig koma eigi á friði milli Ísraela
og Palestínumanna. Þessar tillögur
hafa vakið þó nokkra athygli í araba-
heiminum og hafa verið til umræðu í
Ísrael. Þar er meðal annars kveðið á
um það að öll arabaríkin taki upp
stjórnmálaleg samskipti við Ísrael
gegn því að Ísraelar dragi lið sitt brott
frá þeim landsvæðum, sem þeir her-
námu í sex daga stríðinu árið 1967.
Cheney kom til Ísraels í gær og hélt
þegar á fund Ariels Sharons, forsætis-
ráðherra Ísraels, og hugðist einnig
ræða við Palestínumenn, þótt ekki hafi
verið ljóst hvort hann myndi hitta Ara-
fat. Var jafnvel búist við því að lýst yrði
yfir vopnahléi í gær, en af því varð ekki.
Cheney lofaði hins vegar að gera „allt
sem við getum til að hvetja Arafat og
Sharon til að hefja vopnahlé svo að ekki
glatist fleiri mannslíf“.
Vakið hefur athygli að staða Yassers
Arafats virðist vera að styrkjast á ný
eftir nokkurra mánaða einangrun í
herkví Ísraelshers í Ramallah. Ísraelar
höfðu lýst yfir því að Arafat skipti engu
máli lengur, en viðræður Zinnis við
Arafat sýna að hvað sem segja má um
leiðtoga Palestínumanna getur enginn
annar forustumaður þeirra komið í
stað hans. Þá kemur Cheney með þau
skilyrði frá arabaleiðtogum að Ísraelar
eigi að leyfa Arafat að fara á leiðtoga-
fund arabaríkja í Beirút síðar í þessum
mánuði.
Arafat hefur sett það skilyrði fyrir
friðarviðræðum að Ísraelar dragi lið
sitt frá svæðum, sem eiga að vera á
valdi Palestínumanna. Í fjölmiðlum í
gær mátti lesa miklar vangaveltur um
það hvort samkomulag um vopnahlé
við Yasser Arafat yrði meira en orðin
tóm og leiddu fréttaskýrendur að því
getum að hann væri orðinn það veikur
forustumaður að hann réði engu um
það hvort ofbeldið héldi áfram eða ekki.
Palestínumenn hljóta hins vegar einnig
að spyrja sig hvort það hafi einhverja
þýðingu að semja við Ísraela. Allar göt-
ur frá því að gengið var frá Óslóarsam-
komulaginu hafa Ísraelar verið tregir
til að uppfylla sett skilyrði. Sharon hef-
ur lítið annað gert en að ögra þeim.
Vantraustið er á báða bóga. Sérfræð-
ingar hafa ekki þorað að segja að meira
en helmingslíkur séu á því að Zinni tak-
ist ætlunarverk sitt. Sú tölfræði breyt-
ist ekki nema tryggt verði rækilegt eft-
irlit með því að friður verði haldinn og
staðið verði við gerða samninga.
NEMENDASKIPTI Í ÞÁGU
SKILNINGS OG VÍÐSÝNI
Alþjóðlegu sjálfboðaliða- ogfræðslusamtökin AFS og ýmis
tengd samtök hafa unnið merkilegt
starf á undanförnum áratugum við að
efla gagnkvæman skilning og kynni
meðal þjóða heims. Einn veigamesti
þátturinn í starfi samtakanna hefur
verið nemendaskipti unglinga á aldr-
inum 15 til 18 ára.
Í viðtali við Morgunblaðið sl.
sunnudag sagði Paul Shay, forseti al-
þjóðasamtaka AFS, að skiptinemar
sem fara til dvalar og náms í framandi
landi á vegum samtakanna kæmust í
kynni við framandi lífsmáta og hugs-
unarhátt og þannig víkkaði sjóndeild-
arhringur þeirra, en jafnframt yrðu
þeir meðvitaðri um eigin menningu.
„Þessi dvöl stuðlar líka að auknum
skilningi og vitund fólks um málefni
sem öllum eru sameiginleg og snerta
alla heimsbyggðina. Sá sem hefur
hlotið slíka menntun skynjar að ver-
öldin er eitt stórt samfélag með mörg
sameiginleg vandamál og það sem
gerist í einum heimshluta hefur áhrif
í öðrum heimshlutum,“ segir Shay.
Í máli hans kom fram að hann legg-
ur sérstaka áherzlu á að efla nem-
endaskipti milli Vesturlanda og ríkja
múslima, ekki sízt eftir atburðina 11.
september á síðasta ári. Það er full
þörf á, nú þegar jafnvel er talað um að
heimsbyggðin geti skipzt í fylkingar
eftir trú og siðmenningu, að reyna
með öllum ráðum að brjóta niður
múra fordóma og vanþekkingar og
skapa í staðinn gagnkvæman skilning
og umburðarlyndi milli fólks af ólíku
þjóðerni, kynþáttum og trúarbrögð-
um. Við ættum því að gefa starfi sam-
taka á borð við AFS gaum, hvetja
ungt fólk til að taka þátt í því og veita
því stuðning.