Morgunblaðið - 19.03.2002, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 19. MARS 2002 31
ÍÆvisögu Ólafs Thors eftirMatthías Johannessen erbirt skýrsla um viðræður
Ólafs við brezk stjórnvöld sem
fram fóru miðvikudaginn 10.
desember 1952 og birtir Morg-
unblaðið hér upphaf hennar:
„Miðvikudaginn 10. desem-
ber 1952 kl. 6 fór ég á fund Mr.
Eden, utanríkisráðherra í
brezka þinghúsinu, og voru í
för með mér Agnar Kl. Jóns-
son, sendiherra, og Hans G.
Andersen. Það hafði áður verið
afráðið, að ég talaði fyrst eins-
lega við Mr. Eden. Tók hann
mér mjög vel og spurði síðan,
hvort hann mætti, áður en
frekari viðræður gætu farið
fram, spyrja mig einnar spurn-
ingar, og var hún um það,
hvort íslenzka ríkisstjórnin
myndi vilja fallast á, að land-
helgismálið yrði afgreitt í
Overfishing Commission. Ég
sagði honum, að á þetta gætum
við ekki fallizt, enda vissi ég
ekki til, að Norðmenn eða aðr-
ir hefðu verið beðnir um þetta.
Þá spurði Mr. Eden, hvort ís-
lenzka stjórnin vildi lýsa yfir,
að síðar, þegar víkkun land-
helginnar hefði borið ávöxt,
myndi línan færð inn að nýju.
Neitaði ég því auðvitað (sam-
anber síðar í skýrslu þessari).
Ég sagðist nú vilja leyfa mér
að segja honum í aðalatriðum
frá okkar sjónarmiði en þau
væru tvö:
1) Núverandi stjórn hvorki
vildi né gæti breytt neinu varð-
andi fiskveiðitakmörkin og
engin önnur stjórn á Íslandi
myndi heldur geta það, því hún
myndi samstundis verða sett
af. Íslendingar væru sjaldan
sammála og líktust þeir Írum
að því leyti. Kvaðst ég þó
muna, að tvisvar á minni ævi
hefðu Íslendingar staðið sam-
an sem einn maður. Það hefði
verið við lýðveldisstofnunina
1944 og nú í þessu máli. Mætti
sem dæmi um einhug þjóð-
arinnar í landhelgismálinu
nefna það, að daginn áður
hefði ég sagt í útvarps-
umræðum á Alþingi, að ég
væri á leið til Parísar til að
reyna að vinna að málstað Ís-
lendinga í landhelgismálinu
gegn ofríki brezkra útgerð-
armanna, og enda þótt heita
mætti, að nú væri „general
strike“ [allsherjarverkfall] á
Íslandi og ég væri meðal
þeirra ráðherra, sem öðrum
fremur væri ætlað að fjalla um
hana, hefðu ekki aðeins mínir
flokksbræður á þingi heldur
og allir aðrir talið þessa för
rétta. Ég væri einnig viss um,
að sama máli gegndi um alla
hlustendur.
2) Bann brezku togaraeig-
endanna væri þegar búið að
spilla of miklu í góðri sambúð
Breta og Íslendinga, og þótt ég
gæti ekki gert mér fulla grein
fyrir því, hverjar afleiðing-
arnar yrðu, þá væri ljóst, að
hættumerkin væru allsstaðar.
Ég skýrði frá, að komm-
únistar, sem væru um 20% af
kjósendum, hefðu seinast í út-
varpsumræðum í gær krafizt
þess, að við færum úr OEEC,
NATO og allri vestrænni sam-
vinnu. Þeirra rök gagnvart al-
menningi væru, að árið 1947
hefðu þeir bent á, að vegna
hinnar óvinsamlegu afstöðu ís-
lenzku stjórnarinnar til Rússa,
myndu Rússar, sem árið 1946
hefðu keypt yfir 60% af hrað-
frystum fiski og ýmsar aðrar
vörur, hætt að kaupa afurðir
okkar. Sú spá hefði rætzt srax
árið 1948 því þá og síðan hefðu
Rússar ekkert af okkur keypt.
Nú vildu kommúnistar minna á
aðra spá sína frá sama tíma, þá
að Bretar og aðrir vestrænir
vinir okkar myndu snúa við
okkur bakinu, þegar þeir ekki
lengur hefðu not fyrir okkur.
Nú æptu kommúnistar hástöf-
um, að einnig þessi spádómur
væri orðinn staðreynd. Eden
brá dálítið við þessi ummæli.
Þá benti ég á að formaður
Alþýðuflokksins, sem hafi ver-
ið mjög vinveittur Bretum, hafi
verið settur af [Stefán Jóh.
Stefánsson] og „Bevanisti“ eða
raunar kommúnisti tekinn í
hans stað fyrir hálfum mánuði
síðan [Hannibal Valdimars-
son]. Lét ég í það skína, að
Stefán Jóhann hefði þar goldið
vestrænnar vináttu. Hannibal
hefði svo notað tækifærið í út-
varpsumræðum í gær til að
hreinsa sig af fortíðinni varð-
andi Atlantshafsbandalagið og
vestræna samvinnu, og það
hefði verið bróðir hans, einn af
valdamestu mönnum komm-
únista, sem sagði í útvarps-
umræðunum í gær, að við ætt-
um að fara úr allri vestrænni
samvinnu [Finnbogi Rútur
Valdimarsson].
Mr. Eden minnti á, að hlutur
brezkra útgerðarmanna væri
borinn fyrir borð, og þess
vegna hefðu þeir gert þær ráð-
stafanir, sem um væri að ræða,
en ég sagði honum að fram-
ferði brezku útgerðarmann-
anna væri ekki „reaction“ [við-
brögð] heldur „action“
[aðgerðir]. Þeir hefðu alltaf
frá 1923 gert tilraunir til að
losna við Íslendinga af mark-
aðnum og hefðu fegins hendi
gripið þetta tækifæri til að fá
vilja sínum framgengt. Ég
benti Mr. Eden ennfremur á,
að ef brezka stjórnin héldi
áfram þessum aðförum, gæti
svo farið, að fjandsamleg öfl
ynnu 10–12% af stjórnarflokk-
unum og meira þyrfti kannske
ekki til að koma á nýrri stjórn
á Íslandi, sem gæti gert óbæt-
anlegt tjón varðandi alla vest-
ræna samvinnu. Ég benti enn-
fremur á, að andinn í
stjórnarflokkunum hefði einn-
ig versnað í garð Breta, sem þó
væri sú þjóð, sem margir Ís-
lendingar hafa litið mest upp
til. Bretar yrðu að meta þetta
mál í ljósi þeirrar staðreyndar,
að Íslendingar teldu sig hafa
skýlausan siðferðis- og laga-
legan rétt til allra sinna að-
gerða. Jafnframt yrði stjórn
Bretlands að gera sér ljóst, að
Íslendingar fengju með engu
móti skilið, að brezka heims-
veldið láti fámennan hóp halda
uppi hefndarráðstöfunum í
garð Íslendinga vegna land-
helgismálsins og með því ef til
vill marka djúp spor í sameig-
inlega sögu Íslendinga og
Breta og ef til vill fleiri þjóða.“
Skýrsla um
viðræður í
London um
landhelgis-
málið 1952
nnar yrðu
ðar öllum
m.
jóðarstolt
fyrir við-
únum en
einungis
eins og
eiri sögðu
irra, sem
n, blöskr-
nnti á að
tætt ríki
afnmargir
erfi Lund-
þó litlu og
sér grein
eða þjóð-
ir eflaust
tist
f“
ddu Hans
ræðingur,
m að mál-
rfræðinga
r. Nokkr-
inn á sjó-
ðir til að
æðimenn-
rnar, sem
„djarfar“.
með reglu-
gerðinni 19. mars, sem hér er
minnst, var ljóst að stjórnvöld
höfðu ákveðið að ganga eins langt
og þau gátu. Einkum var Faxaflóa-
línan eftirtektarverð. Hún var mun
lengri en lengstu línur Norðmanna
og þar að auki var hún dregin frá
Snæfellsnesi að Eldeyjardrangi
undan Reykjanesi, en ekki að fasta-
landinu eins og virtist rökréttara.
Með þessum hætti lentu gjöful
fiskimið innan nýju landhelginnar,
til dæmis drjúgur hluti Selvogs-
banka.
Löglærðir menn í Lundúnum
töldu sem fyrr að Íslendingar væru
í rétti – fyrir utan Faxaflóa. Þegar
Bretar mótmæltu fjögurra mílna
reglugerðinni formlega bentu þeir
aðeins á þá grunnlínu og sendiherr-
ann í Reykjavík taldi að yrði henni
breytt yrðu ráðamenn líklega
ánægðir. Að sögn hans viður-
kenndu bæði Bjarni Benediktsson
og Ólafur Thors, þeir ráðherrar
sem mest komu við sögu, að sum-
staðar væri langt seilst. Sérfræð-
ingunum, sem Íslendingar ráð-
færðu sig við, hefði ekki komið á
óvart ef Alþjóðadómstóllinn hefði
sagt grunnlínuna yfir Faxaflóa að
Eldeyjardrangi á skjön við alþjóða-
lög. Og hefðu Íslendingar boðið
málamiðlun á þeim slóðum er aldrei
að vita nema sátt hefði náðst. Þeir
hefðu líka getað ítrekað að þeir
voru einungis að færa út fiskveiði-
lögsöguna, ekki eiginlega landhelgi.
Það hefði átt að friða aðmírálana.
Á þetta reyndi hins vegar aldrei
og ekki heldur málskot til Haag því
Bretar þorðu ekki að eiga á hættu
að tapa þar aftur. Þar að auki lifði
sú von í huga þeirra að hægt væri
að þvinga Íslendinga til hlýðni og
svo voru togaraeigendur og sjó-
menn staðráðnir í að láta hart
mæta hörðu, hvað sem ráðamenn
ákvæðu.
„Smávegis hefndaraðgerðir ...
svo Íslendingar sjái að sér“
Löndunarbannið, sem lá í loftinu,
hófst um mitt ár 1952. Útgerðar-
menn boluðu keppinauti af mark-
aðnum og vildu Íslendingar komast
aftur að, yrðu þeir að hverfa frá
stækkun landhelginnar. Bresk
stjórnvöld sóru af sér ábyrgð á
banninu en í ævisögu Ólafs Thors
skrifar Matthías Johannessen að
þau hafi verið með í ráðum, „að því
er ætla má.“ Aðrir Íslendingar, sem
um þessi mál hafa fjallað, hafa jafn-
vel tekið dýpra í árinni. Ljóst er að
valdhafar í Lundúnum tóku aldrei
formlega ákvörðun um að styðja
togaraeigendur en vonuðu að bann-
ið virkaði. „Smávegis hefndarað-
gerðir ... virðast eina leiðin til þess
að Íslendingar sjái að sér,“ sagði
embættismaður í utanríkisráðu-
neytinu en þar á bæ voru þeir samt
fleiri sem bentu á að þvingunin
stæðist vart alþjóðaskuldbindingar
Breta. Í viðskipta- og matvælar-
áðuneytunum höfðu menn hugann
líka við hugsanlegan
fiskskort og rýndu í lög
um neyðarrétt stjórn-
valda. Þau gætu tekið
breska togara eignar-
námi og hermenn land-
að fiski úr þeim ís-
lensku. Aldrei kom þó til þess að
svo afdrifaríkir valkostir væru
grannskoðaðir.
Krókur á
móti bragði
Þegar fram liðu stundir höfðu
bresk stjórnvöld mestar áhyggjur
af áhrifum löndunarbannsins á við-
skipti og utanríkismál Íslands. Það
er meginregla um þvingunarað-
gerðir að loka verður öllum út-
gönguleiðum. Íslendingum tókst
hins vegar að mæta banninu með
því að frysta meira af fiski og gera
viðamikinn vöruskiptasamning við
Sovétríkin, árið 1953. Valdhafar í
Moskvu vildu auka áhrif sín hér á
landi og pólitísk markmið réðu því
fyrst og fremst gerðum þeirra. Víst
er að austurviðskiptin ollu breskum
stjórnvöldum hugarangri og leiddu
til þess að þau vildu bannið burt.
Ekki var nóg með að vopnið biti
ekki á Íslendinga; það hafði snúist í
höndum Breta í miðju kalda stríð-
inu!
Nú kom hins vegar á daginn að
ráðamenn í Lundúnum gátu vart
neytt togaraeigendur til að láta
undan og þeir vildu áfram sitja ein-
ir að markaðnum. Með hverju árinu
sem leið urðu fiskkaupmenn þó
gramari yfir að fá ekki togarafisk
Íslendinga, áhyggjur valdhafa af
áhrifum Sovétmanna á Íslandi juk-
ust og þróun hafréttar var þannig
að málstaður Breta versnaði stöð-
ugt. Efnahagssamsvinnustofnun
Evrópu vann líka að lausn deilunn-
ar og árið 1956 afléttu togara-
eigendur loks löndunarbanninu.
Þótt bresk stjórnvöld viðurkenndu
fjögurra mílna útfærsluna ekki
formlega má segja að þá hafi unnist
fullnaðarsigur.
Þróun deilunnar sýnir að vissu
leyti stjórnkænsku íslenskra ráða-
manna á þessum árum. Við verðum
þó að vera gagnrýnin og muna að
þeir misreiknuðu stöðuna líka. Þeir
töldu ólíklegt að Bretar beittu
þvingunum, þeir gátu ekki vitað
fyrirfram að vandinn myndi léttast
til muna með samningnum við Sov-
étmenn og auk þess
mislíkaði þeim að eiga
mikið undir Moskvu-
valdinu. Málamiðlun,
sem hefði varla skaðað
Íslendinga til muna, var
ekki útilokuð. En þá
hefðu þeir, sem að deilunni komu,
orðið að gefa eftir og fyrst allir
töldu sig standa ágætlega að vígi,
Íslendingar með lögin á bak við sig
og Bretar með valdið, var líklegast
að í odda skærist. Þegar svo var
komið reyndi á styrk stríðandi fylk-
inga og í kalda stríðinu var það nú
svo að Ísland skipti meira máli en
Hull og Grimsby.
rar mílur frá ystu annesjum árið 1952
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon.
m borð í varðskipinu Þór nokkru fyrir útfærsl-
ur og Eiríkur Kristófersson skipherra.
Forsíða Morgunblaðsins fimmtudaginn 20. marz 1952 þegar skýrt var
frá útfærslunni í fjórar sjómílur.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon.
r reglugerðina um fjögurra mílna fiskveiði-
um hinn 19. marz 1952. Ólafur situr við borðið
nnlaugur E. Briem, ráðuneytisstjóri í atvinnu-
ans G. Andersen, sérfræðingur ríkisstjórnar-
innar í þjóðarrétti.
Höfundur er sagnfræðingur.
Ísland skipti
meira máli
en Hull og
Grimsby