Morgunblaðið - 28.11.2007, Blaðsíða 18

|miðvikudagur|28. 11. 2007| mbl.is
daglegtlíf
Þ
rátt fyrir að meðvirkni
hafi ekki verið skil-
greind læknisfræðilega
sem sjúkdómur er með-
virkni hegðunarmynst-
ur, sem ber að taka alvarlega.
Kjarninn snýst nefnilega um að sá
meðvirki stjórnar ekki hugsunum
sínum. Hann á þar af leiðandi ákaf-
lega erfitt með að taka ákvarðanir
og þarf sífellt á viðurkenningu ann-
arra að halda til að sinna sjálfum sér
og vera til. Lágt sjálfsmat,
samskiptaörðugleikar, færniskerð-
ingar hvað varðar allar athafnir dag-
legs lífs og minnkuð lífsgæði geta
svo auðveldlega orðið fylgifiskar
meðvirkni, sem leitt getur til þess að
fólk endar uppi í rúmi með kvíða og
þunglyndi, segir Kristjana Milla
Snorradóttir, iðjuþjálfi við Heilsu-
gæsluna í Grafarvogi. Hún starfar
þar í meðferðarteymi sem er að fást
við geð- og sálfélagsleg vandamál
barna og unglinga og hefur Milla,
eins og hún kýs að kalla sig, að und-
anförnu farið á milli framhaldsskóla
og flutt fyrirlestra um meðvirknina,
sem hún segir að sé ákaflega algeng
og birtist í fjölmörgum myndum.
Persónulega kannast Milla við fyr-
irbærið meðvirkni því hún segist
hafa verið alin upp við mikinn alkó-
hólisma, en hafi í seinni tíð náð að
vinna sig eilítið út úr henni með
hjálp fagaðila og sjálfshjálparhópa.
Allt í fína í minni fjölskyldu
„Ég var elsta systkinið á heimilinu
og var auðvitað alltaf alveg bullandi
meðvirk og er enn. Það er því svolít-
ið skondið að ég skuli hafa valið mér
starfsvettvang sem felst í því að
fræða og freista þess að hjálpa öðr-
um í sömu aðstæðum. Ég tók
ábyrgðina í mínar hendur, passaði
að systkini mín mættu á réttum tíma
í tómstundirnar, passaði að öllum
liði vel og að öll fjölskyldan rúllaði
frá degi til dags tiltölulega snurðu-
laust til að sýna fram á að það væri
sko allt í fína lagi í minni fjölskyldu.
Kjarni vandamálsins var þagaður í
hel enda nærist alkóhólistinn á því
að um hann er ekki rætt enda algjört
„tabú“ að tala um tilfinningar. Þegar
komið var fram á fullorðinsár átti ég
orðið erfitt með að mæta í vinnu og
var farin að einangra mig félagslega
þó ég hafi í eðli mínu afskaplega ríka
þörf fyrir félagsleg samskipti. Svo
endaði þetta í tómu þunglyndi hjá
mér,“ segir Milla, sem nú er 29 ára
gömul. „Ég er orðin mér meðvitandi
um eigin meðvirkni og því búin að ná
ákveðnum bata, en er samt alltaf
meðvirk. Ég er t.d. skíthrædd um
hvað fólki finnst um mig og segi um
mig og ef mömmu minni líður illa, þá
líður mér líka ofboðslega illa, meira
en eðlilegt getur talist.“
Atferli og hegðun til að lifa af
Meðvirkni kom fyrst fram sem
hugtak í meðferðargeiranum á átt-
unda áratugnum þótt menn hefðu
löngu áður áttað sig á tilvist þess.
Meðferðaraðilar og aðstandendur
fíkla höfðu áttað sig á að sá sem
tengdist og varð fyrir áhrifum ein-
staklings með fíknsjúkdóm þróaði
með sér hegðunarmynstur með það
að markmiði að takast á við líf sem
var ekki heilbrigt. Rannsóknir bentu
til að andlegt, líkamlegt, sálrænt og
tilfinningalegt ástand hjá mörgum
aðstandendum væri svipað ástandi
áfengissjúklinga. Aðstandendur sem
áttu það sameiginlegt að vera í nán-
um tengslum við áfengissjúkling
upplifðu þetta ástand þrátt fyrir að
vera ekki sjálfir haldnir fíkn. Í ljós
hefur komið að fleiri en þeir sem
tengjast áfengissjúklingum glíma
við meðvirkni og virðast flestir eiga
það sameiginlegt að hafa þróað með
sér hegðunarmynstur og atferli til
að lifa af. Meðvirk hegðun birtist
nefnilega líka hjá aðstandendum
geðsjúkra, annarra langveikra, hjá
aðstandendum matar- og kynlífs-
fíkla, fórnarlamba ofbeldis og ein-
staklinga sem hafa alist upp eða búið
við „óæskilegar“ aðstæður, að sögn
Millu, sem hefur líka orðið vör við
það að meðvirkni getur grasserað í
vina- og systkinahópum.
Hafa litla trú á eigin getu
Meðvirkni er mikið notað hugtak,
kannski ofnotað, vannotað eða mis-
notað. Meðvirkni hefur verið skil-
greind sem vanstarfhæft lífs-
mynstur sem lærist í gegnum þær
reglur sem settar eru í fjölskyldu-
kerfinu. Meðvirkir einstaklingar
hafa litla trú á eigin getu og áhrifa-
mætti, eiga erfitt með að taka
ákvarðanir og sækjast því eftir við-
urkenningu annarra til að fullnægja
eigin þörfum. Meðvirkir ein-
staklingar hafa einnig lært að taka
stjórnina af öðru fólki og aðstæðum
til þess að milda áhrif erfiðra at-
burða, að sögn Millu.
„Meðvirkum einstaklingi finnst
hann vera ófullkominn og lítur
gjarnan á annað fólk sem upp-
sprettu eigin hamingju. Meðvirkur
einstaklingur gengur um með lágt
sjálfsmat. Hann þekkir ekki eigin
tilfinningar, þarfir og vilja og þarf
því stöðugt á viðbrögðum, stuðningi
og viðurkenningu annarra að halda
því hann lifir í stöðugum ótta við
höfnun. Sá ótti getur leitt til full-
komnunaráráttu og hræðslu við að
tjá skoðanir sínar auk þess sem
meðvirkir geta átt það til að hag-
ræða sannleikanum eða hylma yfir
með öðru fólki. Þrátt fyrir öll ein-
kennin og hegðunarmynstur áttar
hinn meðvirki sig oft ekki á þeim að-
stæðum sem hann glímir við. Hon-
um líður ekki vel með sjálfan sig, á
erfitt með að takast á við dagleg við-
fangsefni jafnframt því sem hann á
erfitt með að setja í orð hvað það er
sem veldur kvíðanum og af hverju
honum líður eins og honum líður.“
Traust á eigin tilfinningar
Meðvirkir einstaklingar lenda oft í
vítahring sem erfitt er að rjúfa þar
sem hinn meðvirki áttar sig bæði
seint og illa á ástandi sínu. „Leiðin
frá meðvirkni felst í því að ein-
staklingurinn geri sér grein fyrir því
að hann hefur ekki stjórn á hugsun
sinni og treystir ekki eigin tilfinn-
ingum. Viðkomandi þarf að einbeita
sér að því að ná tökum á eigin hugs-
unum og læra að treysta á eigin til-
finningar í stað þess að lifa í gegnum
annað fólk,“ segir Milla og bætir að
lokum við að þeir sem glíma við með-
virkni geti leitað til fagaðila í heil-
brigðiskerfinu sem og til sjálfshjálp-
arhópa á borð við Coda, sem er fyrir
fólk sem upplifir einkenni meðvirkni
en hefur ekki endilega alist upp eða
búið við alkóhólisma, og Al-anon-
samtökin á Íslandi, sem fögnuðu 35
ára afmæli sínu nýlega og hafa þann
göfuga tilgang að hjálpa fjölskyldum
og vinum alkóhólista.
© Mika/zefa/Corbis
Fyrirmyndarfjölskylda Allt getur litið vel út á yfirborðinu í fjölskyldu alkóhólista, enda er oft þagað um vanda-
málið. Þeir sem alkóhólistanum tengjast verða engu að síður fyrir áhrifum af fíknsjúkdóminum og þróa oft með
sér hegðunarmynstur með það að markmiði að takast á við líf sem ekki er heilbrigt.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Iðjuþjálfinn Meðvirkir einstaklingar hafa litla trú á eigin getu, eiga erfitt
með að taka ákvarðanir og sækjast því eftir viðurkenningu annarra til að
fullnægja eigin þörfum. Þeir hafa líka lært að taka stjórnina af öðru fólki
og aðstæðum til þess að milda áhrif erfiðra atburða, segir Kristjana Milla
Snorradóttir iðjuþjálfi hjá heilsugæslunni Grafarvogi.
Erfitt getur reynst að koma
sér út úr vítahring meðvirkni
Meðvirkni er lærð
hegðun, sem á upptök
sín í vanstarfhæfum
fjölskyldum. Kristjana
Milla Snorradóttir iðju-
þjálfi sagði Jóhönnu
Ingvarsdóttur að með-
virkni væri hættulegt
þróunarferli, sem lýtur
að því að einstakling-
urinn tekur þarfir
annarra fram yfir
eigin þarfir.
www.al-anon.is
www.this.is/coda
MEÐVIRKNI hefur verið skil-
greind sem mynstur þar sem ein-
staklingur er á kvalafullan hátt
háður eða fastur í áráttukenndri
hegðun og háður viðurkenningu
annarra í þeirri viðleitni að öðlast
öryggi, sjálfsvirðingu og heil-
steypta sjálfsmynd.
Flestir upplifa einhvern tímann
einkenni meðvirkni, en henni fylgir
flókið safn einkenna. Einstaklingur
getur þó verið mismeðvirkur í mis-
munandi aðstæðum, með maka,
fjölskyldu, vinum eða samstarfs-
mönnum. Einkennum hefur verið
skipt upp í afneitun, litla sjálfsvirð-
ingu, undanlátssemi og stjórnsemi,
en atferli einstaklings, sem glímir
við meðvirkni, birtist meðal annars
í eftirfarandi þáttum:
 Hann á erfitt með að gera sér
grein fyrir líðan sinni.
 Hann gerir lítið úr sjálfum sér
og breytir eða afneitar líðan
sinni.
 Hann á erfitt með að taka
ákvarðanir.
 Hann er dómharður við sjálfan
sig og finnst að hann standi sig
aldrei nógu vel í því sem hann
tekur sér fyrir hendur.
 Hann fer hjá sér þegar hann fær
viðurkenningu, hrós eða gjafir.
 Hann biður aðra ekki um að
mæta þörfum sínum eða þrám.
 Hann breytir gildum sínum og
heilindum til að forðast höfnun
eða reiði annarra.
 Hann er næmur á líðan annarra
og líður eins og þeim.
 Hann metur skoðanir og tilfinn-
ingar annarra meira en sínar
eigin og er hræddur við að láta
eigið álit í ljós.
 Hann setur áhugamál sín og
tómstundir til hliðar til að gera
það sem aðrir vilja.
 Hann sættir sig við kynlíf þegar
hann vill ást.
 Hann reynir að sannfæra aðra
um hvað þeim „á“ að finnast og
hvernig þeim líður í „raun og
veru“.
 Hann gefur öðrum ráð og leið-
beiningar óspurður.
 Hann hellir gjöfum og greiðum
yfir annað fólk.
Einkennin