Dagblaðið Vísir - DV - 11.10.2013, Blaðsíða 45

A
lþjóða geðheilbrigðis­
dagurinn var í gær, 10.
október, í ár með áherslu á
geðheilsu á efri árum. Um­
ræða um mikla geðlyfja­
notkun aldraðra var áberandi í
fréttum nýlega, en minni um vax­
andi fjölda fullorðinna sl. misseri
sem enda á örorkubótum vegna at­
vinnumissis og félagslegra erfið­
leika tengdum þunglyndi. Mjög
lítil umræða er hins vegar um þann
stóra hluta þjóðfélagsþegna á öllum
aldri sem þurfa að taka orðið þung­
lyndislyf daglega vegna langvarandi
kvíða og einangrunar í þjóðfélaginu.
Hverjar eru helstu ástæður þung­
lyndis sem ekki voru jafn algengar
áður? Er hugsanlegt að hluti af skýr­
ingunni séu ofgreining og ofnotkun á
nýju SSRI­þunglyndislyfjunum eins
og sumir vilja halda eða er vöntun á
öðrum úrræðum?
Danir hafa haft miklar áhyggjur
af geðlyfjanotkun sinni sem hefur
ítrekað verið til umfjöllunar í danska
ríkissjónvarpinu sl. sumar (Dan­
mark på piller). Umfjöllun um mik­
ilvæg heilbrigðismál sem ríkisfjöl­
miðlarnir hér á landi mættu gjarnan
taka sér til fyrirmyndar. Tólfti hver
Dani notar þunglyndislyf, en hingað
til hefur verið áætlað að aðeins 10–
20% einstaklinga eigi við tímabund­
ið þunglyndi að stríða, einhvern tím­
ann á lífsleiðinni. Tíu prósent þjóðar
á hverjum tíma eins og lyfjanotkun
Dana bendir til, leiðir auðvitað hug­
ann að ofnotkun þessara lyfja. Eins
þar sem notkun þunglyndislyfja hef­
ur aukist um helming meðal unga
fólksins. Eða eru skýringarnar aðrar?
Óhóflegt álag og áreiti
Rannsóknir sýna að langvarandi
kvíði og spenna getur auðveldlega
leitt til þunglyndis. Þunglyndi virðist
þannig geta átt rætur í minni mann­
legum tengslum, sem og oft óhóf­
legu álagi og áreiti í nútímaþjóðfé­
lagi. Meira en mannlegur máttur
ræður við og við höfum þróast sem
félagsverur til að þola. Á sama tíma
og hvert okkar eyðir miklu meiri tíma
í rafræna huggun og samskipti, ekki
augliti til auglitis. Þar sem maður er
líka manns gaman. Endalaust tal við
sjálfan sig og tölvuna eða snjallsím­
ann sem getur varla boðað gott til
lengdar. Helstu einkennin eru síðan
depurð, viðkvæmni og neikvæðni
og síðan verkkvíði, lækkað sjálfsmat
og skerðing á allri samskiptalegri
færni. Nokkuð sem sálfræðimeð­
ferðin reynir fyrst og fremst að laga
og styrkja. Meðal annars með stuðn­
ingsviðtölum, hugrænni atferlis­
meðferð, íhugun og góðum hughrif­
um (gjörhygli) ásamt djúpslökun og
jafnvel dáleiðslu. Að fokusera á styrk­
leikann og það jákvæða.
Aukinn kostnaður samfélags
Áhugaverð grein birtist í Fréttablað­
inu fyrir tveimur árum eftir Steindór
J. Erlingsson vísindasagnfræðing
sem benti á þá staðreynd að örorka
vegna geðraskana hefði aukist hratt
hér á landi, þrátt fyrir mikla aukn­
ingu á notkun geðlyfja, sem greini­
lega væri þá ekki nægjanleg lækning.
Hann benti m.a. í greininni á þá stað­
reynd að hátt í tvöfalt fleiri endi á ör­
orku í dag vegna þunglyndis en fyrir
tveimur áratugum síðan, þ.e. meðal
kvenna úr 14% í 29% allra helstu
orsaka fyrir örorku og meðal karla úr
20% í 35%. Vísaði hann þar til rann­
sóknar sem íslenskir aðilar stóðu að
(Sigurð Thorlacius og félaga, Journal
of Mental Health). Svipaðrar þróun­
ar gætir einnig í Bandaríkjunum, en
á undanförnum tveimur áratugum
hefur örorka vegna geðraskana þar
í landi þrefaldast, og er orðin önn­
ur algengasta ástæða örorku. Fjöldi
örorkulífeyrisþega á Íslandi er nú
rúml.15.000 og hefur þeim fjölgað
um tæplega helming á síðustu 10
árum. Aukinn kostnaður samfélags­
ins vegna þessarar þróunar nemur
mörgum milljörðum króna á ári. Því
er líka til mikils fjárhagslega ávinn­
ings að vinna ef koma má í veg fyrir
stóran hluta örorku með félagslegum
úrræðum og sem annars geta leitt til
þunglyndis og varanlegrar örorku.
Fjárhagsáhyggjur og þunglyndi
Sennilega eru samverkandi þættir
sem skýra best í dag mikla notkun
þunglyndislyfja hér á landi. Lyfin (að­
allega svokölluð SSRI­lyf) eru einnig
notuð á aðrar geðraskanir en hreint
þunglyndi, tengt kvíða og spennu.
Eins m.a. ADHD (athyglisbrest með
ofvirkni) hjá börnum og unglingum.
Betra aðgengi að lyfjunum, á sama
tíma og skortur er á félags­ og sál­
fræðilegum úrræðum sem styrkt geta
félagsleg tengsl og sjálfsbjargarvið­
leitni. Væg þunglyndiseinkenni geta
líka komið fram hjá flestum fullorðn­
um ef fjárhagslegar áhyggjur eru
of miklar og langvarandi, ekki síst
þegar við bætist efnahagsleg óvissa
í þjóðfélaginu öllu og yfirvofandi at­
vinnumissir margra. Lyfjameðferð
er þó í flestum tilfellum aðeins beitt
vegna langvarandi þunglyndisein­
kenna sem geta þá oft hjálpað mikið
í byrjun. Lyfin hjálpa oft einstaklingi
í byrjun að taka fyrstu skrefin, áður
en viðkomandi er tilbúinn að vinna
betur í sínum sálfræðilegu málum,
með sálfræði­ og félagslegri með­
ferð ef hún á annað borð er í boði. Ís­
lenskir geðlæknar hafa enda komist
að þeirri niðurstöðu (2004) að hröð
aukning á ávísun þunglyndislyfja
hér á landi minnki ekki þann mikla
vanda sem þunglyndi sjálft veldur til
lengri tíma.
Þunglyndi og hópuppsagnir
Vinnan er öllum mikilvæg, starfs­
ánægjunnar vegna og til félagslegrar
styrkingar. Á tímum eins og við
nú lifum hafa hópuppsagnir fyrir­
tækja verið nær daglegt brauð. Þá
er sérstaklega mikilvægt að að vera
vel á verði og að ekki sé ruglað
saman félagslegum réttindum
vegna atvinnumissis og endurhæf­
ingar­ og örorku mati vegna heilsu­
brests til vinnu. Eitt af hlutverkum
heilsugæslunnar er engu að síður
atvinnuheilsuvernd í þeim skilningi
að viðhalda starfshæfni einstak­
lingsins og reyna að koma í veg fyr­
ir ótímabæra örorku, ekki síst vegna
geðraskana. Hvað varðar félags­
færni og menntun er það síðan ekk­
ert síður mál bæjar­ og sveitarfélaga
að veita framfærslustyrki og önnur
úrræði þegar rétt til atvinnuleysis­
bóta þrýtur sem margir standa nú
frammi fyrir í dag.
Þjóðfélag að niðurlotum komið
Heimilislæknar skilgreina vanda
sjúklings ekkert síður út frá líðan
og getu, en ákveðnum sjúkdóms­
greiningum. Allir hljóta að sjá að
fólki sem atvinnan er kippt und­
an, ekki síst því sem unnið hefur
langa starfsævi hjá sama fyrirtæk­
inu, á ekki marga kosti í stöðunni.
Sér í lagi ef heilsan er ekki upp á það
besta eins og gengur. Verkalýðsfélög­
in og starfsmannasamböndin koma
þessu fólki nú í dag til hjálpar með
boði um starfsendur hæfingu hjá
VIRK og mati sem byggist á fjölþátta­
endurhæfingu, sálfræðihjálp, félags­
ráðgjöf og sjúkraþjálfun í samvinnu
við heilsugæsluna. Myndarlega hef­
ur verið staðið að þessu verkefni frá
því það byrjaði fyrir um 3 árum sem
þegar hefur komið í veg fyrir varan­
lega örorku vegna kvíða og þung­
lyndis hjá mörgum. Ekkert síður en
ómarkvissari og meiri notkun geð­
lyfja vegna utanaðkomandi erfið­
leika í þjóðfélaginu sjálfu sem því
miður virðist í dag sjálft að niðurlot­
um komið.
Hlúum betur að unga fólkinu
Mikil og vaxandi notkun þunglyndis­
lyfja endurspeglar þannig vaxandi
félagslegan vanda í okkar þjóðfé­
lagi í dag sem á sennilega eftir að
aukast eftir því sem líður á kreppuna.
Vandi sem sýndi sig best eftir krepp­
una í Finnlandi fyrir þremur áratug­
um. Kvíði, spenna og skortur á ham­
ingju á heimilum sýndi sig þannig
vera stærsti áhættuþátturinn í geð­
og félagslegum erfiðleikum barna
og unglinga, en sem kom best í ljós
löngu síðar og þá hjá kynslóðinni sem
stundum hefur verið kölluð týnda
kynslóðin. Finnar eru enn í dag að
fást við þessar afleiðingar. Reynsla
þeirra á að vera okkur hvatning til að
gera ekki sömu mistökin og hlúa strax
betur að fjölskyldugildunum, og unga
fólkinu sem erfa á landið. n
Lífsstíll 45Helgarblað 11.–13. október 2013
Vilhjálmur
Ari Arason
Af sjónarhóli
læknis
Þunglyndi þjóðar
Rafræn huggun Einkenni þess að einangrast frá mannlegum samskiptum geta verið alvarleg. Helstu einkennin eru síðan depurð, við-
kvæmni og neikvæðni og síðan verkkvíði, lækkað sjálfsmat og skerðing á allri samskiptalegri færni.
„Endalaust tal við
sjálfan sig og tölv-
una eða snjallsímann
sem getur varla boðað
gott til lengdar.