Lögmannablaðið - 01.05.2001, Blaðsíða 20

lögmáli“. Þetta álitaefni varðar
mörkin annars vegar á milli frelsis
vátryggingafélaga til að takmarka
ábyrgð sína með ákvæðum skil-
mála (svokallaðra hlutlægra eða
hlutrænna ábyrgðartakmarkana)
og hins vegar þeirra skilmálaá-
kvæða, sem skýra ber með hlið-
sjón af þeim reglum laga nr.
20/1954 um vátryggingarsamninga
(vsl.), sem kalla má einu nafni
ófrávíkjanlegar.
Það eru einkum fjórir flokkar
reglna í vsl., sem skipta máli að
þessu leyti og kallast einu nafni
ófrávíkjanlegar. Í fyrsta lagi eru
það reglur 4. – 10. gr. laganna um
upplýsingagjöf við töku tryggingar,
í öðru lagi reglur 18. – 20. gr. lag-
anna um þau tilvik þegar vátrygg-
ingaratburðinum er valdið af ásetn-
ingi eða gáleysi, í þriðja lagi regl-
ur 45. – 50., 99. og 121. gr. laganna
um aukna áhættu, og í fjórða lagi
reglur 51. og 124. gr. laganna um
varúðarreglur. Langt mál þarf til
að skýra til hlítar hvar mörkin
liggja á milli samningsfrelsis vá-
tryggingafélagsins annars vegar og
þeirrar verndar, sem ófrávíkjanleg-
ar reglur vsl. veita vátryggðum hins
vegar, enda telja margir fræðimenn
að hér sé á ferðinni eitt erfiðasta
úrlausnarefni vátryggingaréttar.
Taka má undir þá skoðun
margra fræðimanna, að ófrávíkjan-
legar reglur vsl. veiti vátryggðum
(og vátryggingartaka) vernd að því
leyti, að þegar skilmálaákvæði
varða með einum eða öðrum hætti
hegðun hans og/eða huglæga af-
stöðu, þá losni vátryggingafélagið
ekki úr ábyrgð nema að uppfyllt-
um skilyrðum hinna ófrávíkjanlegu
reglna vsl. um saknæma hegðun
(þ.m.t. athafnaleysi). Breytir þar
engu þótt viðkomandi skilmála-
ákvæði feli að forminu til í sér hlut-
læga takmörkun á ábyrgð vátrygg-
ingafélagsins.
Til nánari skýringar skal tekið
dæmi: Skilmálaákvæði brunatrygg-
ingar, sem kveður á um að ábyrgð
vátryggingafélagsins sé alfarið háð
því að eldfim efni séu tryggilega
geymd, er svo nátengt hegðun vá-
tryggðs og huglægri afstöðu hans,
að rétt er að telja það til varúðar-
reglu í skilningi 51. gr. vsl. Í því
felst að vátryggingafélagið losnar
ekki úr ábyrgð á grundvelli skil-
málaákvæðisins nema að uppfylltu
því skilyrði 51. gr. vsl. að vátryggð-
ur (eða annar maður „sem skylt var
að gæta sömu varúðar“) hafi sýnt
af sér gáleysi. Umrætt skilmála-
ákvæði telst m.ö.o. ekki til hlut-
lægrar takmörkunar á ábyrgð fé-
lagsins þrátt fyrir orðalag þess, og
verður ekki talið hafa gildi eftir
orðanna hljóðan. Af því leiðir m.a.
að vátryggingafélagið ber að öðr-
um skilyrðum uppfylltum fulla
ábyrgð vegna tjóns, sem rakið
verður til þess, að vanhöld voru á
geymslu eldfimra efna, ef það
verður ekki metið vátryggðum
(eða öðrum sem hann verður tal-
inn bera ábyrgð á) til sakar.
Til frekari skýringar má nefna
algengt ákvæði í skilmálum húf-
tryggingar bifreiða og slysatrygg-
ingar ökumanns, sem kveður á um
að félagið sé laust úr ábyrgð vegna
tjóns eða slyss, sem verður þegar
ökumaður ökutækisins hafði ekki
ökuréttindi. Fræðimenn á Norður-
löndunum eru almennt sammála
um að slík „ökuskírteinisákvæði”
feli í sér varúðarreglur, sem skýra
beri með hliðsjón af 51. eða 124.
gr. vsl. Vátryggingafélagið losnar
því ekki úr ábyrgð þrátt fyrir að
ökumaður bifreiðar hafi ekki haft
ökuréttindi nema að uppfylltum
skilyrðum síðastnefndra greina
vsl., meðal annars um sök og or-
sakatengsl.
Skilmálaákvæði sem þessi hafa
stundum verið nefnd skjulte hand-
lingsklausuler, sem þýða má sem
„dulbúnar hegðunarreglur”. Með
því hugtaki er átt við skilmála-
ákvæði, sem orðuð eru líkt og um
hlutlæga ábyrgðartakmörkun sé að
ræða, en fela hins vegar í sér vísan
til tiltekinnar hegðunar og/eða
huglægrar afstöðu vátryggðs (eða
annarra) og ber að skýra með hlið-
sjón af ófrávíkjanlegum reglum vsl.
Hér er ekki rúm til að brjóta til
mergjar þau sjónarmið, sem styðj-
ast má við þegar afmarka skal
samningsfrelsi vátryggingafélaga
að þessu leyti. Í stuttu máli eru
fræðimenn hins vegar almennt
sammála um að vátryggingafélög-
um sé heimilt að takmarka ábyrgð
sína án tillits til ófrávíkjanlegra
reglna vsl. að því er varðar eftirtal-
in atriði:
1. Áhættan sem tryggt er gegn.
Vátryggingafélaginu er t.a.m.
heimilt að ákveða í skilmálum
brunatryggingar húseignar, að
tryggingin bæti tjón á húseign af
völdum eldsvoða og eldinga
o.s.frv.
2. Vátryggingarandlagið - hvað er
tryggt. Vátryggingafélaginu er
heimilt að afmarka vátryggingar-
andlagið, t.a.m. með því að
kveða svo á um í skilmálum húf-
tryggingar bifreiðar, að trygging-
in taki einungis til nánar til-
greindra hluta bifreiðarinnar.
3. Gildistími vátryggingarinnar -
hvenær gildir tryggingin.
Samningsákvæði um upphaf og
lok gildistíma vátryggingar eru
að meginstefnu til gild óháð
ófrávíkjanlegum reglum vsl.
4. Landfræðileg takmörkun á gild-
issviði vátryggingar - hvar gild-
ir tryggingin. Vátryggingafélag-
inu er frjálst að ákveða í skilmál-
um sínum hvar viðkomandi
trygging gildir, svo sem í tilteknu
landi eða landsvæði.
Er þá rétt að víkja aftur að dómi
Hæstaréttar, sem er tilefni þessara
skrifa.
IV.
Það er óvenjulegt, en jafnframt
gleðiefni, að sjá umfjöllun Hæsta-
réttar um gildissvið ófrávíkjanlegra
reglna vsl. Rýr dómaframkvæmd á
þessu sviði hér á landi kann að
skrifast á reikning lögmanna, því
fátítt er að þeirri málsástæðu sé
hreyft í dómsmálum á hendur vá-
tryggingafélögum að tiltekið skil-
málaákvæði gangi gegn ófrávíkjan-
legum reglum vsl. Án þess að hér
verði nefnd ákveðin tilvik má jafn-
vel sjá þess (merkileg) dæmi í
dómum Hæstaréttar, að Hæstiréttur
hafi séð sérstaka ástæðu til að taka
fram berum orðum að tiltekið skil-
20 Lögmannablaðið