Lögmannablaðið - 01.05.2001, Blaðsíða 21

málaákvæði brjóti í bága við ófrá-
víkjanlegar reglur vsl. og yrði af
þeim sökum vikið til hliðar, en þar
sem ekki hafi verið byggt á þeirri
málsástæðu af hálfu aðila yrði að
telja skilmálaákvæðið gilt í lög-
skiptum vátryggðs og vátrygginga-
félagsins. Má mikið vera úr því að
Hæstiréttur sér ástæðu til að benda
aðila málsins á það, að tiltekna
málsástæðu hafi í raun skort í
málatilbúnaði hans.
Í forsendum dóms Hæstaréttar í
málinu nr. 397/2000 segir að samn-
ingsfrelsi ríki varðandi það til
hvaða sviðs vátrygging nær, og að
aðilum sé því frjálst að semja um
að vátryggingin gildi ekki við til-
teknar aðstæður. Á þetta má fallast
með Hæstarétti. Vátryggingafélag-
inu er t.a.m. heimilt að undanskilja
ábyrgð sinni slys sem verða af
völdum eldinga, styrjalda, náttúru-
hamfara o.s.frv. án tillits til hug-
lægrar afstöðu vátryggðs eða ann-
arra þegar slysið verður.
Í framhaldinu segir í dómi
Hæstaréttar að telja verði ákvæði
skilmálanna um að félagið bæti
ekki slys, sem tryggður verður fyr-
ir í handalögmálum, til slíkra hlut-
rænna ábyrgðartakmarkana, enda
sé undanþágan óháð því hvort
vangá hins tryggða er um að
kenna ef slys verður í handalög-
málum. Á þetta verður ekki fallist
með Hæstarétti. Þrátt fyrir að í
fljótu bragði verði ekki séð að und-
anþáguákvæði vegna handalög-
mála séu frábrugðin undanþágu-
ákvæðum vegna eldinga, styrjalda,
náttúruhamfara o.fl. þá er hér skils-
munur á.
Eins og áður er nefnt er almennt
talið að vátryggingafélaginu sé
heimilt að takmarka og afmarka þá
áhættu, sem það tryggir gegn, án
tillits til huglægrar afstöðu vá-
tryggðs eða ófrávíkjanlegra reglna
vsl. Undanþáguákvæði vegna slysa
sem verða af völdum eldinga, styrj-
alda, náttúruhamfara o.fl. fela í sér
slíkar hlutlægar ábyrgðartakmark-
anir. Undanþáguákvæði vegna
handalögmála er hins vegar annars
eðlis að mati greinarhöfundar.
Hugtakið handalögmál felur í sér
vísan til tiltekinnar háttsemi af
hálfu beggja (eða allra) aðila
handalögmálanna, ekki ósvipað og
hugtökin slagsmál, rifrildi, bardagi
o.s.frv. Verður að telja það hug-
taksskilyrði, að báðir (eða allir) að-
ilar handalögmálanna hafi haft til-
tekna (ofbeldiskennda) háttsemi í
frammi. Að öðrum kosti er vart
um handalögmál að ræða. Hug-
takið handalögmál gerir m.ö.o.
kröfu um að hinn slysatryggði hafi
lagt eitthvað af mörkum til þess að
hendur skiptu. Tildrög handalög-
mála geta verið mismunandi og
menn geta lent í þeim af ýmsu til-
efni. Menn geta átt upptökin að
þeim með ofbeldi, stríðni o.þ.h.,
menn geta orðið fyrir líkamsárás
og eftir atvikum veitt mótspyrnu í
einhverjum mæli og menn geta
sammælst um að efna til handalög-
mála sín í milli, til að mynda í því
skyni að útkljá deiluefni. Að mati
greinarhöfundar er atburðarásin
þannig svo nátengd háttsemi hins
slysatryggða og huglægri afstöðu
hans (hugsanlegri sök), að eðlilegt
er að skýra undanþáguákvæðið
með hliðsjón af ófrávíkjanlegum
reglum vsl. í stað þess að telja
ákvæðið fela í sér hlutlæga tak-
mörkun á ábyrgð vátryggingafé-
lagsins, líkt og Hæstiréttur gerir.
Hér er m.ö.o. átt við, að eðlilegra
sé að meta í hverju tilviki hvort
hinn slysatryggði hafi sýnt af sér
sök, sem leitt hafi til þess að hann
slasaðist í handlögmálum. Niður-
staðan um hvort bætur verða
greiddar úr tryggingunni eður ei
veltur þá á því hvort sök er fyrir
hendi. Niðurstaða Hæstaréttar
leiðir aftur á móti til þess, að þeir
sem slasast í handalögmálum eiga
ekki rétt til bóta úr slysatryggingu,
þrátt fyrir að þeir hafi ekki sýnt af
sér neina sök.
Vert er að benda á, að niðurstaða
Hæstaréttar kann jafnvel að ganga
svo langt að fela í sér að fórnar-
lömb líkamsárása eigi ekki rétt til
slysatryggingarbóta, þar sem halda
má því fram að þar hafi verið
handalögmál á ferð. Á það eink-
um við um þá, sem verða fyrir lík-
amsárás, en ná að verjast árás-
armanninum að einhverju leyti,
enda þarf vart að deila um að þar
hafa átt sér stað handalögmál.
Sýnist höfundi skýring Hæstaréttar
á undanþáguákvæðinu ekki falla
vel að þeim sjónarmiðum, sem búa
að baki ófrávíkjanlegum reglum
vsl., og er að meginstefnu til ætlað
að veita vátryggðum vernd þegar
hann hefur ekki sýnt af sér sök.
Hér verður einnig að hafa í huga,
að hefði ætlun vátryggingafélags-
ins verið sú að undanþiggja ábyrgð
sinni öll slys, sem verða við lík-
amsárás eða önnur ofbeldisverk,
þá hefði félaginu verið í lófa lagið
að orða undanþáguna á þann hátt.
Sanngirnisrök og andskýringar-
regla samninga- og vátrygginga-
réttar skjóta því enn styrkari stoð-
um undir rétt vátryggðs að þessu
leyti. Undanþága vegna handalög-
mála er nefnilega annars eðlis en
undanþága vegna „allra ofbeldis-
verka“, eins og rakið er hér að
framan, vegna hinnar sterku vísun-
ar hugtaksins handalögmál til
hegðunar hins slysatryggða.
Það er rétt að taka fram, að
fræðimenn á Norðurlöndunum
hafa ekki verið á einu máli um
skýringu undanþáguákvæða vegna
handalögmála og svipaðra tilvika í
skilmálum slysatrygginga. Þannig
eru sumir á þeirri skoðun, að rétt
sé að telja ákvæðin til hlutlægra
takmarkana á ábyrgð félagsins.
Margir þeirra hafa talið sanngjarnt
að skýra ákvæðin út frá orsaka-
reglu, þannig að fullar bætur greið-
ist að öðrum skilyrðum uppfyllt-
um, ef slysið verður ekki beinlínis
rakið til handalögmálanna, sem
hinn slysatryggði var í er hann slas-
aðist. Tekur Hæstiréttur undir þá
skoðun í dómi sínum. Aðrir fræði-
menn eru á sömu skoðun og
greinarhöfundur, og telja að und-
anþáguákvæði vegna handalög-
mála feli í sér kröfu um að hinn
slysatryggði hafi sýnt af sér sök svo
að félagið losni úr ábyrgð.
Það er síðan sérstakt álitaefni
hvaða reglur vsl. það eru, sem taka
best til undanþáguákvæða vegna
handalögmála. Hér eru ekki tök á
ítarlegum vangaveltum þar um, en
21Lögmannablaðið