Félagsbréf - 01.08.1961, Side 43

FÉLAGSBRÉF
41
heilar vísur, og fylgdu J)á lög vísum oít út fyrir messusönginn og urðu
sjálfstæð,umbreytt og ósjaldan torkennileg tilbrigði upphaflega tónaflúrs-
ins. Höfundur er sem sagt ókunnur, en höfund kalla ég þann, sem lagði
síðustu hönd á fullmótun þessa lags, hvort sem það hefur verið bróðir
Eysteinn Ásgrímsson sjálfur (d. 1361). Jón Ólafsson (d. 1779), eða aðrir
ónafngreindir snillingar. Hið eina, sem við vitum með vissu er: að Eysteinn
segist vilja syngja lof sem „fyrri menn, er fræðin kunnu forn og klók af
heiðnum bókum,“ að Jón söng fyrir „frægan söngmeistara konungsins í
Danmörku.“
Dr. Hammerich vitnar í þetta lag, eins og áður segir, og dæmir það vera
sjaldgæfan moll-blending frá grunntóninum es. Einnig leggur hann til, að
lagið verði flutt niður um hálft tónbil og ritað sem fyrsta dæmið sýnir.
Má þá glöggt sjá einhvers konar hypo-dórískan forföður, að viðbættu
d-moll bé-i og leiðsögulóns cís-i. — Ef lagið er svo gamalt sem kvæðið,
þ.e.a.s. 14. aldar smíð’, þá afskrifar sú staðreynd alveg moll-hugmyndina
frá sögulegu sjónarmiði. Þar að' auki er moll eitthvað meira en sérstök röð
heilla og hálfra bila á milli tóna, annars hefðu kirkjutóntegundirnar liðið
undir lok með fyrstu notkun musica jalsa og musica ficta síðar (hvort
tveggja hugtakið táknar ákveðna notkun formerkja til hækkunar eða
lækkunar vissra tóna tónstiganna). Moll (og dúr) eru hljómrænir laghættir,
tengdir skilningi manna á hljómum sem slíkum, en ekki hljómum sem
afleiðingum. Megin tónar þeirra laghátta (dúr og moll) eru grunntónn-
inn, fortónninn (fimmundin), og undirtónninn (ferundin). 1 Liljulagi,
cf gengið er út frá es sem grunntóni, vantar alveg undirfortóninn as. Moll
hljómsetning mundi og ekkert skýra ináliS.
Byltingar í tónlistrænum hugsunarhætli þessarar aldar hafa meSal ann-
ars leitt af sér, að menn geta sagt með' góðri samvizku, að umrætt lag sé
í engri tóntegund. Ekki segir það þó allan sannleikann, því að tóntegundir
eru fleiri cn grískir, „gregoríanskir“, ungverskir, dúr, moll og aðrir þekktir
laghællir. AS mínum dómi er umrætt lag í sinni eigin ákveðnu tóntegund
—- nafnlausri og óþekktri að vísu annars staðar eins og flest annaS af þessu
lagi. Þó að lagið hafi getað verið upphaflega í einhverri hefðbundinni tón-
tegund, liafa ómótstæðileg öfl innan laglínunnar drepið sig úr þeim dróma,
trúlega af sömu listrænu ástæðunni og til dæmis Monteverdi, sem sneri
baki við kirkjutóntegundunum um 1600, og Schönberg, sem braut dúr-moll
íjötrana upp úr 1908. AnnaS dæmið sýnir tónstigamyndun lagháttarins.