Helgarpósturinn - 26.03.1987, Blaðsíða 20

eftir Jónínu Leósdóttur
mynd Jim Smart
AÐ HÆTTA AÐ VINNA
Maöur gœti audveldlega falliö í þá gryfju aö halda aö yfirmaöur
geöheilbrigdismála vœri dulítiö þrúgadur og alvarlegur einstaklingur. Peg-
ar viö bœtist aö viökomandi er alinn upp á svokölluöu „geöveikrahœli“ og
hefur þannig nœr alla sína œvi veriö í tengslum viö geörœna sjúkdóma,
styrkist ímyndin um þungar brúnir og fas. Þessi forskrift er þó raunar af-
skaplega fjarri lagi. Prófessor Tómas Helgason yfirlœknir er einmitt af-
skaplega brosmildur og léttur í viömóti. Hann segir, meö bros á vör, aö
sjúklingarnir á Kleppi hafi eiginlega hjálpaö til viö uppeldiö á þeim lœknis-
börnunum og kennt þeim ýmislegt gagnlegt um lífiö og tilveruna.
Við hittumst á skrifstofu Tómasar á efstu hæð
byggingar Geðdeildar Landspítalans. „Dæmi-
gerð skrifstofumynd af háalvarlegum, jakka-
klæddum manni,“ tautaði Jjósmyndarinn í lyft-
unni. Honum finnst við íslendingar yfirmáta
alvarleg þjóð og kvartar stundum undan því
hvað opinberir embættismenn eru tregir til að
beita þeim 36 vöðvum i andlitinu, sem virkjaðir
eru með því að brosa. „Maður notar 42 vöðva til
þess að setja upp fýlusvip, svo þetta er orku-
sparnaður," segir hinn hressi Breti. Tómas
Helgason kann sannarlega að spara orku á
þennan hátt.
ÞÁ ÆTLA ÉG AÐ BYRJA AÐ LESA
Skrifstofan reyndist búin ljósum húsgögnum
með appelsínugulu áklæði, björt og hreinleg.
Hinn snaggaralegi og ungiegi yfirlæknir kom
hröðum skrefum á móti okkur. Mér fannst það
varla getað staðist sem ég hafði lesið í uppslátt-
arriti fyrr um daginn, að Tómas hefði orðið sext-
ugur fyrir rúmum mánuði. Við lesturinn hafði
ég líka komist að því að hann er fæddur á
Valentínusardag, þann 14. febrúar. En hvernig
skyldi Tómasi Helgasyni líka að vera kominn á
sjötugsaldurinn?
„Þegar manni hefur gengið vel í lífinu og það
sem maður ætlaði sér hefur gengið upp, fylgir
því afskaplega góð tilfinning að vera á þessum
aldri. Ég hef verið heppinn með samferðar-
menn, átt gott samstarfsfólk og fjölskyldu, og er
því sáttur við aldurinn."
— Ertu farinn að hugsa um huad þú tekur þér
fyrir hendur, þegar eftirlaunaaldurinn tekur
við?
„Já, já,“ sagði hann umsvifalaust og hló. „Þá
ætla ég að byrja að lesa... og afla mér almennr-
ar menntunar, sem ég hef ekki haft tíma til fram
að þessu!"
— Pú ert fœddur og uppalinn í þessum fræö-
um, Tómas.
„Ég er það. Að vísu er ég ekki fœddur á geð-
spítala, en ég er þar uppalinn frá fimm ára aldri.“
— Hvernig reynsla var það?
„Það var bara afskaplega gott. Auðvitað var
allt öðruvísi að alast upp á spítala — sérstaklega
geðspítala — þegar við vorum að vaxa úr grasi
en nú til dags. Þá var þetta tiltölulega einangrað
samfélag og þarna var fastur kjarni af starfsfólki,
sem hafði unnið mjög lengi. Þar að auki voru
þarna sjúklingar, sem höfðu þurft að dvelja í
langan tíma á spítalanum og þetta voru kunn-
ingjar og vinir manns. Við umgengumst þetta
fólk eiginlega eins og hluta af fjölskyldu okkar."
SJÚKLINGARNIR ÓLU
OKKURUPP
— Meinaröu sjúklingana líka? spyr ég vantrú-
uð, en Tómas hlær bara að spurnarsvipnum á
andliti mínu.
„Já, já, já. . . Sjúklingarnir hjálpuðu til við að
ala okkur upp! Þeir kenndu okkur margt í al-
mennum umgengnisvenjum og að virða þá sem
eru öðruvísi en gengur og gerist. Þarna lærðum
við að taka tillit til þess. Það er afskaplega nauð-
synlegur hlutur, sem ég hefði ekki viljað vera
án. Það hefur komið mér vel alla tíð að ég er
fæddur og uppalinn við þetta. Þar með hefur
það orðið mér eðlilegt að vinna með þeim, sem
eru óvenjulegir á einhvern hátt og hjálpa þeim
sem eru minnimáttar eða geta ekki talað fyrir
sig sjálfir. Það hefur þar af leiðandi fallið mér
mjög eðlilega að vera málsvari þeirra.“
— Nú fá börn oft hálfgert „ofnœmi" fyrir
starfsgrein föður stns, samanber dœmi um af-
komendur stjórnmálamanna sem tœpast fara á
kjörstað. Þú hefur ekkert þjáðst af þessu?
„Alls ekki. Þetta var sjálfsagður hluti af lífinu.
Þegar ég var í menntaskóla, hugsaði ég kannski
um ýmislegt annað en að verða læknir. Eins eftir
að ég fór í læknadeildina. Þá hugsaði ég um
margt annað en geðlækningar. Ég var t.d. mjög
upptekinn af lífeðlisfræði og slíku og síðan af
því, sem í dag er kallað samfélagslækningar.
Það snýst eiginlega um heilsuvernd og samspil
þjóðfélagsgerðarinnar við heilsu fólksins. Raun-
ar má segja að þetta sé mitt áhugamál enn í
dag!“
— Geturðu ekki einmitt núna haft áhrif á
þetta í gegnum yfirmann þinn og systur, Ragn-
hildi Helgadóttur heilbrigðisráðherra?
Á meðan orðið „yfirmaður" slapp útfyrir varir
mínar og áður en ég hafði nefnt nafn Ragnhild-
ar, kom spurnarsvipur á Tómas Helgason.
Skyndilega rann þó upp fyrir honum ljós og
hann fór að hlæja. Þá gekk blaðamaður á lagið
og spurði hvort prófessorinn reyndi stundum að
hafa áhrif á ráðherrann í fjöiskyldusamkvæm-
um.
„Við höfum eina gullvæga reglu í fjölskyldu-
boðum. Það er, að við tölum ekki um svona lag-
að. Þar höfum við um nóg annað að tala. Auðvit-
að talar maður almennt um lífið og tilveruna, en
við reynum ekkert að hafa áhrif hvert á annað."
— Þegar þið voruö að alast upp á Kleppi var
viöhorftil geðsjúkra vœntanlega svolítið annað
en nú á dögum. Funduð þið fyrir fordómum
fólks?
„Auðvitað urðum við vör við þetta og félagar
okkar í skólanum voru stundum að stríða okkur
með því að við ættum heima á Kleppi og svo-
leiðis."
— Vbruð þið kölluð Klepparar?
„Nei, veistu, það orð kom ekki til fyrr en
löngu seinna. Ég heyrði það ekki fyrr en all-
löngu eftir að ég kom heim frá sérnámi og var
orðinn yfirlæknir við spítalann. Þá heyrði ég
þetta orð í fyrsta sinn, en aldrei þegar ég var
krakki.
Það sem var kannski aðal vandinn fyrir okkur
var það, að Kleppur var svo langt út úr í gamla
daga — næstum uppi í sveit... Næstu hús voru úti
á Langholtsvegi."
— Var búskapur þarna í kring?
„Já, já, það var búskapur.... líka á Kleppi. Á
þeim tímum var það hluti af sjúkrahússrekstrin-
um að reka stór kúabú á Kleppi og Vífilsstöðum.
Þetta var til þess að sjá starfsfólki og sjúklingum
fyrir landbúnaðarafurðum. Þetta var töluverður
rekstur á Kleppi fram til 1940. Þá var það lagt
niður.
Sjúklingarnir fengu líka vinnu við þetta. Það
var þeirra tíma vinnuþjálfun. Kleppsspítalinn
var ótrúlega „moderne" því vinnulækningar
voru verulegur þáttur í starfseminni. Sú hefð
hefur alla tíð haldist að leggja áherslu á starfs-
þjálfun, þó auðvitað sé þetta orðið mun mark-
vissara nú í dag.“
KONUR ALITNAR
„TAUGAVEIKLAÐAR"
— Gœtti óeðlilega mikillar bjartsýni, þegar
fram komu ný geðlyf, um að hœgt yrði að
útskrifa meginhluta geösjúklinga?
„Það kom veruleg bylting í geðlyfjameðferð í
kringum árið 1954. Þetta breytti strax mjög
miklu og gerði læknum kleift að útskrifa fólk,
sem áður hefði orðið að dvelja langdvölum á
geðsjúkrahúsum. Fólk þurfti þar að auki að
dvelja miklu skemur en ella.
Á árunum upp úr 1960 fór að breiðast út al-
menn bjartsýni um að kannski væri hægt að
tæma geðspítalana og lækna alla. Því miður
hafa þessar spár nú ekki ræst, en að vísu hefur
sjúklingum mikið fækkað, sem þurfa innlögn og
einnig þeim, sem þurfa að dvelja lengi. Forsenda
þess er þó auðvitað að maður hafi virka göngu-
deildarstarfsemi og geti tengt geðdeildirnar inn
í almennu spítalaþjónustuna og geðlækningarn-
ar inn í allar aðrar lækningar. Þar með er þessi
einangrun, sem geðsjúklingar og geðlækningar
voru í áður fyrr rofin. Það hefur gengið mjög vel
á íslandi."
Upp úr þessum umræðum okkar spunnust
vangaveltur um ýmsar sálfræðikenningar, sem
blaðamaðurinn hefði orðið sér úti umeftirmjög
svo misáreiðanlegum heimildum, en prófessor-
inn afgreiddi þær með vísindalegum útskýring-
um á „mannamáli". Þessar almennu umræður
leiddu á endanum til spurningar um það, hvort
mikill munur væri á sálrænum kvillum eftir
kynjum — m.a. vegna þess að í bókahillu á skrif-
stofu Tómasar var áberandi bókarkjölur sem á
stóð letrað: The Depressed Woman.
„Á þessu er lítill munur. Aðallega er það þann-
ig, að þunglyndi er algengara meðal kvenna en
karla. En í hugum fólks er hins vegar mikill mun-
ur á tíðni geðsjúkdóma hjá konum og körlum.
Fólk hefur verið mjög upptekið af því að konur
séu svo „taugaveiklaðar". Þá hefur bara gleymst
að karlarnir hafa einfaldlega drukkið í staðinn
og ef maður leggur saman alla geðsjúkdóma hjá
körlum — þar meðtalda drykkjusýki,kemur í
ljós að tíðnin er svipuð. Þetta er hlutur sem
menn hugsa oft ekki út í. Athuganir á fyrirbær-
um sem þessum eru eitt af því, sem gerir faralds-
fræðina nytsamlega til þess að setja fram tilgát-
ur um orsakasamhengi. Maður sér t.d. að mis-
munandi sjúkdómsmyndir koma fram hjá körl-
um og konum... á mismunandi stöðum á land-
inu... eða hjá mismunandi þjóðfélagshópum, og
getur þá velt því fyrir sér hvaða samfélagslegir,
menningarlegir eða líffræðilegir þættir eru þar
að verki.
Þarna er ég eiginlega búinn að tengja saman
það sem ég sagði þér að væri áhugamál mitt, þ.e.
samfélagslækningar, og vinnuna rnína!"
HELD EKKI AÐ SÁLIN LIFI
ÁFRAM
— ívinnunni ertu að fást við það, sem margir
myndu kalla „sál". Heldurðu að hún lifi eftir
dauðann?
Fyrst varð viðmælandi minn alvarlegur og ég
hafði á tilfinningunni að honum þætti spurning-
in erfið eða jafnve! leiðinleg. Skyndilega lifnaði
þó yfir honum á ný og svarið birtist með bros-
inu.
„Það fer eiginlega eftir því við hvað þú átt, því
það er afskaplega misjafnt hvað fólk meinar
með „sál". Ég held að hún lifi ekki áfram öðru-
vísi en í minningu þeirra sem eftir lifa. Fyrir mér
getur hún sem sagt ekki haft neina sjálfstæða til-
veru þegar líkaminn er dáinn."
— Þú ert sem sagt ekki neinn spíritisti?
Tómas tók kipp. „Nei, nei, nei... langt frá því!
Þau áhrif, sem maður hefur á samferðarfólk sitt
og sú mynd, sem það hefur af eftir að maður er
horfinn... hún verður áfram."
— Þú ert þá ekki trúaður, Tómas?
„Nei, ég er það ekki. Ég verð að játa það á
mig. Stundum hef ég hugleitt hvort þetta væri
eitthvað, sem ég ætti að sakna. Sumir góðir vinir
mínir hafa verið miklir trúmenn. Einn þeirra,
sem kannski hefur haft meiri áhrif á mig en aðrir
samferðarmenn, var Þórður heitinn Möller
læknir. Hann var mjög mikill trúmaður og ég sá
að það gaf honum heilmikinn styrk, en ég hef
aldrei getað náð þessu. Hins vegar ber ég af-
skaplega mikla virðingu fyrir trú annarra
manna, þó ég sé ekki trúmaður sjálfur. Þetta er
gífurlega mikilvæg lífsfylling fyrir margt fólk.“