Tíminn - 24.12.1946, Blaðsíða 21

JÓT ABLAÐ TÍMANS 1946
21
sem leið. Var hann loks fluttur á fæðing-
arsveit sína, Ölfus. Það mun hafa verið
um aldamótin. Gekk hann á milli bæja í
Ölfusi, og mun líðan hans hafa verið harla
misjöfn. Var hann ætíð hafður sem horn-
reka, nema á einstöku heimilum, þar sem
hann var látinn afskiptalaus. Frú Lydía
Lúðvíksdóttir, kona séra Ólafs Magnús-
sonar fyrrv. prófasts í Arnarbæli, hlúði að
Ólafi Pramma sem öðrum þurfamönnum
og kann hún ýtarlega frá honum að segja.
Hún lýsir honum þannig, að þó hann
hafi verið vitskertur var alltaf hægt að
hafa hann eins og hver og einn vildi, ein-
ungis með því að láta hann aldrei verða
þess varan, að hann væri talinn ruglaður.
Gat hann þá stundum verið ræðinn, og
jafnyel mjög skemmtilegur. Öll hans brjál-
un snérist út á gull, lykla og undirgöng
til fólginna fjársjóða. Stal hann öllum
lyklum sem hann náði í og geymdi þá hjá
sér. í fyrstu var reynt að ná af honum lykl-
um með því að krefjast þeirra,en þá svaraði
Óli jafnan illu til. En væri hann beðinn að
opna einhverja hirzlu gerði hann það æv-
inlega, og skilaði þá lyklunum. Oft stökk
hann á fjöll og firnindi til að leita að gulli
og undirgöngum, og var oft illa til fara er
hann kom úr þeim ferðum. Mjög sótti hann
líka til Reykjavíkur, því þar gat hann náð
í brennivín. Til þess að gera honum tor-
veldara var hann látinn ganga á þungum
tréskóm, en oft fór hann úr þeim, og lagði
á Hellisheiði berfættur og illa búinn. Það
voru samningar milli Ölfushrepps og
Reykjavíkurbæjar, að Ólafur yrði settur
inn í hegningarhúsið ef hann kæmi til
Reykjavíkur, og látinn dúsa þar þangað
til hann yrði sóttur. Eitt sinn kom hann
að Arnarbæli eftir slíka innisetu, og var
þá spurður hvort hann hefði verið í tugt-
húsinu. „Það er ekkert tugthús til ef sam-
vizkan er góð,“ svaraði þá Ólafur, „bara
bæjarþingssalur.“ í annað sinn kom Ólafur
mjög daufur í dálkinn að Ai'narbæli og
spurði þá frú Lydía hann, hvort einhver
hefði nú verið vondur við hann. Hinn
sturlaði maður svaraði: „Mennirnir eru
eins misjafnir eins og þeir eru margir.“
Árið 1914 í ágúst var Ólafur fluttur
að Kleppi og þar dvaldi hann til æviloka.
Hann dó í nóv. 1933. Á Kleppi var hann
látinn bera sand eins og fleiri sjúklingar
þar. En sandburður þessi var þannig, að
burðarmennirnir báru alltaf sama sand-
inn. Ólafi var illa við þennan starfa, kvað
hann aðeins hæfa vitlausum mönnum.
Magnús Helgason minnist á Ólaf í einni
af skólaræðum sínum, og tekur þar upp
vísu eftir hann, sem er þannig:
- Guð er faðir geimanna,
guð er þungámiðjan.
Hann er faðir heimanna
hamarinn og smiðjan.
Fleiri vísur hefir sá sem þetta ritar
heyrt eftir Ólaf og er þetta ein:
Þegar fell ég foldu að
og fá sér hvíldir beinin,
gefðu faðir griðastað
svo græðist sollnu meinin.
Þessar vísur báðar, ásamt því sem á
undan er sagt, ættu að kveða niður þann
orðróm, sem sumir menn hafa haldið
uppi, en hann er sá, að Ólafur hafi verið
heimskur og hálfvitlaus alla ævi. Stærsta
vopn múg- og lítilmennskunnar er það að
taka sig saman um að dæma þennan og
þennan vitlausan, eða brjálaðan á ein-
hverju sviði, og samtíð Ólafs lét tæpast sitt
eftir liggja í því efni.
Nú mun margur spyrja: Hvað er merkir
legt við þennan mann. Er þetta nokkuð
annað en það sem ailtaf á sér stað? Þessi
maður hefir eins og allir aðrir verið
sinnar gæfu smiður.
Þessu skal svarað með annari spurningu:
Hvað hefði orðið úr Ólafi pramma, ef allir
þeir, sem sáu sóma sinn stærstan í því að
draga dár að honum og traðka hann niður,
hefðu reynt að hefja hann til manns?
Enginn er smiður gæfu sinnar að öllu leyti
og allir þurfa hjálp — í það minnsta skiln-
ing — til þess að geta orðið það sem þeim
er fyrir beztu. Ólafur prammi, flakkarinn
og niðursetningurinn er glöggt dæmi um
menn sem skortir slíkt, og þess vegna urðu
ævikjör hans eins og þau voru.
Nokkrir menn, sem voru samtíða Ólafi
og þekktu hann að einhverju leyti hafa
góðfúslega látið mér í té upplýsingar úm
hann, og hefi ég fest þær niður á blað eftir
sumum þeirra. Hér fer á eftir frásögn
þriggja persóna, sem lýsa áliti sinu og
annara á Ólafi og viðkynningu við hann.
Er þá fyrst að taka frásögn Jóns Páls-
sonar fyrrv. bankagjaldkera, en honum
fórust orð á þessa leið:
Um síðustu áramót kom ég til Reykja-
víkur og gerðist hér heimilisfastur. Þá sá
ég oft Óla pramma hér, ásamt fleiri hans
líkum. Óli var meinlaus maður, góðlyndur
og að flestra dómi hrekklaus um alla hluti.
Ég gaf mig á tal við hann, en heyrði
oft nefnt að hann hefði verið vel gefinn
áður en hann veiktist. Götustrákarnir
gerðu óspart aðsúg að honum, og virtist
mér oft ójafn leikur milli hans og þeirra.
Þá kemur hér næst frásögn frú Pálínu
Benediktsdóttur.
Það mun hafa verið vorið 1914, að ég
var ein heima að Gljúfri í Ölfusi, með
Gunnar son minn, þá á fyrsta ári, og börn
Sigurðar bróður míns, sem þá voru öll ung.
Um morgun er ég kom á fætur, sá ég hvar
maður kom ofan úr fjalli, miðlungur að
vexti og fremur þrekinn. Þegar hann kom
nær þekkti ég strax að þetta var Ólafur
Gislason, að auknefni prammi; var mér
ekki um nærveru hans gefið, því að ég
hafði heyrt talaö um hann sem brjálaðan
mann, er stykki á fjöll og firnindi í leit, að
því er gárungarnir sögðu, að stolnu gulli.
Klæðaburður hans var í þetta sinn mjög
lélegur; og er mér minnisstætt að saum-
spretta var á öllum innanhandarsaum á
annari ermi hans. Buxurnar, sem hann var
í voru líka mjög rifnar, og sást í beran
sitjandann. Hann kom inn í baðstofu til
mín án þess að kveðja dyra; skimaði hann
þar mjög kringum sig og bað mig síðan
um að gefa sér kaffisopa. Eftir að hafa
drukkið um tíu bolla af kaffi, þakkaði
hann fyrir sig með handabandi, og fór út
án þess að kveðja. Þegar hann gekk út
bæjargöngin söng hann hástöfum þetta
kvæði eftir Jón Thoroddsen:
Blessuð sértu ævi alla,
aldrei skal ég gleyma þér.
Þetta voru þau einu kynni sem ég hafði
af Óla pramma.
Þá kemur hér að lokum síðasti og ýtar-
legasti þátturinn af Ólafi, og er hann eftir
Kolbein Guðmundsson fyrrverandi bónda
og hreppstjóra að ÚlfljótsVatni í Grafningi.
Fyrst heyrði ég Ólafs getið að Torfa-
stöðum í Grafningi; minnir mig að það
væri sumarið 1881. Þá var hann aldrei
nefndur annað en Ólafur Gislason. Hann
var þetta sumar hjá Guðjóni Árnasyni, en
hvar hann átti ársheimili vissi ég ekki.
Ekki þótti hann mikill heyskaparmaður,
og var sagt að hann væri latur og ónátt-
úraöur fjjrir vinnu yfirleitt. Vildi hann
helzt liggja í bókum, ef þess var kostur.
Fljótur þótti hann að læra vísur og annáð
sem hann heyrði eða las, og héldu sumir
að hann væri ofviti. Enginn kvartaði undan
því að hann væri illa lyntur eða neinn
óknyttamaður. Ég heyrði sagt að honum
léti bezt að lesa sögur fyrir fólkið á kvöld-
vökunum og læsu fáir betur en hann. Ég
heyrði Ólaf einu sinni lesa; það var í
Gljúfurholti í Ölfusi hjá Einari bónda þar
sem síðar bjó í Skrauthólum á Kjalarnesi.
Það var 1886, og var Ólafur þá vinnumaður
þar. Þetta var um miðjan dag en Ólafur
lá uppi í rúmi og var að lesa þáttinn af
Grautar-Halla. En þegar ég var nýkominn
þar inn bar þar að garði Stefán Bjarnason,
sem þá var sýslumaður í Árnessýslu, og
kom Einar bóndi með hann inn 1 bað-
stofu, En þegar Ólafur vissi að sýslumað-
urinn var að koma inn göngin hætti hann
að lesa; en þó ekki fyrr en það að sýslu-
maður hafði heyrt óminn af lestrinum. En
þegar hann var setztur vakti hann strax
máls á því hvort einhver hefði verið að
lesa sögu, og ef svo hefði verið óskaði hann
að því væri haldið áfram. Ólafur var ekk-
ert tregur til þess og tók til að lesa á ný.
Dáðist sýslumaður að lestri hans og kvaðst
fáa hafa heyrt lesa sögur betur. Ég heyrði
sagt að Ólafur hefði verið góður söng-
maður en ég heyrði hann aldrei syngja.
Yfirleitt var lítið um Ólaf talað fyrr en
eftir að hann varð ruglaður; en þó var
hann það þekktur að flestir köhnuðust við
hann í nærsveitum hans þegar Ólafur
Gíslason var nefndur, og vissu hver harin
var. Óli prammi var hann aldrei kallaður
fyr en eftir að hann varð ruglaður. Mér var
sagt, að hann hafi fengið það nafn af tré-
skóm sem sérstaklega hafi verið útbúnir
fyrir hann. Þeir voru eins og klossar gerast
að öðru leyti en því, að þeir voru járn-
slegnir að framan og járnaðir að neðan.
Klossarnir áttu og að gera tvöfalt gagn
fram yfir aðra skó; þola betur í grjóti, því
Ólafur var allar stundir að velta steinum
til að vita hvað undir þeim var, því hann
var að leita að gulli sem hann tapaði ein-
hverntíma að hann hugði. Og í annan stað
voru klossarnir miklu þyngri en venjulegir
skór, og áttu með því að tefja för hans ef
hann færi í flakk. En þó klossarnir væru
þungir og stirðir fór Ólafur samt í óleyfi
út úr Ölfushreppi, eftir að hann ruglaðist;
og sótti þá sérstaklega til Reykjavíkur. En
þar var hann ekki vel séður gestur; og var
lögreglan fljót að fá vitneskju um komu
hans til borgarinnar, og þá annað hvort
senda með hann austur yfir fjall eða gera
hreppsnefnd Ölfushrepps boð að sækja
hann. En vitanlega var hann ekki neitt
skemmtilegur gestur þar sem fólk þekkti
hann ekki neitt, því hann fór inn um allt
og snuðraði í öllu, og lykla mátti hann ekki
sjá, þeim stal hann hvenær sem hann gat.
Tvisvar kom hann til mín að Úlfljóts-
vatni eftir að hann varð ruglaður.
í fyrra riinnið á áliðnum slætti 1912.
Óþurrkar höfðu þá verið lengi, en svo kom
þurrkur og allir voru í heyi sem eitthvað
gátu unnið og út komust. í þetta sinn kom
hann fyrst að Hlíð, sem er næsti bær fyrir
sunnan Úlfljótsvatn. í Hlíð var enginn
heima nema gamall maður er Beinteinn
hét Vigfússon. Hann var á Grafningssveit
en Ólafur á Ölfusshreppi. Þeir þekktust
og töluðu eitthvað saman, en Beinteini var
illa við komu Ólafs eins og Reykvíkingum.
Hélt hann að Ólafur myndi stela einhverju
og bað hann að hafa sig burtu frá bænum,
og hvarflaöi Ólafur þá um stundarkorn frá
Framh. á bls. 23.