Tíminn - 23.12.1959, Blaðsíða 5

.... Kii ■ : -
stóð henni mjpg til boSa hinjni
glæsilegu, konu.; Hún var „mjúk
kona og blíðlát“. Ef til vill má ekki
leggja neina sérstaka merking í
þetta orðalag, en þó er eins og lát-
ið sé liggja að' einhverjum þægi-
legheitum við karlmenn. Hins
vegar má segja, að eiðtakan bendi
nokkuð ákveðið til þess, að frúin
hafi látið sér tíðara um hið göfuga
kyn karlmannsins, en góðu hófi
hafi þótt gegna. Til slíkrar opin-
berrar eiðtöku þurfti meira en af-
brýði eiginmannsins eina saman.
Það er næstum útilokað að stofnað
hefði verið til hennar nema a. m.
k. einhver orðasveimur væri uppi,
sem þurft hefði að hnekkja. Vold-
ugir aðstandendur og venslafólk
hefðu að öðrum kosti ekki leyft
slíkt eða þolað. Það verður því
varla dregið í efa, að einhver
„kvittur eða pati“ hafi uppi verið
um óþarfa „blíðlæti" frúarinnar,
og er þar komin skýring og nokkur
afsökun fyrir afbrýöisköstum
bónda hennar, hvort sem raun-
veruleg tilefni voru eða ekki.
IX.
Ég hef í siðasta kafla reynt að
sýna fram á að það eru ekki ýkja
haldgóð rök að varpa allri sök á
afbrýði og hugaróra Magnúsar, en
sýna aðra aðila á þeim einföldu
forsendum, að fráleitt sé að láta
sér detta þess háttar í hug um
„annað eins fólk“. Á hinn bóginn
má heldur ekki draga af þessu
neinar ályktanir í gagnstæða átt,
slikt væri jafn fjarri sanni. Vilji
menn eða þyki ómaksins vert að
geta sér til um hið sanna í þessum
málum, verður eingöngu að byggja
á þeim ytri atvikum eða staðreynd
um, sem heimildir eru fyrir og sem
upplýsingar geta gefið beint eða
óbeint um það, sem gerzt hefur
eða fram farið, enda verði að öðru
leyti gengið út frá því, að hér
hafi venjulegt fólk átt hlut að
máli, með venjulegar mannlegar
tilfinningar, eöli og eiginleika, í
hverja átt.
Gils Guðmundsson tilfærir sex
atriði, sem hann telur sanna mál-
stað Á. M. Vil ég nú á sama hátt
benda á önnur sex atriði eða stað-
reyndir, sem að mínum dómi hljóta
að veikja eða afsanna röksemdir
G. G. eða jafnvel skapa beinar lík-
ur fyrir því, að ákveðinn samdrátt-
ur og ráðagerðir hafi átt sér stað
með þeim Á. M. og frúnni í Bræðra
tungu, og að Jón Vidalín hafi þar
ekki leikið alls kostar viðfelldið
hlutverk. Það skal þó viðurkennt,
að ekkert þessara atriða skapa,
eina út af fyrir sig, neinar úrsker-
andi líkur, heldur fyrst er þau
koma fleiri eða öll saman.
1. Hér er fyrst til máls að taka,
að fullvíst má telja, að þau Á. M.
og Þórdís Jónsdóttir hafi þekkzt á
æsku- og uppvaxtarárum, enda er
Hítardalui/ í þjóðleið úr Dölum,
þar sem Á. M. átti leið úr og í
skóla, og einnig síðar, svo sem
G. G. upplýsir í grein sinni. Grein-
ir hann og frá ummælum úr gömlu
handriti, sem sýna að beinlínis
hefur verið talað um þau sem
hjónaefni, enda hafi þótt „sam-
jafn“ með þeim, þ. e. jafnræði. Er
ólíklegt að slíkt hefði borið á góma
hvað þá skráð í heimildir, nema
þau sjálf hefðu gefið eitthvert til-
efni (þótt ekki væri í þeim mæli,
sem skáldsagan vill vera láta). Það
er því ekki ólíklega til getið, að þau
Á. M. og Þ. hafi, annaðhvort eða
bæði, borið einhverjar duldar til-
finningar frá æskuárum, sem svo
blossa upp, er vegir þeirra liggja
saman á ný mörgum árum síðar.
2. Þetta, sem nú var sagt, gæti
verið skýringin á því, að Þórdís
verður snögglega afhuga bónda
sinum eftir heimsókn Á. M. til
Bræðratungu. Var þó drykkjuskap-
■*" JÓLABLAÐ T
ur hans með minna móti undan-
farin missiri (G. G.), enda hafði
hún og þrásinnis tekið hann i sátt
þótt meira gengi á. Nú bregður svo
við, að hann fær ekki svo mikið
sem að tala við konuna, enda kem-
ur hér i fyrsta sinni fram ákveð-
inn vilji hjá henni og ákvörðun
um fullan skilnað. Það væri a. m.
k. einkennileg tilviljun, ef þessi
snöggu sinnaskipti stæðu ekki i
einhverju sambandi við Á. M. og
heimsókn hans, þar sem þau ber
upp á semsagt nákvæmlega sama
tíma. E. t. v. er það og grunsam-
legt, að hún sendir eitt barnið með
Á. M. á undan sér til Skálholts.
Sjálfur hélt Magnús því jafnan
fram, að Á. M. hafi náð konu sinni
á eintal í Bræðratungu, og hafi þá
brotthlaup hennar verið ráðið og
fastmælum bundið'.
3. Nú skal bent á eitt atriði, sem
í fliótu bragði kann að virðast ekki
ýkja merkilegt, en sem þó talar
sínu ótvíræða máli, en það er
brennivínskútur sá, sem Skálholts-
fólk lét senda Magnúsi, eftir að
Þórdís kom þangað síðast. Kútur
þessi kemur beint við sögu í mála-
ferlunum, þar sem Magnús ber það
á Á. M., að hann hafi látið Þórdisi
gefa sér kútinn, eða fengið hen»i
peninga til þess, en Á. M. segir
hins vegar í stefnunni, að biskups-
frúin hafi lagt af mörkum 1 ríxdal
til að kaupa kút þennan handa
Magnúsi!!
Öll er þessi kútúhistoria með
hinum mestu ólíkindum, og end-
emum. Það var þá helzt nauðsynja
verk, að fara að senda Magnúsi í
Bræðjratungu hrennivín. Og sér-
kennileg hjálparstarfsemi og fyr-
irhyggja hjá Skálholtsfólki! Auð-
vitað er Magnúsi strax ljóst, að
Þórdís hefði ekki á eindæmi eða
eigin frumkvæði farið að senda
honum brennivín. Þess vegna sér
hann að hér eru einhver óheilindi
eða undirmál í tafli, og fellur
grunur hans þá auðvitað á Á. M.
og biskup, sem með þessu hafi
viljað freista hans annaðhvort til
heimskuverka eða vesaldóms, svo
auðveldara yrði um eftirmál skiln
aðarins.
Það er nokkurn veginn óhugs-
andi að Á. M. fari með satt mál í
stefnuskjalinu* að biskupsfrúin
hafi staðið fyrir áfengiskaupum
efni (þótt ekki væri í þeim mæli,
þessum handa Magnúsi. Þó ekki
væri af öðru en því, hve föst hún
var á fé, og þess vegna aldrei farið
að leggja í slikt fyrirtæki að stór-
nauðsynjalausu. Hinu trúir eng-
inn, að Þórdís hafi tekið þetta upp
hjá sjálfri sér, þar hafa einhverjir
aðrir koniið við sögu. Og reyndar
ekki mörgum til að dreifa: Árna
Magnússyni og/eða biskupi. Enda
viðurkennir Á. M. þetta í stefnu-
skjalinu, þótt hann reyni að koma
því sem mest af sér yfir biskups-
hjónin. Að sjálfsögðu er Jóni bisk-
upi miklu síður trúandi til þessa
heldur en Á. M. En sé það rétt
her.mt hjá Á. M., að biskupshjónin
hafi átt hér hlut að máli, — og þá
auðvitað ásamt honum sjálfum, þá
er varla um það blöðum að fletta,
að hér hafi verið um hreint sam-
særi að ræða, af kaldrifjaðri teg-
und. Og Magnúsi því fyllsta vork-
unn þótt hann drægi af þessu sín-
ar ályktanir, eða a. m. k. krefði
Á. M. skýringa. Hitt er svo aftur
smekklaust úr máta hjá Á. M. að
fara að draga þessa kúrhistoríu inn
í málaferlin, og ætla sér að klekkja
á Magnúsi í þvi sambandi. Það er
eitt fráleitasta tiltæki í öllum
málarekstri Á. M., og er þá mikið
sagt.
4. Þá er það óneitanlega tor-
tryggilegt, hvers vegna Þórdís kýs
að dvelja í Skálholti, og langdvöl-
um samtímis Árna Magnússyni, í
stað þess t. d. að fara til móður
MANS 1959 *
sinnar á Leirá, biskupsekkjunnar.
Að.visu fer hún þangað um tima,
að því er virðist einungis til þess
að ala barn sitt, en síðan í Skál-
holt strax aftur. Þa5 cr þá, sem
Magnúei þykir sýnt að ekki geti
verið allt með felldu, og fer í þann
ham, að skrifa Á. M. eins og áður
er sagt. Og myndi margur telja, að
ekki hafi verið að tilefnislausu,
eins og nú horfði við. Þegar hæsta-
réttarráöstefnan er birt Á. M. (og
biskupi) í Skálholti þremur árum
síðar, er Þórdís þar enn til húsa.
Eins og allt er í pottinn búið, verða
langdvalir Þórdísar i Skálholti,
samvistum við Á.M., varla skýrð-
ar öðru vísi en að samdrátt-
ur hafi veriö með þeim, og jafnvel
Jón Vídalin.
ráðagerðir, sem biskupshjónin
hafa þá einnig hlotið að vera að-
ilar að.
5. Árni Magnússon viðurkennir
óbeint strax í stefnuskjalinu, að
margt af því, sem Magnús byggði
grunsemdir sínar á, hafi raunveru-
lega átt sér stað, svo sem það, að
þau Þórdís hafi gjarnan setið á ein-
tali saman í Skálholti. Hann neitar
því að vísu, að „kvinna hans Þórdís
hafi þráfaldlega gengið einmana í
hús til sín þar sem hann hafi all-
eina inni verið“ ...
... ,,og þó Magnús nú þetta bevísa
kynni“(M), þá telur Á. M. það ekki
vera eftir neinni „almennings
reglu“, að hann hafi ekki mátt loka
að þeim herberginu „helzt um vetr-
artíma"! í þessu undarlega orðalagi
felst nokkuð greinileg viðurkenning
á því, að hún hafi verið hjá honum
í herbergjum hans, lokuðum, sem
út af fyrir sig þurfti ekki að vera
neitt athugavert við, og þess vegna
ekki annað en hlægilegt yfirklór að
hann hafi lokað vegna vetrarkuld-
ans, þar sem engra slíkra skýringa
þurfti með, a. m. k. ef sú ein var
ástæðan. Á öðrum stað segist Á. M.
ekki vilja af sér bera, að hann hafi
vikið að Þórdísi „einu og einu orði“!
en um ráðagerðir og samtök bresti
Magnús hins vegar alla sönnun „til
að byggja grunsemi sína upp á“.
Á. M. viðurkennir þannig, með ó-
beinum hætti, flest það, sem Magn-
ús ber á hann, — og sem nú á tím-
um myndi reyndar ekki vera tekið
hart á, — en treystir því hins vegar,
að sannanir verði ekki nægilegar af
Magnúsar hendi og verði hann því
dæmdur samkvæmt stefnuskjalinu.
Ef nú Á. M. hefði vitað sig algerlega
frían af konunni þá voru þessar
barnalegu viðbárur og fyrirvarar
óþarfir og miklu frekar til þess
fallnir að styrkja grun gegn hon-
um heldur en hitt, enda er auðsætt
að hæstiréttur á einmitt við þetta,
þegar hann telur Á. M. hefði gert
réttara að „fyrirlíta óorðið, o. s.
frv.“, þ. e. ef hann hefði vitað sig
hafa „góða samvizku“, í stað þess
að leggja út í þetta leiða og illvíga
málaþvarg.
6. Þá er komið að 6. og síðasta.
atriðinu, nfl. dómsúrskurði hæsta-
5
réttar í málinu.,íteyridar munu sum
þeirra atriða, sentií nú hafa verið
rakin, t. d. tvö hin síðustu, einnig
yera innifalin í þessu síðasta atriði,
en dómurinn er auk þess væntan-
lega byggður á ýmsu fleiru, sem
ekki er tiltækt lengur, þar sem for-
sendur og skjöl eru brunnin. Eins
og áður segir voru stefnumál Árna
Magnússonar að engu gerð og máls-
sóknin ónýtt frá upphafi. Var þetta
fu’lkominn ósigur fyrir Á. M., enda
þótt ekki verði sagt beinlínis að
hann hafi „tapað“ málinu, þar sem
hinn aðilinn var fallinn frá. Um
Þórdísi er farið, nærfærnari hönd-
um, enda mun hún lítinn hlut hafa
átt að málaþvargi þessu. Ekki er
vafi á, að málið hefur verið flutt
af miklu kappi fyrir hæstarétti,
enda stóðu rætur þess djúpt og viöa.
Heíur því mjög verið haldið fram,
að einokunarkaupmenn hafi rægt
og afflutt mál Á. M. við dómara
réttarins, þótt ekkert liggi að vísu
fyrir um bað, svo hönd verði á fest.
Hins vegar ber þess að gæta ekki
síður, að Á. M. var mikilsháttar
maður, og í miklu áliti og vinfengi
við stórmenni þar ytra, og héðan aö
heiman hafði hann í málinu stuðn-
ing ýmsra helztu valdamanna,
Vídalínanna, lögþingsmanna o. fl.,
sem allir áttu mikið í húfi siðferði-
lega, að dómi þeirra yrði ekki
hrundið. Jóni Vídalín var m. a. s.
beint stefnt inn í málið í hæsta-
rétti, og hefur hann bví hlotið að
veita Á. M. allan þann stuðning,
sem hann mátti. Enn er þess að
gæta, að hæstiréttur í Kaupmanna-
höfn var og er merk stoínun að
sjálfsögðu, sem engin ástæða er til
að væna um hlutdrægni i þessu
máli né öðrum. Dómurinn hlýtur
því jafnan að verða þungur á met-
unum, þegar reynt er að gera sér
grein fyrir því, hvað satt er og rétt
í hinum margumtöluðu Bræðra-
tungumálum.
Því mætti svo bæta við, sem að
réttu er 7. atriðið i þessari upptaln-
ingu, að þrátt fyrir drykkjuskap
Magnúsar í Bræðratungu, og óhæfi-
legt framferði á stundum, virðist al-
menningsálitið allt að einu hafa
verið honum hliðholt í sambandi við
þessi mál, enda maðurinn góðsam-
ur að eðlisfari og vinsæll. Sama er
að segja um Þórdísi konu hans, hún
hefur jafnan hlotið bezta orö, og í
sambandi við þessi mál mun henni
hafa verið lagt það til málsbóta, að
hún hafi lent í „tröllahöndum“,
eins og það er áöur orðað, og þvi
ekki að öllu leyti ráðið ferðum sín-
um. í því efni gefur það nokkra
bendingu, að þegar mál Á. M. og
Magnúsar var að koma fyrir hæsta-
réttinn, skrifaði ein systir Þórdísar,
Sigríður sýslumannsdóttir á Stóra-
hóli, henni bréf, þar sem hún ráð-
leggur henni að gera ekki málstað
Á. M. um of að sínum, heldur muni
aðrir verða henni „hollari ráðgjaf-
ar“, „um allan heimullegan trúnað
síns málefnis".
Ég hef nú rakið aðdraganda og
sögu Bræðratungumála, og jafn-
framt bent á nokkur tiltekin atriði,
sem virðast hníga að því að þau hafí
til þessa ekki verið skoðuð í alls
kostar réttu ljósi, sérstaklega af
sagnfræðingum þeim, sem um þau
hafa skrifað. Að' sjálfsögðu hafa
skoðanir þeirra við margt að styðj -
ast. En þar sem í máli þessi verður
að ýmsu leyti að byggja á getgát-
um og líkum, jafnvel meir en beint
sagnfræðilegum staðreyndum, þá
er ekki nema eðlilegt að svo færi,
að mönnum sýndist sitt hvað um
ýms atriði. Verður því hver að trúa
því, sem honum finnst trúlegast,
a. m. k. þar til málinu hafa verið
gerð ný og fyllri skil á grundvelli
sagnfræðilegrar heimildakönnun-
ar, en til slíks hef ég vitaskuld eng-
in skilvröi, né heldur var það ætlun
min með þessum hugleiðingum.