Vísir - 22.12.1952, Page 3

VÍSIS
•Við félagar höfðum ferðazt
J ^REÍNHÍETri/l&
effir * °
c*.€f rvai^ssc M
fká míoDau
•*%
og undraðist eg að _sja þar
Lappa með hreindýr og klyC-
söðla. Skjótlega var búið á J >r-

um Lappland þvert og endilangt
í hálfan raánuð,— þetta óra-
flásmi fyrir botni Eystrasalts,
sem áður var nefnt Bjarmaland
eða Tröllabotnar, og fáir þekkja
til hlítar. Við höfðum heimsótt
Fisk-Lappa, Skógar-Lappa og
Hrein-Lappa, gengið á hin
helgu fjöll og veitt bleikju í
Sköpunarvatni (Luobmusjárvi)
og sjóbirting í Teno-ánni.
Þetta var mesta ævintýra-
ferðalag og svo skemmtilegt, að
helzt hefði eg kosið að hafa
vetursetu með vinum okkar,
læra að aka hreinsleðum.
og hlaupa úlfa uppi á skíðum.
Komið var langt fram í septem-
ber og kollar fjallanna teknir
. að hvítna, stillt og fagurt veour
dag hvern en jörðin hrímgrá á
morgnana.
Frétzt hafði, að brátt myndu
hreinréttir byrja, og að hjarð-
irnar, lengst inn á öræfum,
væru á heimleið. Niðri við
vötnin og í dölum áttu hinir
stoltu hrein-bændur heimili
sín —• sumir sæmileg bjálka-
hús, aðrir ,,gamma“ eða hroð-
virknislega byggða kofa úr
sprekum, torfi og grjóti hin-
ar aumustu vistarverur. —
Sumarlangt hafði hið nægju-
sama heimafólk- lifað á silungi
! og berjum, dálitlu af þurrkuðu
og reyktu hreinkjöti, og svo var
ef til vill einstaka hreindýri úr
heimahjörðinni slátrað til há-
tíðabrigða. Heimafólk haföi
talað um hjarðirnar á fjöllum
og hina ungu menn, sem gættu
þeirra, og bjuggu í staftjöldum
(káta==kot) við fjallavötniir
bláu. Við höfðum heimsótt þá
og dvalrð með þeim áður í 3
nætur, vissum, . að þeir voru
orðnir ærið óþolinmóðir á slóð-;
um hreindýramosans, og dýr-
j in farin að rása óeðlilega mikið
! og leita til dalanna.
í heimsókn hjá
einsetumanni.
Nú vorum við staddir hjá
Thuri —: hreinkónginum — í
byggðarlaginu við Inari-vatn og'
áttum þar góða daga. Aikia
dóttir hans og fóstra hennar,
Sosolo, sáu um, að hver dagur
væri hátíðisdagur. Annan dag-
inn heimsóttum við galdramenn
og seiðkonur, ,,blótuðum“ á
laun við gamla offursteina. En
I hinn daginn rérum við í eyjar
eða vitjuðum bleikjunetjanna.
Rennilegir bátarnir með tág-
, mjúkum árum, ólarfetum
ristu silfurglitrandi rákir á
lognbjart vatnið og hvíti hrein-
hundurinn hennar. Aikia.sat í
skut, hátíðlegur og virðulegur.
Hann þóttist auðsjáanlega ráða
ferðinni.
Við rérum fram hjá fagurri
skógivaxinnni eyju. Á dumb-
rauðurn granítldöppum standa
drifhvítar geitur og stara á
okkur.
„Býr riokkur þarna?“ spyr eg.
Aikia svarar: „Attje, mattalus
I samid birra“ — (Faðir kom írá
f j öllunum) —- Niia einsetumað-
ur. Enginn veit, hvað hann er
gamall,“ ségii'. hún. ,,1-Iann lifir
alltaf, en talar litið.“
Okkur langaoi til að sjá
i gamla manninn og. lögðúm að
I landi. Eyjan viar ekki ýkja stór
en undurfögur pg'. gróðursæi.
Bak við klapparbrík stó'ð kofi
einbúans, auðsjáanlega gjörður
með það eitt fyrir augum að
vera hlýr.'Við kveðjum dyra og
heilsum á lappavísu —„Duben“
= friður! Á lágum bálki situr
lítill og skorpinn maður, upp-
litaður af sól og regni, Hann
heilsar virðulega, brosir ljóm-
andi augum um leið og hann
opnar hurðárkrílið upp 'á gátt.
Við göngum inn og setjumst á
gólfið steinþegjandi. í Lapp-
landi þykir ekki viðeigandi að
ávarpa einsetumenn. Maður
bíður þess, að þeir tali — ef
þeir þá kjósa að mæla, Aikia og
öldungurinn skiptast á nokkur-
um orðum viðvíkjandi okkur,
hinum framandi gestum.
„Islannin — islannin,“ segir
Niia gamli og fórnar höndum,
aldrei hafði hann séð íslending!
Svo horfir hann á mig lengi en
segir að lokum: „Hann hefur
hamingjuna með sér, kominn
um óravegu til okkar gömlu
fjalla.“
Enn sátum við um stund, og ■
eg virði fyrir mér gamla rnann
inn og híbýli hans, l.itlu ela-
stóna og eirpottinn, nokkura
trédalla og birkidiska. Kuflinn
hans er snjá'ður og leggingarn-
ar, sem eitt sinn voru litaðar,
eru nú litlausar. Um hnén hefur
hann vafið hafurstöku og reyrt
með ólum. Eg sannfærðist um,
að helgur friður og hamingja
ríkti í litla kofanum. Lítið varð
úr samræðum, en um leið og
við kvöddum Niia gamla, sagði
hann: „Brunnar alheimsins
(tilverunnar) eru djúpir, stafir
mannanna stuttir.“ Við rerum
heimleiðis þegjandi, liengdum
netin til þerris, gerðum að afl-
anum við hjallinn, (sem Lapp-
ar kalla ,,hjalla“) og brýndum
bátnum.
Hcima lijá
hreinkóngi.
Um kvöldið sátum við í hinni
rúmg'óðu stofu Thuris konungs
umverfis arininn. — Aikia
skenkti okkur kaffið, hljóðlát
og prúð að vanda, en þjónustu-
konur voru önnum kafnar að
baka brauð og útbúa allt fyrir
,,réttirnar“. Það var ys og pilsa-
gangur í framhúsinu, en úti í
horni sátu tveir gamlir menn
og gerðu upp hreinvaði. Þetta
minnti allt samán á kvöidvöku
að haustlagi'heima, þegar von
var smalamanna af fjalli.
Thuri bóndi var fróður mað-
ur og sagði sögur af miklum
myndugleik. Að vísu talaði
hann sænsk-finnsku þannig að
eg.skildi aðeins a.nnað hvert orð
en bakti það upp, . sem ,á
yantaði með þyí að leika at-
burðina. Hann sagði okkur frá
bjarnarveiðum og eltingar-
leikjum vjð úlfahópa.
Lapplenzki björninn. er. ekki
stór .vexti, en. hann er sna.r i
snúningum, slægur og vitur,
Aldagamlar venjur hafa tíðk-
ast við bjarndýrav.eiðar fram á
þessa öld. — Bjarnar-,,ritualið“
kunna nú fáir, en það eru ýms-
ar særingar og þulur. Þegar
björn hafði verið lagður að
velli, átti kona að sprauta í
andlit veiðimannsins rauðum
jurtalit (barkarlit) gegnum
koparhring um leið og hann
kom heim.
Thuri fullyrti, að meyjar
þyrftu ekki að hræðast bjarn-
dýr — vandinn væri aðeins sá
að afklæðast, og ganga nakin á
móti bangsa. Undantekningar-
laust legði hann þá á flótta. —
„Karlmenn verða hinsvegar að
treysta á byssu sína og hmf,“
sagði Thuri og glotti.
Skemmtilegar sögur sagði
hann af tröllkarlinum Stalo og
Luttak kellu hans. Lapparnir
áttu áður í sífeldum erjum við
ókindur þessar, er lifðu á
mannakjöti. Ávallt unnu þó
Lappar sigur í viðskiptum við
tröllin, sökum þess að þau voi’u
svo heimsk. -— Verndarvættir
Lappa voru „Uldarmr“ — nátt-
úruandar, sem kunnu ráð við
öllu, nokkurskonar huldufólk,
sem gat haft samneyti við fólk.
Til að blíðka náttúruandana
voru færðar fórnir — hrein-
dýramergur og blóð. Eru ennþá
víða blótsteinar og helgir iund-
ar og' „hlið eilífðarinnar“. Pól-
stjarnan og drekamex-kið voi’u
heilög tákix og mikið notuð i
útskurði og vefnaði, eíns og
meðal Indverja og Ladina. —
Norðurljósin voru uppspretta
ævintýra og ijóða.
Um töframeiin
og listir þeirra.
Yfii’leitt eru Lappar hneig'ðir
til dulskynjana og sagði félagi
minn (sem dvalið hafði í 7 ár
meðal þeirra) margar sögur, er
sönnuðu það. Eitt sinn til
dærnis. sþurði hann einsetu-
mann til vegar, því að hann
ætlaði að hitta Lappáfjölskyldu,
sem bjó í afdal uppi í fjöllum.
Þetta var að haustlagi og veð-
urútlit slæmt. Þóttist hann
skjlja leiðsögn kaiúsins, en eitt-
hvað hefur samt farið milli
mála, því að hann fór villur
veg'ar. Hafði hann gengið leng'i,
og var löngu kominn í hvarf xra
kofa einsetumannsins. Allt í
einu sér hann, að karl er kom-
inn á móts við liann, trítlar við
lilið Ixans og ávarpar hann
þannig; „Géstur minn, ekki
skaltu áfram halda í þessa átt.
Far þú til vinstri, yfir öxlina,
■ — þar, í dalnum búa • vinir
þínir."
Þegar félagi minn leit á
karl, og. ætlaði að ávarpa hann,
var hann horfinn, og engin
spox’ sáust í snjónum umhverfis.
Ekki kvaðst hann vita-, hvort
hann hafi heyrt orð þau, er
töluð voru, eða skynjað þau.
Hitt var augljóst, að karlinn
hafði farið hamförum.
Annað sinn sagði sá hxnn
sami einsetumaður við hann:
„Þú skalt gæta konu þinxiar
um næst-næstu tunglskipti.“ —
Ekki voru neinar sjáanlegar
ástæður fyrir aðvörun þessari
en einmitt um þessi kvartila-
skipti dó kona hans af slysför-
um.
Einsetumaður þessi var spek-
ingur að viti og læknir góður.
Sérgrein hans var „Lappa-
veiki“, en það er skammdegis-
sinnisveiki, sem oft grípur urn
sig í sti’jálbyggðixxni. Af ýrnsu
þóttist eg ráða, að læknisað-
gerðin væri dáleiðsluáhrif, og
hressingarmeðul — jurtasevði.
Um kveldið konx unglingur,
er sendur var af fjöllum, íxxeð
þær fréttir, að næsta k’veld
myixdu hjarð'irnar kom niðui að.
gérðunum. Enda stóð það á
endum að nú var búið að ganga
frá öllu til fararinnar.
Við höidum í
hreinréttirnar.
Það er langur vegur til rétt-
anna og nokkuð af leiðinni íar-
ið á bátum, farangur lxinsvegat’
mikill, því að staftjöld voru
tekin með og þar á rne'öal aafói
,,kóngurinn“ með stórt almemx-
ingstjald (eða dúk í það). í
bi'únamyi'kri unx nóttina var
lagt af stað, bátflotinn skreið
hljóðlega yfir vatnið — aoenxs
hundarxxii' ráku upp •gleÖ'ib.tLs
við og við. Gamia fólkið x.au'taði
ferðabænir en börnin hjúfruðu
sig í loðfeldina.
í birtingu var komið' að landi,
in, sem virtust una þessu allvei,
og sá eg þá, hvað allur far-
angur var haganlega útbúinn.
Fer'ðaskríixur, sporöskjulagaðar
og skinnklæddar til að meiða
síður dýrin, og renglurnar fyrir
kátui’nar bundnar í diógúr.*
Við héldum áfram upp sKÓgi-
vaxna hlíð eftir götutroðn' xg-
unx og var lest þessi óil hin
skrautlegasta. Allt sem I.app-
arixir hafa í .kringum sig, og íöt
þeirra, ber vott unx mjóg prosk-
aðan og listrænan andá. Jaf’.x-
vel hver smáhlutur í fa"angrnx-
um var augnayndi, og fór vel
við grábrúnan lit hreindýranna
og haustliti landslagsins.
Þegar nxaður sér Lappa í
birkiskógi áð haustlagi, er hann
og skógurinn eitt, svo vel fer
hann við lit trjánna. Aðeins
mislitu böndin og skúfurinn í
húfuxxni stiixga í stúf við um-
hverfið.
Það er unun að sjá þá ganga
tágrnjúkt og' hljóðlausi á ir.júku.
skinxxsokkunum, stikla á stein-
um og trjáboluiii eins og línu-
dansara. Hver balleústjanxa
hefði til dæmis mátt öfanda
„prinsessuna“ okkar a:. hieyf-
ingunx hennar, þegar hún hopp-
aði g'áskafull yfir fallnar gre.in-
ar, og sveiflaði sér á langa
birkistafnum yfir lækina. Hú.x
var sérstaklega fögur þeixna
moi’gun í nýja koltánum sixurn
ixxeð' skúfbryddaða húfu, há-
rauða, ljósbrúna eltiskimxssKÓ,
og glitofixa boi’Sa vafða. unx
mjóaleggina.
Uppi á ásuixum líktist lands-
lagið nxjög íslenzkum heiðum.
Mýrasund, fjalldrapi, einir og
býfi. Jaínvel birkið átti þar erf -
itt uppdráttar. Að hallandi degi
komum við að hreingerðinu.
Var það í fögrum dal milii
skógvaxinna ása, geysi st.órt,
afmai'kað fléttuðum skóg&r-
renglum. — Var þegar haíizt
handa við að í’eisa kátuinar á
lækjarbakka skanxnxt frá gerð-
inu og hressa upp á réttirnar.
Ekki máttu gestirnir vinna að
uppsetnixxgu tjaldanna, erida
þarf þaulvana xxxeixn til þess.
Við tókum það ráð að fara á
Völvan Labba hafði spáð góðu veðri