Morgunblaðið - 17.06.1944, Blaðsíða 2

2
ÞJOÐHATIÐARBLAÐ 17. júní 1944
— Jón Sigurðsson forseti
hafa haft fyrir þroska hennar,
framfarir og frelsi. Áhrifa hans
ln?fir gætt bæði beint og óheint
í öllu þjóðlífi íslendinga, síðan
er hann var uppi, og er þeim
engan veginn lokið, þótt því tak-
marki sje náð, er vjer fögnum
í dag,.
i Jón Sigurðsson var hvort-
tveggja í senn: Fræðimaðurinn,
sem jós af brunni þekkingar á
öllum atriðum þeirra mála, er
hann fjekkst við, og raunsæis-
maðurinn, sem tók tillit til allra
fl amkvæmdamöguleika og vildi
láta verkin sanna rjettmæti orð-
anna. Hann hjelt fram, eins og
kunnugt er, óskoruðum rjetti ís-
lands til fulls sjálfsforræðis, og
bygði það ekki aðeins á hinum
almenna og eðlilega rjetti manna
og þjóða til þess að „eiga með
sjálfa sig“, heldur á ótvíræðum
lagalegum rjetti landsins frá
fornu fari, sem hann leiddi þau
rök að, sem síðan hafa orðið sí-
gild, um leið og hann sýndi fram
á, að með þeim einum hætti, að
þjóðin yrði frjáls, gæti hún
áhyrgst afkomu sína raunveru-
lega og staðið undir sjer sjálf. Og
hann þreyttist aldrei á því, að
hvetja íslendinga til þess að
hvika eigi frá rjettinum og til
þess að þroska sig svo, að þeir
g:etu sýnt í verki, að þeir væru
frelsinu \axnir.
Þetta var hans kenning og
þetta lærðu Islendingar. Og með
þessu hvorutveggja er nú einnig
sigurinn unninn.
★
Það má þykja hlýða, einmitt
við þetta tækifæri og þegar minst
. er Jóns Sigurðssonar, að greina
nokkuð skýrlega, þótt í stuttu
máli verði að véra, þrcunarferil
þeirra mála, er einu nafni hafa
verið nefnd ríkisrjettindi íslands,
eins og það kemur fram í sjálf-
um aðal-rjettargögnunum, sem
eru samningar þeir og stjórnlög,
er hjer að lúta, og tala þau
| ákvæði sjálf að mestu sínu máli.
Verður úr þeim tilfært hjer það
eitt, er máli skiftir um það efni
og sýnir jafnframt hvorttveggja,
hvað vjer áttum og hvað vjer á
unnum. Er þetta sem sje að meira
eða minna leyti í samhengi við —
ef svo má segja — sívarandi for-
ustustarf þessa þjóðskörungs eða
með nokkrum hætti árangur af
því.
ísland var að fornu algerlega sjáif-
stætt þjóðveldi, með löggjafar- og
dómþingi (Alþingi) frá 930. Sú stað-
reynd var vitaskuld Jóni Sigurðssyni
eins og öðrum upphaf og grundvöll-
ur allra síðari ályktana um rjettar-
stöðu landsins. Þegar talið er, að ís-
lendingar hafi gefið upp æðsta vald
sitt. 1262—64, gerðu þeir það með
samningi við Noregskonung. Gamla
sáttmála, er þeir síðan formlega
hjeldu sjer við, ef sjálfráðir voru, og
endurnýjuðu. Hvorki þá nje síðar af-
söluðu þeir „landsrjettindum1- sínum
til nokkurrar annarar þjóðar. Þeir
gengu í „konungssamband“, er á
seinni tímum nefndist svo, og samn-
ingurinn varð alla tíð megin-rjettar-
skjal íslendinga í frelsisbaráttu
þeirra við erlenda valdið.
1262—64. GAMLI SÁTTMÁLI:
VAR þetta játað ok samþykt af
öllum almúga á íslandi á Alþingi
með lófataki:
AT vér bjóðum . . . Hákoni kon-
ungi hinum kórónaða vára þjón--
ustu undir þá grein laganna, er
samþykt er í milli konungdómsins
ok þegnanna, þeirra er landit
byggja.
ER sú hin fyrsta grein, at vér
viljum gjalda konungi skatt, ok
þingfararkaup slíkt sem lögbók
váttar, ok alla þegnskyldu, svá
framt sem haldin ei' við oss þau
heit, sem í móti skattinum var
játað.
(Þá kemur upptalning skilorða,
sem Islendingar settu konungi —-
um engar utanstefningar, um ís-
lenzka lögmenn, um hafskipa
ferðir til landsins, um erfðir ís-
lendinga í Noregi, unpgjöf land-
aura og fullrétti þeirra þar).
ITEM at konungur láti oss ná
íslenzkum lögum ok friði eftir því
sem lögbók váttar ok hann hefir
boðið í sínum bréfum. . . . (Þá qr
ákvæði um jarlinn) . . .
HALDA skulum vér ok várir
arfar allan trúnað við yðr, með-
an þér ok yðrir arfar halda við
oss þessa sætfárgerð, en lausir ef
rofin verðr af yðvarri álfu at
beztra manna yfirsýn.
Þótt það í raun rjeltri hafi aldrei
orkað tvímælis, að ,,sættargerð“ þessi
hafi af hinum samningsaðilanum,
konungi, bráit verið rofin, svo og
margsinnis einnig allir síðari samn-
ingar, og íslendingar hefðu þar af
leiðandi orðið lausir allra mála og
skuldbindinga, ef þeir hefðu fylgt því
fram, þá hjeldu þeir samt gerninginn
sín megin, ítrekuðu hann og vitnuðu
til hans seinna o. s. frv. I sama anda
munu þeir, er sú tíska hófst, hafa
unnið hyllingareiða sína sem aðrir
konungsþegnar, og loks einvalds-
skuldbindinguna til konungs (Frið-
riks 3. Danakonungs) með Kópa-
vogseiðunum 1662. Er þetta af ýmsu
bert. Stóð svo við það, þangað til
einveldi koungs lagðist af og þjóð-
irnar fengu aftur ráðin í sínar henci- *
ur með löggjafarþingi, sem varð í
Danmörku með nýjum stjórnlögum
(„grundvallarlögum“, stjórnarskrá)
1849. Hafði Jón Sigurðsson þá hafið
sljórnmálagöngu sína („Ný fjelags-
rit“ höfðu komið út frá 1841) og
hjelt hann fram, bæði í ritgerðum og
brjefum, fullum rjetti Islendinga til
þess að taka við ráðum yfir málefn-
um sínum með löggjafarvaldi, en um
fjögurra ára bil hafði þá hið endur-
reisLa Alþingi staðið sem „ráðgjaf-
arsamkunda". Og enn áður hafði
komist á hreyfing meðal Islendinga
í Danmörku um það mál (Baldvin
Einarsson). Allur þorri almennings
á íslandi fylgdi Jóni Sigurðssyni í
þessu, sem og kom fram í aðgerðum
mannfunda í landinu, einkum Þing-
vallafundanna, og alkunnur er Þjóð-
fundurinn (í Reykjavík) 1851, sem
varð inngangur að meginátökunum í
baráttunni, enda skarst þá í odda við
danska valdið. J. S. fór að öllu ró-
lega og með rökvísri athugun, en
fullri feslu og djörfung. — Þótt
daufar yrðu undirteklir hjá konungi,
og einkanlega dönsku ríkisstjórninni,
er þóttist eiga hjer um að fjalla, sem
var rjellarleg fjarslæða, miðaði þó
nokkuð í áltina, því að ekki var
skilningurinn þá á stjórnarhögum ís-
lands á marga fiska þar; jafnvel
,,stöðulögin“ frá 2. janúar 1871 voru,
þótt ótrúlegt megi virðast, eins kon-
ar áfangi á þessari þróunarbraut
málanna (þau tala þó um „sjerstök
landsrjettindi“ og „hin sjerstaklegu
málefni“ íslands). En einkum varð-
aðist vegurinn með stjórnarskránni
1874, þótt ekki þætti hún fullkomin,
er ekki síst kom til af því, að kon-
ungur og æðsta framkvæmdarstjórn-
in með honum átti selu í öðru landi
— og þaðan varð að stjórna. Þótt J.
S. gæti ekki að fullu verið ánægður
með stjórnarskrána um sinn, var þó
það, sem með henni vanst á, hans
verk í þeim skilningi, að hann hafði
manna mest og best heimtað rjett
lands og þjóðar, sem hjer kom að
ýmsu leyti fram.
1874, 5. janúar. STJÓRNAR-
SKRÁ UM HIN SJERSTAK-
LEGU MÁLEFNI ÍSLANDS.
1. gr. í þeim málefnum . . . hefir
landið löggjöf sína og stjórn
út af fyrir sig, á þann hátt,
að löggjafarvaldið er hjá
konungi og Alþingi í sam-
einingu, framkvæmdar-
valdið hjá konungi og dóms
valdið hjá dómendunum.
2. gr. Konungur hefir hið æðsta
vald yfir öllum hinum sjer-
staklegu málefnum íslands
með þeim takmörkunum,
sem settar í stjórnarskrá
þessari, og lætur ráðgjaf-
ann fyrir ísland fram-
kvæma það. — Hið æðsta
vald á íslandi innanlands
skal á ábyrgð ráðgjafans
fengið í hendur landshöfð-
ingja, sem konungur skip-
ar, og hefir aðsetur sitt á
íslandi ....
3. gr. Ráðgjafinn hefir ábyrgð á
því, að stjórnarskránni sje
fylgt. Alþingi kemur fyrir
sitt leyti ábyrgð fram á
hendur ráðgjafanum eftir
þeim reglum, sem ná-
kvæmar verður skipað fy-
ir um með lögum.........
Þegar hjer var komið sögu, var
æfi Jóns Sigurðssonar tekið að halla.
Hann lifði aðeins fá ár eftir að hin
nýju stjórnlög komu í gildi, og tók
jiokkurn þátt í framkvæmd þeirra á
Alþingi. En verk hans lifðu áfram
og báru, er tímar liðu, margfaldan
ávöxt. Þróunin og stjórnmálabarátt-
an hjelt sinn gang fram á leið. Kyn-
slóðir hurfu og kynslóðir komu. En
merki J. S. var aldrei látið niður
falla á íslandi, þótt ýmsir útúrkrók-
ar gerðust nú á leið, -fyrir og eldir
aldamót, og ekki allir happasælir,
sem þó eigi verður hjer tínt.
En sjálfsforræðið jókst. ,
1903, 3. okt. STJÓRNARSKIP-
UNARLÖG
(breyt. á stjórnarskrá 1874).
1. gr. Konungur hefir hið æðsta vald
yfir öllum hinum sjerstaklegu
málefnum íslands með þeim
takmörkunum, sem settar eru
í stjórnarskrá þessari, og læt-
ur ráðherra íslands fram-
kvæma það. Ráðherra íslands
I