Morgunblaðið - 17.06.1944, Blaðsíða 8

Morgunblaðið - 17.06.1944, Blaðsíða 8
8 ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ 17. júní 1944 SIÐASTI AFANGINN staðfest raeð þeim hætti, sem Alþingi eftir á játaði, og undu þó fæstir vel við. ★ Svo sem fyrr segir efldist fána- hreyfing í landinu mjög á fyrsta tug aldarinnar. Tóku menn þá upp blá- hvíta fánann sem þjóðartákn lands- manna. Ljetu ýmsir sjer þó fátt um finnast, en notkun fánans fór engu að síður vaxandi. Ekkert ýtti þó fremur undir útbreiðslu hans en það, er danskur varðskipsfortngi ljet með vopnavaldi gera fána upptækan af unglingspilti, sem með hann reri á Reykjavíkurhöfn sumardag einn 1913. Varð þá eigi lengur undan því vikist að veita fánanum nokkra lög- helgan. Heimilaði konungur því, með úr- skurði 1913, að hinn sjerstaka ís- lenska fána mætti draga við hún hvarvetna á Islandi og í íslenskri landhelgi. Fánann mátti því eigi nota á íslenskum skipum utan landhelg- innar og á stjórnarráTðinu var skylt að draga upp hinn klofna danne- brogsfána á ekki óveglegri stað nje rírari að stærð en íslenska fánann. Gerð fánans var þó ekki ákveðin fyrr en 1915, og var þá tekinn upp hinn þríliti fáni, sem síðan hefir ver- ið einkenni þjóðar vorrar. Islendingar undu því að vonum illa að mega ekki nota fána sinn á skipum utan íslenskrar landhelgi. En um þessar mundir fóru siglingar landsmanna mjög vaxandi, fyrst á fiskiskipum, en síðar farþega- og flutningaskipum. Reyndist það eink- um mjög bagalegt og beinlínis hættu legt, þegar leið á ófriðinn 1914—18, að íslensk skip urðu'að draga upp dannebrog, þegar kom úr landhelgi. Alþingi gerði því kröfu til þess, að landið fengi fullkominn siglinga- fána. En konungur hafnaði henni á meðan eigi væri samið í heild um samband landanna. ★ Ðfriðurinn mikli 1914—18 leiddi það sama í ljós og þegar hafði kom- ið á daginn í Napoleonsstyrjöldunum, að þegar verulega reyndi á, urðu ís- lendingar að bjarga sjer sjálfir. í skiftum sínum við aðrar þjóðir. í þessari styrjöld var það mjög haft við orð af Vesturveldunum, sem flestir hugðu að myndu sigra, sem og varð, að þau berðist fyrir sjálfs- ákvörðunarrjetti þjóðanna og þá eigi síst frjálsræði smáþjóðanna. Danir vildu sem aðrir njóta góðs af kenningum þessum og reyna að fá aftur í skjóli þeirra þann hluta Suð- ur-Jótlands, sem ranglega hafði ver- ið tekinn af þeim. En þeir sáu sem var, að aðstaða þeirra til þess var örðug, nema því aðeins, að þeir hefði áður náð samkomulagi við íslendinga um sjálfstæðiskröfur þeirra. Varð þetta, ásamt meðfæddri sanngirni hinnar dönsku þjóðar, til þess, að dönsk stjórnvöld.urðu þess hvetjandi snemma árs 1918, að samningar væri teknir upp milli landanna. Að sjálfsögðu stóð eigi á íslending- um til þeirrar samningagerðar. Til- nefndi hvor aðili 4 menn. Af íslend- inga hálfu voru nefndir til: Jóhann- es bæjarfógeti Jóhannesson, einn samningamanna frá 1908 og í hópi -Grein Bjarna reyndustu og færustu þingmanna, Bjarni háskólakennari Jónsson frá Vogi, einn hinna skeleggustu bar- áttumanna fyrir sjálfstæði landsins, Einar prófessor Arnórsson, sá, er af síðari tíma mönnum hafði glegst gert grein fyrir rjetti landsins. Og loks Þorsteinn M. síðar bóksali Jónsson, er þá var ungur en atkvæðamikill þingmaður. Af hálfu Dana yoru nefndir til mikilsvirtir stjórnmála- menn þar í láfndi. Samningarnir fóru fram í Reykja- vík og eru tillögur nefndarinnar und- irritaðar 18. júlí 1918 af nefndar- mönnum og ráðuneyti Islands, en í því voru: Jón forsætisráðherra Magnússon, Sigurður Eggerz og Sigurður Jónsson. Alþingi samþykti sambandslögin síðan um haustið 1918. Guldu allir þingmenn þeim jáyrði nema þeir Benedikt Sveinsson og Magnús Torfason, sem veittu þeim harða mótspyrnu, vegna þess að þau færi of langt í rjettindaveislum til Dana. Þvínæst voru þau lögð undir þjóð- aratkvæði og öðluðust samþykki yf- irgnæfandi meiri hluta kjósenda. I Danmörku voru þau einnig samþykt á lögformlegan hátt með mótspyrnu íhaldsmanna einna þar í landi. Hlutu þau loks staðfestingu konungs og gengu í gildi 1. desember 1918, Þýðing sambandslaganna fyrir ís- land var einkum sú, að þá viður- kendu Danir, að ísland væri frjálst og fullvalda ríki. Þeir játuðu, að ís- land væri eigi lengur óaðskiljanleg- ur hluti Danaveldis. Landið varð í framkvæmd laust úr ríkisheild Ðan- merkur, svo sem það hafði að rjett- um lögum ætíð verið. Hinu verður ekki neitað, að full- veldisviðurkenningin var dýru verði keypt. Þrátt fyrir orðanna hljóðan var frelsið frékar í orði en á borði. Islendingar urðu að viðurkenna skifti danskra stjórnvalda af mál- efnum íslands og yfirráð þeirra um þau, slík, er þeir aldrei áður höfðu undir gengist, heldur þvert á móti andmælt, er ástæða gafst til. En íslendingar gengust undir samninga um sameiginlegan konung, skilorðsbundna meðferð Dana á ut- anríkismálum íslands, jafnrjetti þegnanna, dómsvald hins danska hæstarjettar í íslenskum málum og Benediktssonar danska landhelgisgæslu við ísland, af því einu, að þeir áttu samkvæmt ákv-æðum sambandslaganna sjálfra rjett á að segja þessari forsjá Dana upp, ýmist þegar í stað eða að 25 ár- um liðnum. Þegar á fyrsta ári eftir gildistöku sambandslaganna, þ. e. 1919, stofn- uðu íslendingar sinn eigin hæsta- rjett. Þeir tóku og skjóljega land- helgisgæsluna að nokkru leyti í sín- ar hendur. Og meðferð utanríkis- mála færðist meira og meira til ís- lenskra stjórnvalda, þrátt fyrir á- kvæði sambandslaganna. Þá var því og þegar lýst á Alþingi 1928 fyrir forgöngu Sigurðar Egg- erz, að uppsagnarákvæða sambands- laganna myndi neytt svo fljótt sem heimilt væri. Hið sama kom enn skýrar fram á Alþingi 1937. Um hug íslendinga var því eigi að villast. Ít Atburðirnir urðu þó Islendingum skjótariv Aður en landsmenn fengi neytt uppsagnarákvæða sam- bandslaganna, þá nam lífið sjálft þau raunverulega úr gildi. A einni nóttu vorið 1940 varð Al- þingi að taka handhöfn konungs- valds, meðferð utanríkismála og landhelgisgæslu að öllu inn í land- ið, þar sem Danmörk var hernumin, samgönguleiðir milli landanna rofn- uðu og konungi og dönskum stjórn- völdum varð ómögulegt að gegna skyldum sínum gagnvart Islending- um. Með þessu kom enn á daginn, að konungdæmið og forsjá danskra stjórnvalda í íslenskum málum hvarf, þegar mest á reið. Þegar ætla hefði mátt, að íslendingar þyrfti helst á annara forsjá að halda, þá urðu þeir alt að eiga undir sjálfum sjer og nutu einskis frá þeim, sem þröngvað höfðu þeim til forsjár sinnar. Enn var þó beðið um sinn með að nema sambandslogin formlega úr gildi og stofna lýðveldi, svo sem allir yissu að verða mundi, er sambands- lögin væri úr sögunni. Alþingi lýsti hinsvegar í maí 1941 einhuga yfir rjetti landsmanna til þessara ráð- stafana, og bjó, með skipun ríkis- stjóra, tryggilegar en áður um hand- höfn konungsvalds. Skömmu síðar fengust í her- verndarsamningunum við Bandarík- in ótvíræðar’viðurkenningar Banda- ríkjamanna og Breta á algeru frelsi og fullveldi landsins. í þessu fólst að sjálfsögðu, að Islendingar rjeði ein- 'r stjórnskipun sinni, og sjálf var þessi samningagerð ótvírætt . vitni um, að sambandslögin væri í fram- kvæmd fallin úr gildi. Bandaríkin .fengu því raunar einu ári síðar áorkað, að formlegúm sam- bandsslitum og stofnun lýðveldis var frestað fram yfir árslok 1943. Ve- fengdu þeir þó að sjálfsögðu aldrei rjett Islendinga til þessara athafna þegar á áririu 1942 og hjetu fyrir- fram hinu íslenska lýðveldi fullri viðurkenningu sinni, ef að óskum þeirra væri farið. Haustið 1942 voru síðan sett stjórnskipunarlög um það, með hverjum hætti stofnun lýðveldis skyldi fram fara. Var með því sjeð fyrir, að óskyldum málum væri eigi blandað inn í sjálfstæðismálið og eðli málsins samkvæmt ákveðið, að þjóðin sjálf skyldi hafa endanlegt á- kvörðunarvald um, hvort hún vildi stofna lýðveldi eða eigi. Vorið 1943 lagði milliþinganefnd í stjórnarskrármálinu fram frv. að stjórnarskrá lýðveldisins íslands og till. um afnám sambandslaganna frá 1918. Allur almenningur taldi sjálf- sagt að afgreiða málið í meginatrið- um með þeim hætti, er stjórnarskrár- nefndin lagði til. Alþingi -^arð og eft- ir nokkurt þóf sammála um þá með- ferð málsins. I samræmi við ákvarðanir þings- ings fór síðan fram þjóðaratkvæða- greiðsla um sambandsslit og stofnun lýðveldis. Lauk þeirri atkvæða- greiðslu að kvöldi hins 23. maí 1944. Þátttaka í henni varð meiri en dæmi ery til í öðrum lýðfrjálsum löndum og reyndust mótatkvæði sára fá. Nær allir kjósendur lýstu sig fylgjandi sambandsslitum við Danmörku og stofnun lýðveldis á íslandi. Svo sem vitað var af fyrri yfirlýsingum lýstu helstu stórveldi bandamanna þegar viðurkenningu sinni á þessum að- gerðum, og af smærri ríkjum urðu Norðmenn fyrstir til að viðurkenna algert frelsi íslands. Samkvæmt ályktunum Alþingis, er á ný kom saman til funda 10. júní, hafa sambandslögin frá 1918 því verið formlega úr gildi feld og lýð- veldi verður stofnað á íslandi í dag, hinn 17. júní 1944. Samkoman 1. des. 191 8 við Stjórnarráðshúsið,

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.