Morgunblaðið - 08.03.1956, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 8. marz 1956
MORGUNBLAÐIÐ
21
.Afturhald1 og menning
eftir dr. phil. Hákon Stongensp
ÞESSI grrein dr. Hákons listarinnar hefur aftur á
Stangerups er skrifuff í tilefni hlotið nafnið „afturhaid'.
af 40 ára afmæli danska
íhaldsflokksins. Greinin er
lítillega stytt í þýffingunni, til
þess aff hún sé aðgengilegri
fyrir íslenzka lesendur.
móti
A ANDSTÆDUR
STÆÐAN til þess, að unnt hef-
ur verið að haida þessum
öskunni í eldinn með því að snú-
ast á sveif með vinstri öflunum
i dönsku menningariífi á þeim
tíma, sem hér um ræðir. Ef hægri
menn höfðu opinberað fávizku
T'Sina í listmáium, þá gerðu radí-
kalir það ekki síður. Stefnuskrá
radíkala í bókmenntum var
A I_____________________ _
áróðri upp með nokkrum árangri mörkuð með hinum frægu orð
um Georges Brandes: ,,At en lift-
eratur lever, vil sige at den
- engir óttast meira orffiff „aft-
I. urhaid“ en einmitt menntamenn-
Ihinu mikla- ver.ki sínu Orm og irnir og minna þeir < því efni á .sætter problemer under debat
Tý, segir Martin A. Hansen á Heljarbleik í ævintýrinu — er Hánn ætlaðist þó ekki til, að þetta
einum stað: „Skoðanir lista- sú, að danski konservatívisminn! væri tekið alltof bókstaflega, að
mannsins eru venjulega svo lítill var á sínum ííma afturhaldssam-1 minnsta kosti veik hann fráiþess-
þáttur af listaverkinu, að segja um í iista- og menningarmálum,1 um orðum, ef honum bauð sVo við
má, að álit hans á stjórnniálum, reyndi að beygja undir boðorð sín að llorfa, en það voru ýmsir aðr-
þjóðfélaginu, tilverunni og guði, °g kennisetningar bæði bók- ir> sem höfðu það í hávegum,
kpmi aðeins óafvitandi fram í menntir og aðrar listgreinar.Boð- fyrst og frémst Edvard BrandéS,
því. En fyrir getur þó komið, að berar gömlu hægri stefnunnar í ðróðir hans, og fjöldmn allur af
listamennirnir hafi tileinkað sér rnenningarmálum reyndu að ráða vopnabræðrum hans og iæri-
hugmyndir um lifsviðhorf, sem í yfir ýmsum þáttum listarinnar, sveinum. En hvað merkja þessi
sjálfum sér eiga lítið skylt við sumpavt vegna yfirgangssemi, orð Brandesar eiginlega? Jú, list-
listina, en verða þó einmitt í sumpart vegna skilningsleysis. in fó'gst í hinu ólistræna, þ.e.a,
þeirra augum hluti af henni“.
Hér er drepið á tvennt, sem
gott er að hafa í huga, einnig
þegar litið er á sambandið milli
En út í þá sálma verður ekki s-> 11011 ^e11 saman við skoðanir
farið hér Ég vil aðeins benda radíkala hún og kennisétningar
þeim, .:em áhuga hafa á þessum Þelrra urðu eitt. Og þar sem bezt
______ „ ___________ ____ efnum, á bók mína Kulturkamp- er að 1-1 a skoðanir sínar og álit
menningar cg konservatívisma. ^ en I—II. En þeíta hafði í för með 1 skáldsagnaformi, í rökrænum
I fyrsta lagi er hægt að krefjast sér, að hægri stefnan og bók- (debatterende) skáldsögum og
þess, að list og bókmenntir séu menntir (og listir) urðu skarpar smásögum, várð skáldsagan syb
konservatívar alveg eins og radí-
kalar, sósíahskar og iíberalar. —
Listamaðurinn verður ekki lista-
maður vegna ákveðinna skoðana,
heldur gáfna sinna. í öðru lagi
lifir listamaðurinn ekki einangr-
aður, heldur er hann bam síns
tíma og mótaður af honum eins
andstæður Forsvarsmenn hægri 111 eina hstaformið, sem radíkalir
aflanna kröfðust þess, að bók-1 viðurkenndu. Bókmenntirnar
menntirnar væru í jafnvægi, ef voru komnar úr einu feninu í
svo mætti segja, væru ekki fullár , annað- ^ar sém gömlu hægri
af árásum og hóflausri gagnrýni. rnennirnir höfðu krafizt þess, að
En eðli listarinnar er jafnvægis- sltáldið héldi áfram að lofsyngja
leysi. í bólcmenntunum var
óspart vegið að skoðunum hægri
og aðrir þjóðælagsborgarar. Það mannanna og þeir báru hönd
fer varla hjá því, að verk hans fyrir höfuð sér og vógu aftur
spegli vandamál samtiðarinnar
og þess vegna tekur hann oft af-
stöðu, ber skoðanir sínar á borð
fyrir lesendur. En þá fyrst verða
þær sígildar og hafa áhrif, þegar
þær eru orðinn hluti af listrænni
heild verksins, þegar listamaður-
ínn er orðinn annað og meira
en þjóðfélagsþegn, hefir vaxið
upp úr raunveruleikanum og sam
lagazt verkinu sjálfu og blekk-
ingum þess. Listamaðurinn verð-
ur að sitja í fyrirrúmi — siðan
kemur áróðursmaðurmn, stjórn-
málamaðurinn með sinn boðskap.
Það er listinni andstætt að lúta
lögum stjórnmálaflokka, hverju
nafni sem nefnast. Þess vegna
eru allar kröfur í þá átt forkast-
anlegar. Konservatívisminn í Dan
mörku hefir ekki — og því síður
danski íhaldsflokkurinn — reynt
á þessum mannsaldri að grafa
undan aðalstoðum listarinnar og
þvinga hana til að lúta boði sínu
og banni. AUt slíkt tal er runnið
undan "ifjum andstæðinga kon-
servatívismans, og hafa þeir jafn
framt reynt að telja mönhum trú
um, að þeir séu hinir einu sönnu
vinir listarinnar, já, eina vörn
gegn afturhaldi, sem þeir hafa
reynt að koma á kné áratugum
saman.
að andstæðingum sínum (án þess
neitt sé við það að athuga) .—
en í hita baráttunnar gættu þeir
sín ekki, drógu ekki mörk milli
efnis bókmenntanna og formsins
og kröfðust þess að hvorutveggja
væri varpað á bálið, væri kastað
á glæ til styrktar því lífsviðhorfi,
sem fram kemur í verkum síð-
rómantikurinnar. Að vísu tóku
ekki allir málsvarar nægri stefn-
unnar bátt í þessum ruddalegu
aðferðum, þessari tillitslausu og
harðvítugu baráttu, en þó urðu
þeir æ fleiri. Samtímis því voru
fornar hugsjónir í frósagnarljóð-
um, kröfðust radíkalir nú þess
af skáldinu, að hann rökræddi
hlutina og hefði áróður í frammi
gegn embættismönnum, kirkju
— og kannske líka — hjónabandi
og auðvitað átti hann að halda
sér við hið natúralistíska skáld-
sagnaform.
★ ILLT HLUTSKIPTI
AÐ þarf ekki mikla skarp-
skyggni til að sjá, hversu illa
dönsku skáld sættu sig við nýju
húsbændurna. Drachmann, sem
var aðallega Ijóðskáld, þreifst
ekki; J. P. Jacobsen orti kvæði
sín næstum því að segja á laun;
Karl Gjellerup, sem hóf skáld-
feril sinn sem svæsinn uppreisn-
armaður, þoldi ekki okið. Og
næsti ættliður: Herman Bang —
var natúralistískt skáld, skrifaði
gjarna í hægri blað og var of-
sóttum af radíkölum, oft vegna
smévægilegra yfírsjóna, einnig
vegna þess að hann hafði ekki
áróður í verkum sínum og rök-
ræddi ekki vandamálin á hinn
rétta máta — setti ekki „pro-
blemer under debat“ í anda
þeirra Brandesarbræðra. Hér
voru það ekki hægri mennirnir,
sem höfðu glatað frjálslyndi sínu
og krafizt undirgefni.
★ SKERST í ODDA
UNGU skáldum síðasta tugs
fyrri aldar var ekki síður
fyrirlagt að þjóna radíkalism-
anum dyggilega með því að kunn
gera hið nátúralistíska lífsviðhorf
hans í áróðursbókmenntum sín-
um. Tveir aðal-spámennirnir,
Jóhannes Jprgensen og Sophus
★ HUGTAKA FOLSllN
ÞAÐ, sem fer á milli útvaldra
menntamanna, breiðist að-
eins hægt út til alþýðunnar. •—
Keir.ur það gjarna fyrir, að ridd- æ fleiri ungu skáldanna flæmd
araliðið hefir yfirgefið vígvöll- úr fylklngu hægri manna og höfn Claussen, lögðu sig einnig fram
xnn, þegar meginherinn birtist til uðu hjá radíkölum, er cóku á móti um að vérða radíkalismanum að
að taka þátt í orrustunni, svo að þeim opnum örmum og sýndu í gagni í sigurgöngu hans. Gengu
honum er ekki tilkynnt um breytt fyrstu állmikla víðsýni. Það er þeir rösklega fram í því, og voru
ar bardagaaðferðir og nýjar skip- í einskk þágu að viðurkenna ekki eins konar varalið „hinnar nýju
anir. Við höfum því fengið að Þá sögulega staðreynd: að frjáls- ættar“, eins og Jprgensen orðaði
horfa upp á, hve handhægar að- iyndir og hægri menn töpuðu örr það.'Cláussen kvaddi sér hljóðs á
ferðir andstæðingar konservatív- ustunni um nýju bókmenntirnar, skáldaþingi með ljóðasafni
ismans hafa notað í menningar- já, töpuðu henni svo gersamlega, nokkru, þar sem hann leggur
baráttu sinni, hversu þeir hafa að skáldunum var um og ó að ekki minnsta áherzlu á jafnfá-
hagað seglum eftir vindi, þegar leita aftur i raðir þeirra, þegar nýta hluti og persónúlega árás
þeim hefir boðið svo við að horfa. Þau urðu harkalegast fyrir barð- j á formann hægri-sinna. En ekki
Þeir ráðast á konservatívismann inu á hinum nýju húsbændum j leið á löngu, þar 'til þeir gera
fyrir skoðanir, sem koma honum sínum og verst gegndi fyrir þeim.1 báðir uppreisn, annar af trúar-
ekki við, og fyrir afstöðu í list- Holgeir Drachmann einn skipaði ástæðum, hinn vegna afstöðu ra-
málum, sem heyrir fortíðinni íil sér undir hið gamla merki og díkala til ljóðlistarínnar. Er vert
—> jafnframt því, sem þeir hafa gerðist vígreifur hægri sínní, var að'veita því athygli. Á þessum
sjálfir notað þær aðferðir, sem raunar um skeið nokkurs konar árum ánúa menn ekki baki víð
þeir álasa honum fyrir. Af þeim flokks-skáld, en slíkir voru eink-1 radikaiismánum, vegna þess að
sökum hafa tilraumr radíkala, um í heiðri hafðir meðal radi- hann er natúrálistiíikur og raun-
sósíalista og kommúnista til að kala. særj heldur vegna hins, að hann
undiroka listina venð nefndar ★ er í andstöðu við ljóðlistina. Bæði
„frjálslyndi“, en viðurkennmg ¥>AÐ kom fljótt í ljós, að listir Édvard og George Brandes
konservatívismans á sjálfstæði ir og bókmenntir höfðu farið úr stygðust við, þegar iitlu skóld-
George Brandes.
sögur Jóhannesar Jprgensens
komu út: „Þetta er allt svo fjand
samlegt liíinu“, andvarpaði
George Brandes, og þegar Tárnet,
tímarit Jóhannesar Tprgensens
kom fram með iifsviðhorf í klerk-
legum og kirkiulegum anda, kall-
ar George Brandes það „Runde
Tárn“ í uppnefningarskyni. —
Skyldi það minna á, að bók-
menntir, sem játtu guðStrú, væru
úr leik, úr sér gengnar, á sandi
byggðar (þær væru „rundt paa
gulvet") — og skiptu þar engu,
hvort þær væru gerðar af gáfuðu
og mikilhæfu skáldi.
Á VARPAR AF SÉR OKINU
UPPREISN Sophus Claussen
er þó enn mikilsverðari íyrir
okkur. Hann féllst ekki í faðma
við kristna trú né kennisetningar
hægri manna. Hann var jafnan
fráhverfur hvorutveggja. Jafnvel
hann er leiddur undir andlegt
ok radíkala, en várpar því af
sér til að afsala sér ekki frelsi
listarinnar og rétti Ijóðsins. Hann
sá, að menningarbarátta radíkala
var að fjara út í „æstum blaða-
skrifum og skáldsagnaérásum á
ljóðlistina“, honum mæta aðeins
„gráar efasemdir" og gagnrýni
radíkala hefir alveg þurrkað
burt „lífsblekkinguna úr lífinu,
'jóðið úr bókmenntunum og inn-
blásturinn úr listinni". Þá finnst
honum þeir einnig hafa sett
-«Monr» í staðinn fvvjr gáfurn-
ar“ með þeim afleiðingum, að
„allir, sem höfðu vilja til, skrif-
uðu bækur“. Og að lokum lýsir
hann vfir, að hann og önnur ung
skáld sætti sig ekki lengur við
boðorð radíkalismans.
Við sjáum af þessu, hvernig
leikurinn hefir borizt frá stjórn-
málum til listar, þegar kemur
fram undir aldamót. Nú er það
ekki lengur konsei'vatívisminn,
sem á í höggi við radíkalismann,
heldur listin, sem neitar að verða
við kröfum hans um algjöra und-
irgefni. Listin getur aðeins blómg
azt, þegar hún er frjáls og óháð.
Driffjöður hennar er ekki álit
eða skoðanir heldur gáfur.
Skáldið getur því verið „aftur-
haldssamur“ eða „frjálslyndur",
rauður eða svartur — það skipt-
ir ekki máli. Á þessari staðreynd
fékk radíkalisminn að kenna á
siðasta áratug 19. aldar og kon-
servatívisminn á áratugnum bar
á undan. Samt er ekKi hægt að
sjá af menningarbaráttu nútím-
ans, að radíkalisminn hafi látið
sér þetta að kenningu verða.
II.
VIÐ höfum nú séð, að árásir
Sophus Claussens á menn-
ingarbaráttu radíkalismans og
tilraunir hans til að Kúga bók-
menntir í Danmörku voru sprottn
!ar af-þvi, að skáldið vildi verja
Tjóðlistiha öfsöknum radikala. f
þeirra augurrt var hún óraunhæf
og laus við allt skynsamlegt vit
— og nú erum við komin að
kjarna málsins: radíkalisminn
viðurkennir aðeins hið raunhæfa,
skynsamlega, og lítur svo á, að
menningin sé eins konar skyn-
semisþróun, ef svo mætti að orði
komast. Það, sem er ekki skyn-
samlegt eða viturlegt, er í hans
augum villimennska, hjátrú og
algjört svartnætti. En þarna
rekst hvað á annars horn, þvi
að tveir aðaiþættir menningar
okkar eiga einmitt litið skylt við
blákalda skvpgemi: list og trú.
Kjarni'-þeirra birtist ekki í skyn
samlegum bolláleggingum, held-
ur óskvnsamlegu eða óraunhæfu
líkingamáli. Radikalisminn skip-
ar trúnni á bekk með hjátrúnni
og reynir að svipta listina hinum
óræðu eiginleikum sínurrt, Með
því er lögð áherzla á J>að, sem
skapar ekki listaverk, wt, skoð-
un, uppeldisáhrif, stjórimiálaleg-
an og þjóðfélagslegan %oðskap.
Árangurinn verður e|ki list,
heldur áróður.
★ ALGJÖRT SKIPBROT
CAMLA hægristefnan beið ó-
sigur í menningarbaráttunni,
af því að hún hirti ekki urn skyn-
semisáhrif hins nýja tíma, ogr
radíkalir gátu ekki til lengdar
haft tangarhald á listinni, af þvx
að þeir viðurkenndu ekkert ann-
að en þessi sömu skynsemisáhrif.
Öll einsýni í andlegum efnum
leiðir til einræðis og harðstjórn-
ar. Það má furðulegt heita, að
Sophus Claussen skyídi hafa séð
þetta svona fljótt og notað
reynslu sína i þágu listarinnar
einnar. — Heimsstyrjöldin fyrri
og hin nýja sálfræði veittu skyn-
semistrú radíkala banasárið.
Ernst Frandsen. prófessor í bók-
menntum, kemst svo að orði a
einum stað, að almenningur i
Evrópu hafi aldrei trúað einss
mikið á eigin mátt og 1914 og
aldrei eins lítið og 1919. Trúin
á skynsemina og skynsemisþróun
ina hafði þá beðið algjört skip-
brot. Evrópumaðurinn var ekki
orðinn skynsamui', eins og hann
hafði hegðað sér, og það var ekki
aðeins bláköld skynsemin, sem
gat komið honum til hjálpar á
þessum örlagaríku og hættulegu
tímum. Styrjöldin nafði kennt
mönnum að horfast i augu við
þessa staðreynd. Og jafnframt þvi
kom hin nýja sálfræði til skjal-
artna og lagði síaukna áherzlu
á áhrif undirmeðvitundarinnar á
sálarlíf mannsins.
Heimsstyrjöldin fyrri varð prof
steinn á hin ýmsu lífsviðhorf
manna og stefnumið. Georgo
Brandes heldur fast í fyrri við-
horf, Johannes Jprgensen segii',
að styrjöldin sé refsing guðs
vegna vantrúar manna, en at~
hyglísverðast er það, sem Helge*
Rodes segir í Krig og ánd. Hann
segir: „Alls staðar var vitið, skyxv
semin, dregin fram á xostnað sál-
arinnar (á árunum fyrir stríð),
og það hefndi sín, þegar stundir
liðu, þó að menn væru ekki alveg
rændir hugsjónum og vilja. Hug' -
sjónin var fólgin í sannleiksleit-
inni, sem með tímanum varð af~
vegaleidd og ráðvilt, einnig þjóð-
félagsáhuga, sem átti rætur í and-
lausum stefnum — Darwinisma
og natúralisma, sem í sameiningn
gerðu okkur fátækari, dýrslegrx
og vélrænni en við vorum".
Aundanförnum áratugum og
' til vorra daga, hefir andstað-
an gegn gömlu raunsæisstefn-
unni magnazt til muna og æ fleíri
skáld hafa snúið við henni bak-
inu. „Trúin, sem á seinustu árum
19. aldra var hlægileg í augum
menntamanna — Sophus Schan-
1 dorph, ætlaði alveg að springa
af hlátri, þegar hann hitti ung-
an mann, sem sagði, að hann værl
kristinn: „Það er gaman að lifa,
á meðan svona „kallar“ fyrir-
finnast“, stamaði hann — þykn*
ekki lengur hlægilegur þáttur :t
dönskum bókmenntum: Helge,
Rode, Anker Lárseh, Jacob
Paludan, Kaj Munk, Nis • Peter-
sen, Martín A. Hansen, svo að'
nokkur skáldanöfn séu nefpd frá
seinustu ‘ þrjátiu árbm 'þvi tíl
stuðnirigs.
Framh. á bls. 31.