Morgunblaðið - 08.03.1956, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 8. marz 1956
MORGUNBLAÐIÐ
29
STEFAN HANNESSON.
FIMM SKAfTFELLSKAR HÚSFREYJUR
Á TÆPUM tveimur árum hafa
5 konur látist, er skipuðu hús-
freyjusess hér í Dyrhólahreppi,
allar fyrir aldamót, lengri eða
skemmri tíma, ár eða áratugi í
byrjun þessarar aidar. Það eri
sameiginlegt um þær allar, að þær
flytja héðan áður en lífsorka
þeir -a er að þrotum komin cg
löngu fyrir dánardtegur. Allar
bei ast þær með straumnum, með
sínu fólki eða á eftir því.
Á þessari öld heíur það ekki
verið nýung. í sveitum að sjá eitt
og eitt heimili flytja alfarið að
sjónum eða til Reykjavíkur.
Mar ;oft hefur það iarið, sem var
mikil eítirsjón að. fíveit og land
á „e.tíhvað gott á hverju blaði“,
en misgott er það. Sjaldgæfa
man íkosti má sveit sizt við að
missá.
Ef allar þessar húsfreyjur,
ásamt eiginmönnum þeirra
tveggja, sem fluttu héðan áður en
þær urðu ekkjur. og öllum
börnum fjögra og flestum 5.
heimilisins hefðu flutt héðan al-
fariö á tæpum tveimur árum, þá
hefðu komið hér í Dyrhólahreppj
manndóm hans og menningu,
tómlegar eyður, mjög áberandi,
vegna þess að á fjórum heimil-
anna kom ekkert í staðinn og
fátt á því 5. Fólkið sem tók við,
hafði allt verið hér áður, lengur [
eða slcemur, búandi og starfandi,
í félagi við það sem fór. Aðeins
tengdadóttir. ekkja, ásamt tveim-
ur sonum sínum er nú á einu
heimilinu eftir.
Þessir flutningar dreifðust hins
vegar á áratugi, það dró úr snögg
um áhrifum á heildarmyndhrepps
ins. En tapið dylst ekki þeim
er sjá yfir 60 ára svið. Margt af
þessu fólki, og ef til vill mætti
segja allt, öll heimilin, voru í
fremstu röð og höfðu um tugi
ára sett menningarsyíp sinn á
Dyrhóluhrepp. Allar þessar 5
húsfreyjur hafa eytt sinum feg-
urstu þroskaárum og orku í þarf-
ir hreppsbúa aldra og óborinna
svo að þeir njóta nokkurs góðs
af enn.
Margir hafa þann hátt á er þeir
minnast fluttra og íarinna að
rekja ættir. Ég leiði það að mestu
hjá mcr og ber tvennt til. Ég er
ekki ættfróður og er heldur ekkí
að lýsa ættbálki, heldur ein-
stakri manneskju. Svo er hitt, að
mér befur lengi þótt gott svar
forsetans franska, sem var spurð-
ur um, hvers son hann væri: „Ég
er sonur verka minna“, var svar-
ið. En ég kemst ekki hjá þvi,
er ég minnist á þessar merku
húsfreyjur, að fara nokkrum
orðum um lífsförunauta þeirra,
þá er ég hafði kynni af, því að
þær hafa átt meiri og minni þátt
í störfiim manna sinna, beiniínis
og óbeinlínis, stundum mjög
veigamikinn. Þá hafa þær
sjálfar hafst til þroska við
hlið manna sinna, sýnt að þær
höföu aóða hæfileika, sem eigi
hafði verið lögð nægileg rækt
við í unpvexti eða sáust þá fyrst
gremilcga, er mikið rTeyndi á,
Af þessum 5 lconum urðu fjór-
ar háaldraðar. Aðeins ein dó á
áttræðisaldri (78 áraf. Hún lézt
fyrir jólin í hittiðfyrra, Það var
„Ragnliildur á Hvoli“.
Ragnhildur Jónsdóttir Einars-
sonar var fædd og uppalin á
Hvoli. Þar var hún húsfreyja í 15
ár og s’.ðan 30 ár á Stóra-Hofi á
Rangárvöllum. Móðir Ragnhild-
ar vai' Clróa Árnadóttir frá Dyr-
hólum, systir Þorsteins hrepp-
stjófa Dyrhólahrepps lengi.
Maður Ragnhildar var hinn al-
þeklcti "ramfaramaðúr Guðmund
ur Þorbjarnarson, síðast lengi
formaður Búnaðarsamb. Suður-
lands, rvo að segja allt í öllu í
umbótarnálum frá Skeiðarár-
sandi vestur fyrir Selvog, „ólm-
ur maður“ á líkan hátt og Tómas
Sæinundsson að sögn Páls
Melsteds.
Ég hafði náin kynni af þeim
KVEÐJUORÐ
Ragnhildur á Hvoli.
ágætu hjónum meðan þau bjuggu
á Hvoli og þori að fullyrða, að
Ragnhildur var manni sínum í
engu síðri í því, sem mest er um
vert, varir og lifir í minnum, til
vaxtar og þroska samferða-
manna. Hún var góð kona, glæsi-
leg húsfreyja svo af bar þótt
viða væri um litast. Gestrisni
hennar var um fram allt innileg,
þátttaka í högum þeirra, sem að
garði báru, tók venjulegum veit-
ingum fram þeim, sem á borð eru
bornar. Þær voru þar eins og
sjélfsagt aukaatriði. Af sorg-
blandinni reynslu, eftir sáran
barnamissi, hafði hún fljótt kom-
ist að því, að margir áttu um sárt
að binda og voru andlegir þurfta-
menn,þó að þeir létu ekki á því
bera. Hún hafði lag á og gætni
til að ýfa ekki upp mótlæti, en
reyna að mýkja mein. Og að
sama skapi var hún næm á hitt,
að gleðjast og fagna hjartanlega,
ef hamingja brosti við gestunum.
Ragnhildur var gáfuð kona, sá
mörgum betur inn í fylgsni hug-
ans, gat því oft getið nærri og
var nærgætin. Gesiir hennar
fóru jafnan hressir, glaðir og
þakklátir og fundu að þeir höfðu
verið þeim hjónum kærkomnir.
Að afloknu löngu og erfiðu
húsfreyjustarfi á tveimur höfuð-
bólum Suðurlands, varð það hlut-
skipti þessarar gæðakonu að þola
langvarandi sjúkdómsþrautir áð-
ur en yfir lauk. Það var bágt og
ég held að hún hafi ekki átt það
skilið. En hvern er að salca- Og
— hver veit, hvað má sér mest til
mikils þroska, þá er kemur til
föðurhúsa annars heim, þangað,
sem „sérhver rún ei ráðin og
raunaspurning“ mannsandans í
rökkri tilverunnar hér um slóðir.
Svo liðu nokkrir mánuðir.
I fyíravor, í grænum grösum,
barst hingað andlátsfegn Guð-
rúnar frá Skeiðflöt. Þótt hún
væri komin yfir áttrætt, kom
fregnin fremur óvænt. Heilsan
hafði lengstum verið góð.
Guðrún Markúsdóttir var ætt-
uð, fædd og uppalin í Flóanum
í Árnessýslu, fluttist hingað aust-
ur nálægt 1890 og giftist Grími
Einai syni í Steig. Bjó með hon-
um á Skeiðflöt en missti hann
eftir fá;-ra ára sambúð. Eignuðust
lau 3 börn og er Kristófer, bú-
fræðingur L Reykjavík, elztur
þeirra.
FVrh' aldamót giftist Guðrún
i annað sinn. Seinni maður
hennar var jþn Jónsson Sigurðs-
sonar og Kristínar Árnadóttur
áá Dv, h ' er ••'uggu í Skarðs
hiálí. iyu. Kdjnst é.sr í ná "-enni við
þau SkrciðClatarlijón um akla-
nót. Bjuggu þau þar r- ðan eúðu
búi fram til þess er Jón fell i'rá,
1926. —
Jón á Skeiðflöt var vel greind-
ur, hagvirkur og atorkumaður.
Mannkostamann hef ég engan
þekkt honum meiri og helzt eng-
um honum jafnan. Hann var
„mannbætandi", eins og Kristó-
fer stjúpsonur hans sagði um
hann látinn.
Nokkru eftir að Guðrún missti
Jón fluttist hún úr Mýrdaln-
um ásamt þremur börnum
sínum af seinna hjónabandi,
en þau voru fimm. — Son
j missti hún, Guðjón að nafni, i
; sjóinn, efnismann, nokkru eftir
i að Jón féll frá. Varð henni það
mikill og þungur harmsauki. —
Hún fluttist til Kristófers sonar
síns og Guðnýjar konu hans. í
skjóli þeirra, tveggja dætra,
! Grímheiðar og Auðbjargar, og
1 Markúsar sonar síns á Silfur-
teigi, lifði Guðrún síðustu
árin og leið vel.
Öll búskaparár sín (yfir 30)
og langt fram á efri ár var Guð-
rún heilsugóð og framúrslcarandi
dugleg, mikilvirk og áhugasöm
að hverju sem hún gekk, utan
liúss sem innan. Mun þess hafa
gætt fram á siðustu ár.
Guðrún fylgdist mjög vel með
verklegum nýungum alla sína
búskapartíð og að sama skapi
fylgdist hún síðar og þar til yfir-
lauk mjög vel með apdlegum
hreyfingum og eins og hún var
þess hvetjandi, að maður hennar
keypti fyrstu sláttuvélina, sem
kom í Dyrhólahrepp, svo hvatti
hún yngri sem eldri að kynna
sér andlegar nýungar og gerði
það sjálf fram í háa elli. Það var
því engin furða, sem ég held að
mér hafi ekki missýnzt eða glap-
skilizt, að Guðrún væri alltaf að
vaxa. Og hún tók sífellt vexti í
tillitssemi og góðvild til sam-
ferðafólksins. Hæfileikinn að
verða fyrir góðum áhrifum og
læra „gott á meðan mátt“, var
ótvírsfeður. Og áreiðanlega þrosk-
aðist hún líka í samstarfi við
Jón, mann sinn, og síðar fvrii’
minningar um hann í 30 ár.
Sá er líka ávinningurinn af
því að skipta hugsunum og orð-
um við lundgöfuga, þroskaða
menn. Við það verður kona sem
maður aliaf á vaxtarskeiði.
Þetta bera börn Guðrúnar líka
öll með sér, eldri sem yngri. Gott
heimili er jafnframt góður skóli,
enda fær enginn skóli áorkað
miklu, til betri siða og hugar-
farsþroska, án þeirra. En það
þarf góða og varanlega hæfileika
til þroska, til þess að fara sí-
vaxandi fram í háa elli. Þá hæfi-
leika hafði Guðrún Markúsdóttir
á Skeiðflöt. Hún dróst aldrei aft-
ur úr.
Lík Guðrúnar var flutt hingað
austur og jarðsett á blíðum sum-
ai’degi í fyrravor í Skeiðflatar-
kirkjuearði.
Þá liðu nokkrar vikur.
Um hásumar er sagt að Hall-
dóra frá Litlu-Hólum sé látin.
Halldóra Magnúsdóttir Ólafs-
sonar í Ásum í Skaftártungu,
fluttist hingað með foreldrum
sínum og er gift Friðriki Björns-
syni Bergsteinssonar frá Dyr-
hólum (1890). Var hann alinn
upp hjá móðursystur sinni á
Litlu-Hólum og fer að búa þar
1891. Kotið var 1 hundr. að
fornu mati, óræktaður harðbali.
Hefur Friðrik þá fyrir nokkrum
árum verið byrjaður á sínu
mikla ævistarfi, að breyta
minnstu bújörð landsins í bjarg-
álna bújörð. Man ég vel eftir
gýgjum 1783. Steinunn var talin
atgerviskona mikil, tápmikil og
vinnuforkur, stórvirk og mikil-
virk utan bæjar sem innan.
Henni er svo lýst af þeim er
til þekktu, að hún hafi verið rílé-
dræg og seintekin, þung í skauti,
ef gengið var á hluta hennar, en
óbrygðult 'tryggðatröll þeim er
náðu hylli hennar.
Ég sá Steinunni aðeins nokkr-
• honum við áveitustörf 1888 og
tel víst að hann hafi ekki hafið
það verk síðar en 1885, þá 25
ára. En frá þeim tíma rná segja
að honum slippi ekki umbótaverk
þar úr hendi í hartnær hálfa öld.
Vakinn og sofinn var hann að
breyta þessum harðbala í bú-
jörð einn síns liðs með skóflu,
kvísl, ristuspaða og torfljá. Út-
sjónin var fágæt, iðnin óþreyt-
| andi og atorkan svo að segja
dæmalaus. En þessi síeggja
þreytti hann þó svo, að þessi I
mikli gleðimaður, sem hann gat
verið, varð fáskiptinn og kald-
lyndur með köflum. Mæddi það !
helzt á Halldóru, sem var engu
síður önnum kafin, kostgæfin og [
vel verlci farin, utan og innan j
dyra. En hún var þolinmóð, þýð- j
lynd og gætin í dagfari, svo að
sambúðin var góð og reyndist
farsæl. Studdu hvort annað til
umbóta og framkvæmda og
höfðu jafnan bjargálnabú með
7—8 manns í heimili. — Börnin
voru 3 og varð kunnast þeirra
Nikulás, umsjónármaður Raf-
veitu Reykjavíkur um mörg árin
síðustu. — Halldóra varð fyrir
margs konar harmi áður en hún
missti Þorstein, kennara, son
sinn; mann sinn og loks Nikulás,
En harm sinn bar hún í hljó'ði og
var líka trúuð kona.
Litlu-Hólana yfirgaf hún ekki
fyrr en hún var komin á níræðis-
aldur„ bjó þar seinast með Karó-
línu, dóttur sinni, er hafði þá bú-
ið þar með manni sínum fá ár og
misst hann. Komin að hálfní-
ræðu fluttist Halldóra loks alfar-
in með Karólínu til Reykjavíkur
og bjuggu þær þar báðar í skjóli
Nikuíásar og Rögnu, konu hans,
og eftir lát hans í húsum hennar
og studd að síðustu af þeim báð-
um, dóttur sinni og tengdadótt-
urinni, komu þær með kistu
hennar og fylgdu henni báðar
til grafar, ásamt fjölmenni, á
ljómandi sólskinsdegi í fyrra-
sumar.
Var auðséð báða þessa útfarar-
daga, að margir mundu eftir Guð
rúnu og Halldóru og mörgum
var hlýtt til þess fólks, er með
þeim hafði flutt.
Þá liðu árstíðir.
Fyrri hluta sumarsins er leið
bai’st hingað andlátsfregn Stein-
unnar Evjólfsdóttur. fyrrum hús-
freyju á Ytri-Sólheimum, þá
komin á hundraðasta aldursár. —
Mun hún hafa verið ein af mörg-
um afkomendum þeirra Skálar-
bræðra, Sveins eða Ej'jólfs, er
flúðu eldstöðvarnar og vandræð-

CíHimni nfíir criviin frá T ,ílk A-
Steinunn Eyjólfsdóttir.
um sinnum. Hún var gerðarteg
kona og myndarleg og bar með
sér sjálfstraust í fasi.
Steinunn hefur gifzt fvrir eða
um 1880 Þorleifi Jónssyni, ætt-
uðum austan af Síðu og missti
hann nokkru eftir aldamótin.
Börn áttu þau fjögur, tvo sonu
og tvær dætur. Þeim átti ég ekki
kost á að kynnast og man aðeins
eftir Eyjólfi Þorleifssyni, upp-
komnum myndarmanni. Hann er
sagður vera á Selfossi, og ég veit
eklci annað en að systkinin séu
öll á lífi.
Stuttu eftir að Steinunn varð
ekkja hætti hún búskap og flutt-
ist til Vestmannaevja og raeð
henni systir hennar, Þórunn. —
Bjuggu systurnar þar saman,
höfðu nóg að gera og farnaðist
vel um áratugi. Og Steinwnn
hvílir þar.
Til merkis um orku Steinunnar
og vinunþrek meðan hún bjó á
Sólheimum, hefur mér verið sagt
að hún hafi getað lagt af sér
prjónana og gengið í garðhleðslu,
grjótvinnu og húsabvggingar, ef
því var að skipta, að á fram-
kvæmd stæði. Og trúað gæti ég
þvíí að hún hafi ekki þurft fylgd
yfir Jökulsá á góðum hesti, hana
hafi hvorki brostið áræði né út-
sjón til að velja manndrápsvatn,
fremur en ýmsar aðrar skaft-
feilskar konur til forna. Og ég
er viss um, af orðfari, að það
muni hafa verið eftirsjón og tap
er allt það fólk flutti héðan á
fyrsta tug aldarinnar. Steinunn
hefur, að ég hygg, búið á Ytri-
Sólheimum í aldarfjórðung og
verið rúmlega fimmtug er hún
flutti.
Sumarið leið.
Framh. á bls. 31
Vllborg frá Nikhél.