Morgunblaðið - 24.05.1957, Qupperneq 6

6
MOFcrnvrtT Anif)
Föstudagur 24. maí 1957
/ fáum orðum sagf: |
Nýtt form losar aldrei neinn
frá eldri skáldskap
segir Hannes Pétursson i alllöngu
vibtali um nýja Ijóðagerð
VIÐ sátum í herbergi Hannes-
ar Péturssonar á Nýja Garði
og röbbuðum um skáldskap. Ég
fór að leggja fyrir hann ýmsar
spurningar, misjafnlega gáfuleg-
ar auðvitað — og hér birtast þær
svo ásamt svörum hans:
- / ★ / —
Hvernig finnst þér umhorfs í
íslenzkri lýrikk nú?
Það er uppi fótur og fit þar
eins og annars staðar. Mörg skáld
af kynslóðinni á undan eru að
leggja frá sér pennann, og yrk-
isefni sem sum þeirra tóku á
arma sína eru að hverfa úr ljóð-
um, eins og t.d. yrkisefni tengd
verkalýðsbaráttunni. Yfirleitt
eru nú skáld hætt að tala fyrir
munn annarra en sjálfs sín, ég
á við stétta eða hópa manna, þau
eru ekki málpípur skoðanna sem
uppi eru á teningnum í stjórn-
málum, þau eru hikandi í full-
yrðingum, sýna aðeins hlutina,
viðhorfin, í myndum og á lík-
ingamáli. Skáld nú eru ber að
baki því fasta mótun viðhorfanna
skortir, eins og rómantíkin og
raunsæisstefnan voru, svo eitt-
hvað sé nefnt. í skugga vetnis-
sprengjunnar eru öll sjónarmið
hálfvelgjulegri en var meðan ör-
yggiskenndin mótaði meira hugs-
un manna, hik, bið, einkennir mik
ið af ljóðum síðustu 4ra> heims-
mynd manna er laus í reipunum,
útþenslan í öllum sköpuðum hlut-
um er svo gífurleg að enginn
einn getur fylgzt með því sem
gerist, breytist frá degi til dags.
Þess vegna er nú sú tilhneiging
rík meðal skálda að grafa sig inn
í sjálfa sig, gefa síbreytileikanum
ekki alltof mikinn gaum. Innra
með sér búast margir við meiri
reglu og í það minnsta takmörk-
uðu rými sem fremur er von til
að hægt sé að ná höndum utan
um. En raunin er bara sú að þar
er allt ennþá ruglingslegra, flókn
ara, óskiljanlegra en í umhverf-
inu, vegna þess að Freud gengdi
þar fyrir skömmu eins konar
Kóperníkusar-hlutverki. Eftir að
Freud gekk frá var innri maður-
inn ekki lengur skipulegur eins
og franskur listigarður, heldur
óendanlegt myrkviði. Ýmsir lista
menn í útlöndum töldu það nú
köllun sína að koma einhverju
listrænu skipulagi á myrkviðið,
t.d. surrealistar, en oft vildi
brenna við að þær aðgerðir yrðu
bara eins konar aftappanir glund
roðans sem inni fyrir ríkti og
ríkir með hverjum manni. En
mikið landnám hefur þó átt sér
stað á þessum plönum lífsins. Sér
staklega ber að geta þess að lík-
ingamál ljóðskálda hefur breytzt,
skáld hafa reynt að knýja það
til að bera boð frá þessum villtu
undirdjúpum, frá hvatalífi
mannsins. Oft getur verið ákaf-
lega erfitt að þýða tákn t.d.
erlendra nútímaskálda og svo er
um sum íslenzk skáld líka. Auk
þess er til að mynda engin trygg-
ing fyrir því að sama táknið sé
sömu merkingar hjá öllum þeim
skáldum sem nota það, hvert
skáld situr úti í horni heima hjá
sér og býr til sitt eigið skáldamál,
tákn o.þ.h. án þess að fastar skorð
ur marki því bás. Kenningarnar
fornu eru gott dæmi um skipulegt
skáldamál, smíðaðar upp úr
goðsögulegum efnum sem allir
urðu að taka tillit til, kenning
var rétt eða röng að gerð, nú
eru orðatiltæki skáldanna í raun
inni alltaf rétt, því ekki er hægt
að bera þau undir neinn úrskurð
nema skáldin sem smíða þau. Þeg
ar Lorca talar um „grænan vind“
veit maður ekki til þess að hann
styðji þessa sýn við annað en
eigin kennd, maður getur ekki
slegið upp í bók til að ganga úr
skugga um hvaða vind „grænn
vindur“ tákni: Steinn talar um
„hálflukt auga eilífðarinnar",
hvaða tegund af auga það er veit
maður ekki nákvæmlega, aftur á
móti getur maður flett upp í
Snorra Eddu til að vita hvað
„ögils landa eik“ merkir, hvers
konar eik sé hér á ferðinni.
Hjá nútímaskáldum er ein-
mitt áberandi hin óbundna notk-
un skáldamálsins til að ná fram
ákveðinni kennd. Og þeir sem
ævinlega leita ákveðinnar, óhagg
anlegrar merkingar í kvæðum
snúa oft frá með tvær hendur
tómar því skáldamálið er ekki
nógu algengt svo skilningurinn á
kvæðinu fari ekki milli mála. Þó
meira kveði að þessu í erlendum
kveðskap setur hin frjálslega beit
ing skáldamálsins sterkan svip
á það sem hér er verið að yrkja
um þessar mundir. Og ég hef
tekið eftir því að það sem nýtt er
af kvæðum kallar almenningur
einu nafni atómkveðskap, raunar
öll kvæði þar sem ekki úir og
grúir af yfirlýsingum eins og
„svanir kvaka“, lóan úti í móa“,
„vorið hlær, — grundin grær“.
Atómkveðskapur getur nú allt
eins þýtt kveðskap sem er rím-
aður og stuðlaður undir hefðbund
inni hrynjandi, sé komist ein-
hvern veginn þannig að orði að
ekki er ljóst við fyrsta lestur
hvert skáldið er að fara. Hugtak-
ið atómkveðskapur er því orðið
mjög óljóst. í fyrsta lagi getur
það þýtt einhverja margtuggða
vellu sem allir skilja, sé hún
órímuð og án stuðlasetningar,
undir frjálsri hyrnjandi; í öðru
lagi tekur það yfir svokallaðan
óskiljanlegan kveðskap, rimaðan
eða órímaðan, undir frjálsri
hrynjandi og í þriðja lagi táknar
það ljóð sem ekki eru hefðbund-
inn skáldskapur en undir hefð-
bundnu formi og er þá aðeins
fátt eitt talið af þeim möguleik-
um sem til greina koma. Allt
er kallaði atómkveðskapur sem
er að einhverju leyti öðru vísi
kvæðagerð en menn vöndust í
uppvexti, alveg sama hvort um
er að ræða lélegan eða góðan
skáldskap. Sannleikurinn er hins
vegar sá að uppi eru í landinu
tveir hópar skálda sem stefna
að sama marki eftir tveimur leið-
um: að ljóð þeirra séu listræn
túlkun á viðhorfum nútímafólks.
Leiðir þessara hópa skiljast, að
svo miklu leyti sem leiðir þeirra
manna geta skilist sem keppa
að sama marki, þegar kemur að
ljóðforminu. Annar hópurinn
tekur tillit til þeirrar hefðar í
skáldskap sem ríkt hefur í land-
inu, hinn ekki. Mikið hefur verið
tönnlazt á því að hinir fyrrnefndu
væru að miðla málum, sætta þess-
ar tvær stefnur með því að nýta
hefðbundið form á áður lítt
þekktan hátt. En það er vitanlega
alrangt, hér er ekki um neina
málamiðlun að ræða, því sú hefði
þróunin vitanlega orðið af sjálfu
sér þótt frjáls hrynjandi, órím-
uð, hefði aldrei komið til sög-
unnar, hér er aðeins um að ræða
beina framþróun íslenzkrar ljóð
hefðar, eitthvað álíka og ljóðform
Jónasar Hallgrímssonar er beint
framhald af kveðskap Jóns á
Bægisá og Bjarna Thorarensen.
- / ★ / -
Álítur þú, að það sé rétt hjá
Steini Steinarr, að hið hefð-
bundna ljóðform sé nú loksins
dautt?
Ég held að þessi staðfesting sé
úr sögunni, og svo mikið er víst
Hannes: „Kvennafar segja sumir, að sé hollt fyrir skáld“!
að Steinn sjálfur hefur tekið orð
sín aftur. I viðtali í listatímariti
kemst hann einhvern veginn
þannig að orði að tímabært sé
fyrir skáld sem horfið hafa frá
hefðbundnu formi að taka atriði
eins og rím o. þ. h. til nýrrar
yfirvegunnar. Sú spurning er nú
miklu eðlilegri hvort skáld hér
séu ekki allt að því búin að
eyðileggja frjálsa formið. A. m.
k. er komið á það slæmt orð —
sem auðvelt er að skýra. Því
var hampað hér á árunum sem
einhvers konar lausnara, trygg-
ingu fyrir góðum skáldskap, það
varð einhvers konar gæðamerki
á skáldskap í augum áhangenda
þess, þeir réðust á hefðbundið
form með hreppapólitískum
ofsa, vandamál skáldskaparins
voru aldrei rædd á fagurfræði-
legum grundvelli, formin aldrei
krufin til mergjar, eiginleikar
sbrifar úr
daglega lifinu
EINN af mestu íþróttafrömuð-
um þessa lands kom að máli
við Velvakanda í gær og mælti
svo:
fslenzkt íþróttamál
Eg hefi alltaf verið mikill mál-
vöndunarmaður og lagt mig
í líma við að reyna að halda ís-
lenzkunni hreinni. Það er eðli-
legt að í íþróttamáli hafi erl-
endra tökuorða og slettna gætí
að nokkru. Flestar íþróttir þær
sem við nú stundum eru erlendar
að uppruna. íslenzkir menn hafa
lært þær erlendis eða erlendir
menn kennt þær hérlendis. Sök-
um þessa er eðlilegt að í upphafi
hafi erlend orð verið notuð um
iðkunina, einfaldlega vegna þess
að hér var um fyrirbrigði að ræða
sem íslenzkan átti engin orð yfir,
hugtök sem voru okkur fram-
andi.
Þannig var knattspyrnumálið
mjög enskuskotið framan af enda
íþróttin komin frá Englandi. Tal-
að var um forstoppara, stoppara,
bakkara, á sæt og svo mætti lengi
telja.Smám saman hefir notkun
þessara erlendu málleysna verið
hætt og er það vel. Ekki helir
það þó gengið þrautalaust og
langan tíma hefir það tekið. En
í sambandi við þetta vil ég drepa
á eitt atriði sem til mállýta horfir
og ber á í öllum blöðum. Það er
þessi skrif um pressuleik, pressu-
lið, sem maður sér nú hvarvetna
þegar maður flettir blöðunum.
Ég kann ekki við það.
Pressan
Pressa getur á íslenzku þýtt svo
margt, og ófært þykir mér
það sem nafn á því sem það ekki
merkir, blöðunum. Þetta orð er út
lenzka, hrein og klár, sletta i'xr
dönskxx eða ensku. Hví má ekki
kalla það lið sem íþróttafrétta-
ritarar dagblaðanna velja ein-
faldlega blaðalið? Ég sé ekki
hvað er því til hindrunar.
Annað ætlaði ég líka að minn-
ast á. Ég vildi taka undir orð þau
Velvakandi góður sem þú skrif-
aðir um heitið á norrænu sund-
keppninni. Það er smekkleysa að
kalla hana samnorræna, og spill-
ing á merkingu góðs og gamals
orðs. Við þurfum allir Islending-
ar, hver sem vettlingi getur vald-
ið að taka þátt í keppninni, og í
sjálfu sér skiptir ekki máli hvaða
nafn hún ber.
En spyrja má, voru það þá
kannski „samnorrænir” menn
sem námu land á íslandi í önd-
verðu?
N
Dollarar „á svörtum“
Ú eru menn í óða önn að skipu
leggja sumarferðalögin. Marg
ir hyggja á utanlandsferð og mað-
ur getur varla gengið Austur-
stræti á enda að ekki viki sér
gamall kunningi að manni
og spyrji í hálfum hljóðum um
það hvort maður geti ekki út-
vegað honum erlendan gjaldeyri
„á svörtum". Og stundum stendur
svo á að það er hægt og þá verð-
ur hinn sami enn meiri vinur
manns á eftir en áður. Þessi
svartamarkaðsverzlun íslendinga
með erlendan gjaldeyri er ákaf-
lega útbreidd, og það er orðið
svo að mætustu menn erlendir
hika ekki við að skipta peningum
sínum hjá kunningjum í stað þess
að fara með þá í Landsbankann.
Ég hefi vitað prófessora, og rit-
höfunda gera þetta með góðri
samvizku, og brjóta með því ís-
lenzk lög þótt þeim hinum sömu
dytti aldrei i hug að ganga yfir
götu gegn rauðu Ijósi í sínu
heimalandi.
Þessi svarti markaður er leiðin-
legt fyrirbrigði sem gefur íslend-
ingum hottentottablæ i augum
útlendinga. Enginn maður má
stíga hér svo fæti á jörð að að hon
um setjist ekki fjöldi manna sem
í lágum hljóðum inna ferðamann
inn eftir pundum, dölum eða
mörkum. Maðurinn gæti reyndar
haldið að hér væri sönn „nation
of shopkeekpers" eins og Napó-
leon sagði um aðra ágæta þjóð.
Væri ekki ráð að koma hér á sér.
stöku ferðamannagengi svo er-
lendir ferðamenn fengju 70 krón-
ur fyrir pundið sitt í Lands
bankanum en þyrftu ekki að
skipta við svartamarkaðsmenn
ina?
þeirra rannsakaðir. Hins vegar
eyddu menn öllum ósköpunum
af kalóríum og prentsvertu í að
sanna að skáldskapurinn þyrfti
endurnýjunnar við, eins og
nokkur sem mark var á takandi
hefði verið að bera á móti því,
það atriði var raunar aldrei til
umræðu þótt umræðurnar sner-
ust allar um það. Og fyrr en
varði lentu skáldin í striðí við
þröngsýna borgara, lentu úti í
barsmíði á hleypidómum, og nutu
þess undir niðri að vera dálitlir
píslarvottar og kenndu þröngsýni
óvinarins um ef ekki blés byr-
lega um bóksölu <5. þ. h. Þannig
vannst enginn tími til umræðu
um kjarna málsins sem var ljóð-
formin og þau viðhorf sem skap-
ast hafa úti í heimi og eru að
setja stimpil sinn á allan skáld-
skap hér. Þegar svo forsvars-
menn frjálsa formsins komu með
kvæði eftir sig fram fyrir þann
almenning sem þau voru búin
að æsa upp á móti sér, þá skellti
hann skuldinni á formið, væru
kvæðin misheppnaður skáldskap
ur og sagði: Þarna hafið þið það,
góðir hálsar, það er ekki hægt
að setja saman gott kvæði þar
sem hrynjandi er frjáls, stuðla
vantar og rím. Þannig komst
hægt og hægt óorð á formið og
vantrú, að ósekju, því misheppn-
uð kvæði skera ekkert úr um
hæfni formsins, eins og sannazt
hefur hér um frjálsa formið, því
til eru kvæði hér á landi sem
bersýnilega eiga að vera undir
því til að ná tilgangi sínum.
Með frjálsu formi á ég við
hrynjandi þar sem hverri línu er
ekki skammtað ákveðið magn af
atkvæðum og áherzlan lögð á at-
kvæðin eftir föstum reglum, lög-
um, en það er hefðbundin hrynj-
andi, heldur form þar sem hver
ljóðlína er gædd þeirri hrynjandi
sem bezt fellur að hugsun henn-
ar, og getur því tekið sífelldum
breytingum, allt eftir því hvert
umræðuefnið er. Frjálst form
getur svo vitaskuld verið rímað
eftir atvikum og er oft. Frjálst
ljóðform finnst mér laust mál
þegar þess verður ekki vart a8
hrynjandinni sé beitt með ákveð-
in markmið í huga, og svo er
raunar um flest ljóð undir þessu
formi. Margir hafa reynt að
flikka upp á þetta lausamál með
orðum úr ljóðamáli, eins og lit—
orða-samsetningum, svo það er
eins og maður sé að lesa bækl-
ing með litasýnishornum yfir
spredd-satín málningu. En spurn
ingin var um hefðbundið form.
Frarnh. á bls. 13.