Morgunblaðið - 05.05.1959, Blaðsíða 13

Þriðjndagur maí 1959
Kf O R'G 17 FP *'/*>?»
13

UL „ ,..|_________1.^...... ♦ * * » # *
Hausastaðaskóli. — Esja í baksýn.
200. árfíð Jóns Skál-
holtsrektors
dag
Þorkels-
sonar i
Meridlegur hugsjóna-
maður og brautryðjandi
í menningarmálum
í DAG er 200. ártíð Jóns Þor-
kelssonar, Skálholtsrektors. Hann
hefur verið nefndur faðir alþýðu-
fræðslunnar, enda var hann vin-
ur æskulýðsins og frumherji í
skólamálum landsins. Þekktastur
mun hann þó vera fyrir gjöf sina
til íslands, sem nefnd hefur verið
Thorkillisjóðurinn og verður
minnzt nokkuð á hann hér síðar.
Jón Þorkelsson er fæddur í
Innri-Njarðvík 1697. Móðir hans
var Ljótun Sigurðardóttir og var
Árni Oddsson lögmaður afi henn-
ar. Faðir Jóns var Þorkell lög-
réttumaður Jónsson, sem lézt 1
Stóru-Bólu 1707. Jón var einbirni
foreldra sinna, 15 ára var hann
settur til náms í Skálholtsskóla
og sýndi frábæra námshæfileika,
sem ekki fóru fram hjá meistara
Jóni Vídalín, sem þá var biskup
í Skálholti. Hann sa hvílíkt
mannsefni var í Jóni Þorkelssyni
og studdi hann og hvatti til frek-
ari lærdómsiðkana. 1727 tók Jón
Þorkelsson guðfræðipróf í Kaup-
mannahöfn, en hafði einnig lagt
stund á sögu og málvísindi. Hann
var við háskólann í Kiel í Þýzka-
landi um stund til framhalds-
náms og nam þar sögu,
bókmenntir, tungumál og þjóð-
réttarvísindi. Þegar Jón kom
heim að námi loknu var hann
talinn einn lærðasti íslendingur
sinnar samtíðar og virtur vel.
Hann var strax skipaður skóla-
meistari í Skálholti (1728) og var
þá biskup þar Jón Árnason, einn
hinn áhugasamasti biskup lands-
ins um fræðslu almennings og
skólamál. Hann er sagður hafa
þjónað skólameistaraembættinu
af „röggsemi, lærdómi og trúnaði“
enda vel til starfans fallinn, eins
og nærri má geta. Jón var skóla-
meistari í Skálholti um 9 ára
skeið, en á árunum 1741—1745
ferðaðist hann um landið með
LudvigHarboe, síðar Sjálandsbisk
upi, eins og frægt er orðið. Rann-
sökuðu þeir lestrarkunnáttu fóiks
ins, yfirheyrðu presta og grennsl-
uðust fyrir um menningu hverrar
sveitar og sóknar og var starf
þeirra allt hið merkilegasta eins
og geta má nærri, og upphaf að
margs konar endurbótum í skóla-
og kirkjumálum þjóðarinnar. Þeg
ar Jón sagði lausu skólameistara-
embættinu 1737 fór hann utan til
Kaupmannahafnar til að vinna að
endurbótum á skóla- og kirkju-
málum. Málflutningur Jóns
og skýrslur hans um ástand-
ið á íslandi varð til þess að kon-
ungur ákvað að senda menn hing-
að til lands til að rannsaka mennt
unarástand þjóðarinnar og til
þeirrar farar voru þeir Ludvig
Harboe valdir. — Um starf
þeirra segir m. a. í ævi-
sögu Jóns Þorkelssonar: „Bein af
leiðing af komu þeirra Harboes og
Jóns hingað til lands er og bygg-
ing dómkirkjunnar að Hólum í
Hjaltadal, sem enn stendur ...
— og verður 200 ára 1963. Að
þessum ferðalögum loknum
sigldu þeir félagar til Kaupmanna
hafnar. Jón leit ísland ekki fram-
ar og dvaldist í Kaupmannahöfn
við ritstörf til dauðadags 5. maí
1759. Hann var barnlaus og
kvæntist aldrei.
★
Jón lagði mikla stund á ritstórf,
fræðastörf og skáldskap og orkti
t. d. sitthvað á latínu. Hann skrif-
aði ritgerðir um marga íslenzka
biskupa á dönsku og á latínu
skrifaði hann fjölmargt. Þor-
valdur Thoroddsen vitnar oft í
rit Jóns í landfræðisögu sinni og
segir m. a.: „Jón Þorkelsson hef-
ur, með því að rita yfirlit þetta,
(Jón hafði skrifað um land-
fræði íslands í erlend landfræði-
rit og leiðrétt þar með ranghermi
ýmissa erlendra rithöfunda) unn-
ið þarft verk, hann hefur glöggar
og betur en fyrr lýst landi og
þjóð, og hrakið með því margar
skröksögur eldri höfunda, átti
hann því miklar þakkir skilið fyr-
ir starf sitt.“ Á latínu skrifaði Jón
skólameistari m. a. rithöfundatal
frá íslandsbyggð til 1720 og hafði
slíkt rit aldrei verið samið áður.
Þá orkti hann og margt á latínu,
t. d. Gullbringuljóð, sem er mikið
verk og einnig sálma marga. Hef-
ur hann verið talinn mesta latínu
skáld íslendinga fyrr og síðar.
★
Eins og fyrr getur er Jón Þor-
kelsson skólameistari þekktastur
fyrir áhuga sinn á menningar-
málum, kirkju og skólamálum.
Margt hið merkilegasta í skóla-
málum okkar í dag á vafalaust
rætur að rekja til framsýni hans
og tillagna. Hefur verið sagt, að
Jón Þorkelsson hafði skapað hlið-
stæðan kafla í menningarsögu
landsins og samtíðarmaður
hans Skúli Magnússon í sögu
iðnaðar og verzlunar Jón Þor-
kelsson hefur verið rétt nefndur
faðir barna og alþýðufræðslunnar
á íslandi og má m. a. geta þess,
að hann á fyrstur manna hug-
myndina að hinum svonefndu
verknámsskólum, því samkvæmt
reglugerð Hausastaðaskóla frá
1792, sem var saminn í anda hans,
átti að kenna börnunum auk lest-
rar, skriftar og reiknings „að
venja þau við alla algenga vinnu,
svo sem garðyrkju, róðra, slátt og
allan heyskap og á veturna átti
að kenna drengjunum vefnað og
alls konar algengt smíði úr tré
og járni, en stúlkurnar áttu sér-
staklega að læra og sauma föt og
við stúdenta og fjölmargar aðrar
merkilegar tillögur bar hann
fram, svo sem að íslenzkir bisk-
upar hættu að sækja vígslu til út-
landa, en sú tillaga er undanfari
lagasetningar um tvo vígslubisk-
upa í landinu frá 1909.
"K
Skömmu fyrir andlát sitt gerði
Jón Þorkelsson erfðaskrá sína.
Hann var ríkur maður, hafði erft
miklar eignir eftir foreldra sína
og sjálfur lifað sparlega. Allar
eigur sínar eftir sinn dag gaf
hann fátækum börnum í átthög-
um sínum, Kjalarnesþingi. Það
voru 4000 ríkisdalir auk nokkurra
jarða og er þetta stærsta gjöf,
sem gefin hefur verið til barna-
uppeldis á íslandi. Skyldi stofna
skóla í átthögum gefandans og
veita þar fátækum börnum bók-
legt og verklegt uppeldi. Jón Þor-
kelsson ritaði nafn sitt á latíni
Thorkillius. Var sjóðurinn við
hann kenndur og nefndur
Thorkilli-sjóður. Ef gjöfin væri
reiknuð eftir nútímagengi, þá
svaraði hún til 6 milljón króna í
dag. Sjóðurinn hefur rýrnað mjög
og orðið fyrir stórkostlegum áföll
um og er nú óráðið, hver verður
framtíð hans, þar sem ríkisvald—
ið hefur tekið við því hlutverki,
sem honum var ætlað á sínum
tíma. Nú er sjóðurinn um 330
þúsund kr. Til að gefa nokkra
hugmynd um efni erfðaskrárinn-
ar, má vitna í 3. gr. hennar þar
sem segir:. „Að árlegur arður af
þeim (þ. e. eigum hans) skyldi
ganga til stofnunar, þar sem allra
aumustu og fátæklegustu börn í
Kjalarnesþingi skyldu fá kristi-
legt uppeldi, þar með talið hús-
næði, klæði og fæði, þangað til
þau gætu séð fyrir sér sjálf“
Á kostnað sjóðsins var stofn-
aður skóli að Hausastöðum á
Álftanesi 1792 og var það upp-
eeldisskóli. Skóli þessi starfaði
um 20 ára skeið og var 1804—
1805 eini starfandi skólann í land
inu.
Þegar fyrsti barnaskólinn í
Reykjavík var stofnaður 1830,
leggja út í annað eins stórræðl,
nema þeir ættu von á styrk til
skólans." Skóli sá starfaði sem
einkaskóli í 18 ár með styrk úr
sjóðnum, en þegar styrkurinn var
aftekinn 1848, lagðist skólinn nið-
ur:
„Það er því óhætt að fullyrða,
að mörg heldri mar.na börn hafi
í 18 ár fengið uppfræðslu úr
sjóðnum, og það var þvert ofan í
vilja gefandans“, segir í ævisögu
Jóns Þorkelssonar. Ekki verður
saga Thorkilli-sjóðsins rakin hér,
en segja má, að hún sé samfelld
raunasaga, því að sjóðurinn ávaxt
aðist illa, eins og fyrr segir og
varð fyrir stórkostlegum áföllum,
ekki sízt þegar Danntörk varð
gjaldþrota 1813. Enginn vafi er á
því, að ef sjóðurinn hefði fengið
að ávaxtast með eðlilegum hætti,
gæti hann nú komið í góðar
þarfir.
Elzti barnaskóli í Reykjavík (Aðalstræti
venjast öllum venjulegum hús-
móðursstörfum innanhúss og ut-
an“.
Jón Þorkelsson samdi fjölmarg
ar tillögur fyrir 1740 um „það
sem virðist þurfa rannsóknar og
breytingar til batnaðar á íslandi“
og taldi að nauðsynlegt væri að
stofna opinbera barnaskóla í land
inu til að mennta alþýðuna, en
svo sem kunnugt er urðu þeir
ekki til fyrr en löngu síðar. Þá
bar hann fram tillögu um afnám
brennivíns, „eða hegning fyrir
vanbrúkan þess og fyrir of-
drykkju, sem af því leiðir". Þá
taldi hann einnig að hér á landi
ætti að vera framhaldsskóli eftir
Latínuskólanámið fyrir embættis
mannaefni landsins. Er þetta
sennilega elzta hugmyndin um há
skóla hér á landi, en þess má þó
geta, að Gísli Magnússon sýslu-
maður, sem nefndur hefur verið
Vísi-Gísli hafði 100 árum áður
þótti nauðsynlegt, að hann fengi
styrk úr Thorkilli-sjóðnum, þar
eð borgarar bæjarins voru „ófús-
ir á að leggja fram mikið skóla-
gjald, og vildu því nauðugir
Mbl. hefur hitt Egil Hallgríms-
son kennara að máli í tilefni af
200. ártíð Jóns Þorkelssonar
skólameistara. Egill er einhver
hinn mesti áhugamaður um Jón
Þorkelsson og brautryðjandastörf
hans og gat m. a upplýst blaðið
um eftirfarandi:
„Fyrra sunnudag fór ég suður
Innri-Njarðvík“, sagði Egitl,
„og skoðaði forna kirkjumuni,
sem frú Jórunn Jónsdóttir hefur
varðveitt. Þessir munir eru altar-
isklæði, handsaumað, mjög fal-
lega unnið, en orðið slitið, ljósa-
stjaki úr kopar og voru þeir upp-
haflega tveir, en annar er nú
glataður. Þeir voru lánaðar á Al-
þingishátíðarsýninguna 1930, og
segir frú Jórunn mér, að þeir
munu vera um 200 ára gamlir.
Þá hefur hún einnig varðveitt tvö
kertasöx. Sagt er, að Þorkell lög-
réttumaður Jónsson, faðir Jóns
skólameistara, hafi fyrstur manna
reisti kirkju í Innri-Njarðvík, og
má því vel vera, að þessir kirkju-
munir séu gefnir af þeim hjón-
um Þorkeli og Ljótunni konu
hans“ sagði Egill Hallgrímsson.
Má bæta því við, að skólameistari
hafði gert ráð fyrir þvi í erfða-
skrá sinni, að allar bækur sínar
yrðu varðveittar í Njarðvíkur-
kirkju, en úr því mun þó ekki
hafa orðið og eru þær nú fyrir
löngu glataðar.
Eins og af þessu yfirliti má sjá,
var Jón Þorkelsson merkur mað-
ur í sögu íslands og er ekki að
efa, að allir þeir, sem vinna að
menntun og alþýðufræðslu hugsi
hlýlega til hans nú á 200. ártíð
hans. Þó að sum af hugsjóna-
málum hans hafi farið forgörð-
um, bar starf hans ríkulegan á-
vöxt og enn er hægt að njóta
ávaxtanna af verkum hans, ef
unnið verður í anda þeirra hug-
sjónamála, sem hann helgaði
krafta sína.
Hvernig verða árekstrar
í umterðinni ?
lögreglunnar um
Reykjavík árið
Úr skýrslum
umferðarslys í
1958.
Austurstræti: 27 árekstrar.
7 árekstrar urðu á mótum Aust
urstrætis og Pósthússtrætis. Einu
sinni virðist bifreið hafa ekið
móti rauðu ljósi og einu sinni
móti gulu, er árekstur varð. Einu
sinni voru Ijósin ekki í gangi og
virti þá bifreið sú, sem kom
Pósthússtræti, ekki aðalbrautar-
komið fram með hugmyndina um i rétt Austurstrætis. Tvisvar varð
þjóðskóla á Þingvöllum. Þá hafði j árekstur, er bifreiðar komu suður
Jón Þorkelsson í huga að halda
í Hítardal nokkurs konar presta-
skóla eða framhaldsskóla fyrir
stúdenta en prestaskóli á íslandi
var ekki stofnaður fyrr en 1847
eða rúmum 100 árum síðar, eins
og kunnugt er. Þá vildi hann láta
stofna drykkjumannahæli, hæli
fyrir vandræðabörn, auka styrki
Pósthússtræti og beygðu vestur
Austurstræti, í annað skiptið
norður Pósthússtræti, en í hitt
rakst hún á bifreið. sem kom
skiptið snarstanzaði hún vegna
slíkrar bifreiðar, og rakst þá
næsta bifreið á eftir aftan á hana.
Einu sinni varð árekstur milli
bifreiða, er komu norðan og sunn
an að og beygðu báðar vestur
Austurstræti.
5 árekstrar urðu á mótum
Austurstrætis og Aðalstrætis. 1
fjögur skipti vegna þess, að
Austurstrætisfarinn braut aðal-
brautarrétt Aðalstrætis, og komu
bifreiðarnar í öll skiptin suður
Aðalstræti. Einn árekstur varð
vegna þess, að ökumaður nokkur
áttaði sig ekki á reglum um
akreinar og beygði af syðri rein
norður Aðalstræti um leið og
annar beygði sömu leið af nyðri
rein.
Ökumenn athugið: Ef ljósin
eru ekki í gangi gildir aðalbraut-
arréttur Austurstrætis gagnvart
Pósthússtræti.
Ökumenn: minnist þess, er þér
akið á þessum slóðum.
Frá Umferðanefnd Reykjavíkur