Morgunblaðið - 22.07.1959, Qupperneq 8

8
MORC.TINfíT JfíTfí
Miðvikudagur 22. júlí 1959
/
f á u m
o r ð u m
s a g t
Ég var hörð og ákveðin i að
skæla aldrei svo aðrir sæju
Talað við Mariu Andrésdóltur, sem
á 78 ára gamla dóttur — og er
100 ára i dag
i.
ÞEGAR ekið er um Kerlingar-
skarð í Snæfellsnesfjallgarðin-
um, blasir Kerling eða Kerlingar-
fja^l við sjónum. Við fjall þetta
eru tengd gömul munnmæli, se n
eiga að varpa ljósi á sköpunar-
sögu fjallgarðsins, en minna þó
engu síður á för okkar manna
um fjallgarð þann, sem kenndur
er við líf >g ævi: Tröllkona nokk-
ur bjó við Hítarvatn norðan Hít-
ardals. Hugðist hún fijina unn-
usta sinn, sem átti sér bústað í
Snæfellsjökli, og lagði á stað
vestur fjallgarðinn. Hún ætlaði
að færa honum silung úr Hítar-
vatni og hafði sátu annars vegar
á hestinum en skyrtunnu hins
vegar. Þegar hún kom vestast á
Hnappadalsfjöllin fór sátan ofan
og skildi hún hana þar eftir, og
heitir þar síðan Sáta og Sátu-
fjall. Nokkru vestcr á fjallgarð-
inum gafst hestur tröllkonunnar
upp og þar heitir síðan Hestur
eða Hestfjall. Sést lend og
makki hestsins greinilega ur
Reykjaví'". Þegar tröllkonan var
orðin hestlaus, tók hún skyrtunn
una og bar hana nokkurn spöl, en
varð lúin og skildi hana eftir á
miðri leið og heitir þar nú Skyr-
tunna. Enn heldur hún áfram íör
sinni með silungakippuna, þang-
að til hún kemur þar vestur á
fjallgarðinn, sem nú heitir Ken-
ingarfjall. Þar var skarð í gegn-
um fjallið og troðningur af
mannaferðum. En þegar kerling
ætlaði að stíga yfir skarðið, sér
hún mann koma gangandi eftir
því og var sá kristinn, sumir
segja aó það hafi verið Þang-
brandur. Hún gat nú ekki stigið
yfir skarðið vegna þess að í því
var kristinn maður. Hvíldi hun
sig því un nóttina og segir sagan,
að hún hafi skipz. á orðum við
aðkomumann, en í ljósaskiptun-
um ávarpar hann kerlinguna og
segir: — Líttu í austur, þar fer
einn á ljcsum. Þá leit hún við og
sá sólina koma upp, en varð þá
auðvitað að steini og heitir þar
síðan Kerling. Ln -í unnustanum
er það að segja, að hann var
tryggðartröll og beið kerlingar
sinnar og þóttist þess fullviss, að
hún mundi koma. Hann gekk því
út úr Jökhnum cg hugði að ferð-
um hennar og stóð báðum fótum
í sjó. Var eftirvænting hans svo
mikil, að hann ugði ekki að sér
og áður en hann gengi aftur í
Jökulinn, var nýr dagur runninn
og varð hann þá auðvitað líka að
steini. Heita þar síðan Lóndrang-
ar.
í lífi allra manna er eitthvað af
þessari gömlu þjóðsögu. Sumir
hafa orðið að skilja eftir hest
sinn, aðrir skyrtunnuna og enn
aðrir hafa orðið að steini af að
bíða eftir einhverjum, sem aldrei
kom. Lífshlaup frú Maríu Andrés
dóttur, sem verður 100 ára í lag,
minnir í iitlu á för tröllkonunn-
ar vestur Snæfellsnes, en þó kom
mér þessi gamia þjóðsaga í hug,
þegar ég hittr hana vestur í
Stykkishóimi um helgina og húr
sagði með nokkrum trega: — Ég
hef alltaf orðið að láta í minni
pokann. Ég heíði viljað fara
um öll lönd -úvs og fuglinn fljúg-
andi, en hef ekki einu sinni haft
ástæður til að íara í kringum
mig, eins og maður segir. Þó hef
ég farið til barnanna minna í
Reykjavík og jafnvel skroppið
austur að Hruna, meðan séra Jón
Thorarensen þjónaði þar, og ég
hef líka skroppið vestur á ísa-
fjörð til frú Theodóru og Skúla
Thoroddsens. En þar með upp-
talið. Eg er ekki að kvarta, svona
hefur guð viljað að þetta væri
og ég er honum þakklát fyrir að
hafa leitt mig fram á þennan dag.
Ég segi eins og hún Herdís syst-
ir: —
Ég hef heilsu, föt og foður
fæ að lifa vinum hjá,
skyldi ég ekki guð minn góðv.r
glöð og ánægð vera þá.
En samt hefur mér alltaf fundizt
lífið eitthvað ömurlegt, bætti
gamla konan við. Þetta hefur oft
verið fátækt og basl, tvö
börnin dóu ung úr kíghósta cg
fóru bæði í eina gr"f og sjálf var
ég nærri farin úr mislingum, en
alltaf hefur manni nú eitthvað
lagzt til, og þó tímar og tímar
séu erfiðir, gleymist þetta allt og
verður að engu, þegar litið er til
baka. Þegar ég var að alast upp,
var ekki hugsað um annað en
láta fólkið þræla myrkanna á
milli og vinnulúinn varð þá oft-
ast lífsgleðinni yfirsterkari. Þeg-
ar ég var tíu ára, lét fóstri minn
mig bera á móti sér grjót á hand-
börum í lokræsi, sem grafin voru
í sléttur í túninu. Þá krepptust
á mér tveir fingur inn í lófann,
en hann gaf mér andarnefjulýsi
að setja á fingurna. Ég var oft
látin bera mó á móti karlmanni
og á kvöldin, þegar ég kom
þreytt heim sagði fóstra mín við
mig: — Þú átt að setjast á hend-
urnar á þér á koffort, stelpa, svo
þær kreppist ekki. Þetta gerði ég
og hef enn svo ókrepptar hend-
ur, eins og þú sérð, að ég gæti
svarið lófeið, ef ineð þyrfti. Ann-
ars voru fósturforeldrar mímr,
frú Katrín og séra Guðmundur •
Einarsson á Kvennabrekku og
síðar á Breiðabólstað á Skógar-
strönd, ágsétisfólk og hann þekkt-
ur stjórnmála- og framfaramað-
ur á sínum tíma. Lét hann sér
einkum umhugað um jarðabæt-
ur og vann mikið að þeim.
2.
María Andrésdóttir er dóttir
Sesselju Jónsdóttur og Andrésar
: Andréssonar, en Sesselja var
systir Sigríðar, móður Björns
Jónssonar ráðherra. Guðrún föð-
uramma hennar, var móðursystir
séra Matthíasar Jochumssonar,
skáids. - - Andrés, faðir hennar,
drukknaði í hákarlalegu þegar
hún var 3ja ára og þá voru þrjár
systurnar, hún og Ólína og Her-
dís skáldkonur, fiuttar að heim-
an. María var send í fóstur til
séra Guðmundar á Kvenna-
brekku, Ólína fór til séra Eiríks
Kúlds, en Herdís til Boga Bene-
diktsen í Flatey. Séra Guðmund-
ur var ömmubróðir Maríu, en
Andrés faðir hennar, uppeldis-
bróðir Katrínar konu hans.
Þó að 97 ár séu liðin frá því
þær systur voru fluttar að heim-
an, segist María vel muna eftir
ferðalagiru:
— Við Ólína vorum að jagast
um vettlingana, sem móðir okkar
hafði gefið henni skömmu áður
en við fórum aö heiman. Mér
þóttu þeir ákaflega fallegir og
vildi eiga þá. Þegar við komum
til Kúld-hjónanna sagði Ólína: —
Nú er ég komin til prestsins
míns, en þú ert ekki komin til
prestsins þíns. Þá sagði frú Kúld:
—Fyrst þú ert komin alla leið
en hún ekki, skaltu láta henm
eftir vettlingana. Svo fékk ég
auðvitað vettlingana. Ég man
vel eftir þeim. Þeir voru hvítir,
en fitin var svört með stöfum
Ólínu. Ég man líka vel eftir ferða
laginu að Kvennabrekku. Ég var
sótt til Þingvalla og gerði það
stúlka af bænum sem Guðrún
hét og hirti hún mig síðar af miic-
illi kostgæfni og þótti ‘mér ákar-
lega vænt um hana Þetta var um
það bil aagleið og gekk ferðin
prýðilega. Guðrún reið í söðli og
reiddi mig í kjöltu sinni. Ég
kunni því ágætlega, þó gömiu
söðlarnir væru þessir ógnardail-
ar, djúpir og hálfóþægilegir. Þeg-
ar við komum heim á hlað, man
ég eftir mórauðum hundi, sem
kom hlaupandi út úr bænum á
móti okkur. Ég var ekkert hrædd
við hann, en líklega hefur hann
verið dálitið tortrygginn, þegrr
hann leit upp í söðulinn. Vistvo
á Kvennabrekku var eins og
gerðist í þá daga, inest var hugs
að um ao nota vinnukraftinn og
fundum við börnin oft fyrir því.
En viðurgerningur var góður,
eftir því sem þá gerðist og alltaf
nóg að borða, þó ekki væri úr
miklu að velja. Þegar legið var
við um sláttinn, var alla daga
borðaður harðfiskur og brauð;
mjólk sást aldrei, ekki heldur
heitur matur nema vellingur og
slátur á kvöldin. Við fengum
aldrei kjöt á sumrin en aftur á
móti sást það á veturna.
Ég spurði Maríu, hvort hún
hefði aldrei saknað foreldra
sinna. Hún leit niður I prjónana
og svaraði: — Ég hafði fljótt vit
á því, sagði hún ,að mig vantaði
móðurhlýjuna. Ég man eftir litlu
atviki, sem kom fyrir, meðan ver
ið var að lesa einn sunnudaginn
Þá laumaðist ég út og fór að
skæla. Á veturna var alltaf hafð-
ur laus bæjartkúr eða skyggni
fyrir bæjardyrunum, en það var
tekið frá á sumrin og fært upp
fyrir bæ. Þangað hljóp ég og
lokaði mig inni. Svo hefur mín
verið saknað og heyrði ég, að
fólkið var að leita og kalla, er
anzaði ekki. Guðrúnu, sem hafði
hönd yfir mér, kom þá til hugar
að opna skúrinn og fann mig þar
skælandi og spurði, af hverju ég
væri að gráta. Sg sagði, að nig
langaði til hennai mömmu, en
hún bara tók mig og bar mig
inn, blessuð manneskjan. Einu
sinni sá ég móður mína eftir að
ég kom til séra Guðmundar.
Helga á Hallsteinsnesi á Barða-
strönd, fóstra Péturs Thorsteins-
sons og systir séra Guðmundar,
var orðin heilsulaus, þegar ég
var tólf ára, og tók hann hana
til sín a Breiðabólstað. Móðir
mín kom með henni, því þær
voru kunningjakonur. Hún sat
inni í stofu hjá fóstru minni, en
ég þorði tkki að koma til hennar,
þó hún væri að rétta mér hönd-
ina, þar sem ég stóð, feimin og
höldaleg, við dyrastafinn. Mig
brast kjark. En þegar hún fór út
eða ofan, hljóp ég á eftir henni.
Hún spurði mig einskis og ég
sagði henni ekkert heldur. Svona
var þetta í gamla daga, strang-
leikinn var svo mikill, að það
tryði því ^nginn nú á dögum. Það
þurfti ekki stórar orsakir til að
það væri slegið til manns og auk
þess var fóstri minn ógnarbráð-
ur, ef þannig rá á honum. En eg
var alltaf ákaflega hörð og ákveð
in í að skæla aldrei, svo aðrir
sæju og þcð gerði ég ekki heldur,
þegar móðir mín fór. Ég sá hana
aldrei endranær og þess vegna
hef ég ekki getað fundið ylinn
frá æskuminningunni, eins og
Herdís systir hefur sagt. En svo
þegar hún var farin og ég var
orðin ein gat ég ekki bælt niðri
í mér grátinn og þá fannst mér
enginn umkomulausari
— En ýmislegt hefur nú verið
þarna til skemmtunar?
— Já, auðvitað. Það er alltaf
eitthvað til skemmtunar og bá
gleymist hitt. Leiksystkinin voru
öll indæl og með þeim var gaman
að vera. Þarna var líka ágætui
maður, s^.m hét Jón Björnsson.
Hann var alltaf ósköp góður við
mig og kenndi mér kverið og að
lesa. Eitt sinn vorum við krakk
arnir að jagast, ég man ekki út
úr hverju, en þá kom Jón gamxi
til skjalanna og segir:
Ef við spillum yndi og frið,
æsum þverúð svera,
þá mun kölski kætast v'”
og kjósa hér að vera.
Við skulum semja sátt og frið,
sem oss ber að gera,
þá mun fjandinn firrtast við,
og fá ei hér að vera.
Einu sinni voru allir krakkarnir
úti að leika sér og mig langaði
í sollinn líka, en ég sat á rúminu
hjá Jóni gamla og átti að vera
að læra í Kverinu mínu. Þá segir
hann allt * einu við mig:
Eg vil frá mér ólund fleygja
er mér létt um rætur hjarta,
situr hjö mér María meyja
meður fléttað hárið bjarta.
Það var ekki verið að klippa
mann í þá daga og langar fléttur
á svolitlum krakkakrílum. En pú
varst uð spyrja um skemmtun-
ina, góði minn. Ætli það hafi ekki
verið einna skemmtilegast, þegar
flækingar og förumenn komu í
heimsókn. Ég man vel eftir mörg-
um, flestir komu þeir utan af
Sandi. Þeim voru alltaf gefnar
kornvörur og ýmislegt fleira, ég
held nú það. Ég man vel efur
Hannesi stutta, það fauk alltaf í
hann, þegar honum var strítt, sér
deilis ef mönnum líkaði ekfci
skáldskapurinn hans. En hann
gat gert góðar vísur:
Brautir gera broddskaflar
bitilshéra ei þrek vantar
mylur frera Mjöll, rótar
Máni séra Guðmundar.
Ég man líka eftir öðrum ein-
kennilegum manni, sem oft kom
í heimsókn. Hann hét Jóhannes
Einarsson, fatlaður vesalingur, og
hafði margur gaman af honum,
þó ekki væri það gustuk. Hann
var máttlaus annars vegar og
mundi ekki nema hálfar setning-
arnar. Hann hafði róið á báti úti
á nesinu, en fengið slag á sjón-
um og kenndi það Sólheima-
Móra. Hann sagði, að annar mað-
ur hefði séð Sólheima-Móra: —
Ásmundur sá hann, Ásmundur
sá hann, sagði hann. Svo strauk
hann um máttlausu hliðina og
sagði: — Hendin mín, fóturina
minn, guð hjálpi mér, Sólheima-
Móri, Sólheima-Móri. Hann sagði
alltaf greyið við hvern sem var.
Þegar hann kom í heimsókn sagSi
hann okkur ,hvernig sér hefði
verið tekið annars staðar: Claus-
en greyið gaf honum brauðköku.
sykurmola, brennivínsstaup —
eina krónu, Richter greyið: —
sykurmola. brennivínsstaup, tvær
krónur og Hjaltalín greyið ....
svona gáfu þeir honum allir eitt-
hvað og gaukuðu að honum
brennivínstári. En stundum vék
hann sjálfur að fátækum, ef hann
var aflögufær. Einu sinni kora
hann heim með poka á bakinu og
ég spurði hann: Hver hefur látið
þig hafa svona fallegari poka?
Hann svaraði: — Kristján greyið,
Þorbergsstöðum, vænsti poki. í
annað sinn kom hann með tó-
bakskylli og þegar hann var
spurður, hver hefði gefið honura
hann, þá svaraði hann ákaflega
rogginn; Jóhannes greyið, Hösk-
uldsstöðum, bezti pungur. Þetta
voru aumkunarverðir vesalingar,
en komu samt með dálitla til-
breytingu í fámennið og einver-
una.
— Svo hafið þið haft mikla
skemmtan af kvæðum og sögura.
— Jú, jú, það er rétt. Og þjóð-
sögúrnar ýttu undir huldufólks-
trúna, sem var mjög almenn í þá
daga. Fóstra mínum var samt
ekki um svoleiðis hégóma, en
einu sinni held ég hann hafi trú-
að því, að hann hafi séð dálitla
huldu. Ég var stór og bráðþroska
og var því alltaf látin sitja hjá
kúnum á sumrin. Ég var ekki
nema sex ára, þegar ég fékk þann
starfa. Einu sinni ætlaði fóstri
minn að gá að kúnum. Hann leit-
ar að mér, en fim.ur hvergi. Ég
var nefnilega dauðhrædd, þegar
ég sá hann og hljóp á bak við
brunnhús, sem l ar var fyrir ofan
bæinn og inn í eldiviðarskúr, sera
einnig var þar, og faldi mig.
Fóstri minn hleypur á eftir mér
og gáir að mér inni í brunnhúsinu
en sér mig hvergi. Þegar hann
fann engan, fór hann að trúa því,
að þarna hefði verið huldustúlka
á ferð. Ég var oft hrædd, þegar
ég sat hjá kúnum, því þarna voru
mörg naut frá öðrum bæjum og
mikið kri.ðak. Ég kveið fyrir að
fara með kúnum og mega dyssa
þarna allan daginn og oftast nær
skældi ég, held ég. Ég hafði kýrn-
1 Framhald á bls. 19.
Móðir mín rétti mér höndina, þar sem ég stóð . . .