Morgunblaðið - 19.04.1961, Blaðsíða 13

rf Miðviltudafeur 19. april 1961
MORGUNBLAÐIÐ
13
9,Hafið“ eftir Unnstein Stefánsson:
Gagnmerk og stórfróöieg bók
eftir
Unnsteinn Stefánsson
Almenna bókafélagið gaf
út
„Við erum þjóð, sem hlaut
fsland í arf
og útsæ í vöggugjöf1*.
D. St.‘
S>AÐ er ekki ofsagt, að örlög is-
lenzku þjóðarinnar eru nátengd
Ihafinu. Þannig hlýtur það raun-
Br að vera um þjóðir, sem byggja
eyiönd fjarri öðrum löndum. Af
jþeim nærfelt 1087 árum, sem
ísland hefir verið byggt, eru inn-
*m við 40 ár síðan fyrst var far-
að á milli íslands og annarra
landa öðru vísi en á skipi, en það
/var þegar fyrst var flogið til
iandsins. Ekki er þó nema rúm-
ttir áratugur síðan flugferðir frá
landinu og að urðu almennar. í
aneira en þúsund ár hefir hafið
því verið eina samgönguleiðin.
Allan þarm tíma, sem þjóðin
ihefir búið í landinu, hefir hún
eótt þýðingarmikinn hluta sinn-
ar daglegu fæðu til hafsins og á
Bumum skeiðum ævi sinnar hefir
ihún einnig aflað úr hafinu auð-
eefa, sem hafa verið mikilvæg fyr
ir afkomu hennar.
• Á síðústu áratugunum, eða svo
sem á rúmlega hálfri öld, hefir
jþýðing hafsins í þessu tilliti auk
&zt stórum. Um aldamótin síðustu
œun vafalaust fáa hafa rennt
grun í, hvílík auðæfi hafið um-
hverfis fsland átti að geyma, svo
eem síbættur skipakostur og
yeiðitækni og vísindalegar rann-
eóknir hafa nú leitt til þess, að
örlög þjóðarinnar eru enn óleys-
anlegar tengd hafinu en nokkru
6inni fyrr.
Unnsteinn Stefánsson
sóknaleiðangra, sem farnir hafa
verið um öll heimsins höf.
Þeir þættir í þessum kafla, sem
mér fannst skemmtilégast að
kynnast, fjalla um sjávarhitann,
lífskjör gróðurs og dýra, fram-
leiðslugetu hafsins og hafstraum
ana. Er þarna að finna mikinn og
skemmtilegan fróðleik. t
Þá eru þættir um efni sjávar-
botnsins, ljósið í hafinu, haf-
ísinn, efni sjávar og sjávarföll,
svo að hið helzta sé nefnt. f heild
má segja um þennan kafla bókar
innar að lesandinn fær þar mjög
góða yfirlitsmynd yfir þau marg
víslegu atriði, sem haffræðin fjall
ar um, og miklum fróðleik er
þarna saman þjappað, en auðskil-
ið verður það allt vegna skýrrar
framsetningar.
í kaflanum um hafið umhverf-
is ísland er fjallað inn mörg
hinna sömu atriða og í hinum al-
menna kafla, en með sérstöku til-
liti til þessa hafsvæðis, sem um
ræðir. ,
Er þama fyrst getið fornra
heimilda um hafstrauma við fs-
land og þá að sjálfsögðu getið
þeirrar sagnar, sem allir fs-
lendingar þekkja, um öndvegis-
súlur Ingólfs Arnarsonar. Þann-
ig réðu hafstraumarnir því, hvar
hinn fyrsti íslenzki landnáms-
maður tók sér varanlega ból-
festu. Þessi sögn og aðrar líkar
frá landnámsöld sýna ljóslega, að
þá þegar hafa menn gert sér
grein fyrir því, hvernig haf-
straumar lægju við landið, og
höfundur leiðir athygli að því, að
þeir aðrir landnámsmenn, sem
fylgdu dæmi Ingólfs og vörpuðu
öndvegissúlum fyrir borð, þeg-
ar þeir komu í landsýn, „leituðu
ávallt öndvegissúlnanna 1 sömu
átt og hann gerði, þ. e. vestur
með landi“. Hinsvegar finnst mér
sú skýring höfundarins ekki eins
sennileg, að þeir, sem á eftir
Ingólfi komu, hafi haft spurnir
af því, hvernig fór um öndveg-
issúlur hans.
Annar þáttur í þessum kafla
fjallar um hafrannsóknir við ís-
land fyrr og síðar. Munu nú vera
um 200 ár, síðan þær rannsóknir
hófust. Lengi framan af voru það
erlendir menn, sem þessar rann-
sóknir stunduðu, og munu Frakk
ar hafa orðið fyrstir til, enda
stunduðu franskir fiskimenn veið
ar hér við land þá og áður.
Annars var þáttur Dana stærst
ur í hafrannsókmun við Island
allt þangað til íslendingar sjálfir
gátu orðið þar liðtækir, en það
var þó ekki fyrr en eftir 1947,
að Íslendingar hófust handa um
eigin sjórannsóknir. Ýmsar þjóð-
ir aðrar hafa og komið hér við
sögu, svo sem Norðmenm allmik-
ið, Þjóðverjar, Skotar og Rússar.
En enda þótt íslendingar ættu
lengst af á þessu 200 ára tíma-
bili þess engan kost að stunda
slíkar rannsóknir, sýnir höfund-
ur þó fram á, að glöggir menn á
íslandi hafa myndað sér kenn-
ingar um gang hafstrauma við
landið. Nefnir hann sem dæmi
kenningu Einars Ásmundssonar í
Nesi, er hann setti fram árið
1862 um Irmingerstrauminn, en
sú kenning reyndist rétt í öllum
aðalatriðum.
Þátturinn um nafnagiftir haf-
svæða er athyglisverður. Fram
til þessa hefir gætt nokkurs rugl-
ings í nafnagiftum hafsvæðanna
umhverfis ísland. íslendingar
sjálfir hofa hér átt lítinn hlut að
enda hafa þeir sýnilega ekki lát-
ið málið mikið til sín taka. Er
slíkt ekki vansalaust. Enda þótt
í fornsögum okkar hafi hafinu
milli íslands og Noregs verið
gefið nafnið íslandshaf, svo sem
eðliegt mátti tejast eftir þeirra
tíma reglu, er það nafn nú löngu
horfið og frændur okkar Norð-
menn hafa nefnt sér það haf-
svæði og fengið almennt viður-
kennt sem Noregshaf, og nær það
raunar yfir allt hafsvæðið frá
Noregi til Grænlands, þ. e. einn-
ig norðan fslands. Höfundur vill
réttilega ekki una þessari nafna-
gift á íslenzku hafsvæði. Telur
hann íslandshaf norðan íslands
og skilgreinir þannig, „að það tak
markist af línu, sem hugsast
dregin frá vestasta odda íslands,
Bjargtöngum, eftir neðansjávar-
hryggnum milli fslanda og Græm
lands í stefnu 306* réttvísandt
að strönd Grænlanda norður a9
70*45’ n. br., línu þaðan að suð-
urodda Jan Mayen, 8° lengdar-
baugnum frá Jan Mayen að fs-
lands—Færeyjahryggnum 62°3V
n. br., línu eftir íslands—Fær-
eyjahryggnum að Vestrahomi og
strandlengju fslands frá Vestra-
horni norður um land að Bjarg-
töngum“. Þannig telur höfundur,
að þrjú höf liggi að ísLandi:
Atlandshaf að sunnan, Grænlands
haf að vestan en íslandshaf að
norðan og austan. En það hafa
ekki aðeins verið Norðmenn, sem
hafa viljað festa nafn síns lands
á hafsvæði við ísland. Danir hafa
einnig viljað láta sín getið og
nefndu því hafsvæðið á íslands —
Grænlandshryggnum Danmerk-
ursund (Danmarksstræde), og
hefir það heiti verið víða notað.
Hér vill höfundur einnig breyta
til og gefa þessu svæði nafn, sem
virðist hið eðlilega eftir öllum
aðstæðum, og nefna það Græn-
landssund. ,
Þá er loks hafsvæðið milli fs-
lands og Grænlands, sunnan
Grænlandssunds, sem á seinni
tímum hefix verið nefnt Irming-
erhaf, eftir dönskum flotafor-
ingja, sem uppi var á síðustu öld
og stundaði allmikið sjórannsókn
ir hér við land og víðar. Höfund-
ur bendir réttilega á, að þetta haf
hafi til forna verið nefnt Græn-
landshaf og telur sjálfsagt, að því
nafni verði haldið í íslenzku
máli.
Æskilegast væri, að nafngiftir
þessar fengju almenna viður-
kenningu, svo að komizt yrði út
úr þeirri ringulreið, sem nú rík-
ir. Er það verkefni vísindamanna
okkar, sem eðlilega hljóta að eiga
mestan þátt í rannsóknum á haf-
svæðunum umhverfis ísland, að
afla slíkrar almennrar viður-
Framh. á bls. 17. ,

En hvað vitum við um þetta
Ihaf okkar og um heimshöfin, sem
það er aðeins lítill hluti af? A.
m. a. k. ekki svo mikið, að við
íhefðum ekki gott af að vita
ttniklu meira. Það mimdi efalaust
auðvelda okkur að skilja sum
þeirra vandamála, sem fiskveið-
arnar eiga sífellt við að glíma.
Um alllangt skeið má segja,
eð íslendingar hafi ekki átt auð-
velt með að afla sér fræðslu um
Ihafið á sínum eigin tungumáli.
Að vísu hafði sá ágæti vísinda
maður dr. Bjarni Sæmundsson
flagt fram sinn skerf til að fræða j
þjóðina um hafið, eðli þess og
íbúa, með bókum sínum „Sjór og
floft“ og „Sjórinn og sævarbúar",
en langt er síðan þær bækur urðu
ófáanlegar.
Skipstjórafélag íslantís 25 ára
Það var þvi orðin knýjandi
nauðsyn að bæta úr þessari vönt
un á fræðslu um hafið.
Þetta hefir nú verið gert á
imyndarlegan hátt. Nýlega er
Ikomin út á forlagi Almenna bóka
félagsins bókin „Hafið“ og er
ihöfundur hennar Unnsteinn Stef-
ánsson, efnafræðingur. Unn-
6teinn er einn í hópi þeirra ungu
vísindamanna, sem nú starfa að
ihaf- og fiskirannsóknum hér á
landi, en að sjórannsóknum hefir
íhann nú unnið um 13 ára skeið.
Aðstæður til vísindaiðkana hér
ó landi eru yfirleitt þannig, að
iþær gefa mönnum ekki mikið
tækifæri til þess að fara út fyrir
íhið strangvísindalega og gefa sig
að alþýðJegri fræðslu um greinar
eínar, og er því þeim mun þakk-
arverðara, þegar slíkt gerist. Dr.
Árni Friðriksson hefir hér vís-
að veginn, en hann hefir sam-
Ihliða umfangsmifclum vísinda-
störfum skrifað fjölmargar bæk-
ur til fræðslu aknennings um líf-
ið í sjónum.
Bók sinni um hafið skiptir Unn
Steinn í tvo meginkafla. Fjallar
hinn fyrri um hafið almennt og
nefnist „Hafið umhverfis ís-
land“.
í hinum almenna kafla er fjall
að um alla þætti haffræðinnar og
hefst hann á stuttu sögulegu yfir-
liti um hina merkustu hafrann-
SUNNUDAGINN 16. april átti
Skipstjórafélag íslands 25 ára af
mæli.
Þann dag árið 1936 komu
nokkrir skipstjórar saman á
fund, sem haldinn var á Hótel
Borg. Fyrir fundinum lá að
ræða um stofnun félags skip-
stjóra á íslenzkum verzlunar-
skipum og varðskipum ríkisins.
Samþykkt var að stofna slíkt
félag, og því sett bráðabirgða-
lög, þar sem m.a. stendur:
„Tilgangur félagsins er að
auka samvinnu milli þeirra, er
í félagið ganga, auka þekkingu
þeirra og áhuga fyrir umbótum
innan þeirra verkahrings, efla
hag þeirra og sjá um eftir mætti
að þeim sé eigi óréttur gjörður
í þvi, sem að starfi þeirra lýtur.
Skal það ná fullum tilgangi m.a.
með því að leitast við að hafa
áhrif á lagasetningu, er snertir f
siglingar eða starf skipstjóra að
öðru leyti og á framkvæmdir
slíkra laga eða annarra, er gætu
snert starf þeirra eða hag“.
Félagið hefur sett sér lög síð
an, en segja má, að í þessari
bráðabirðagrein felist megintak
mark þess, enda hafa störf þess
miðazt við það alla tíð.
í framangreindum bráða-
birgðalögum er ákvæði um það,
hverjir geti orðið félagsmenn.
Segir þar: „Meðlimur getur
hver sá orðið, sem hefir rétt til
að sigla sem skipstjóri á íslenzk
um verzlunarskipum eða á varð
skipum ríkisins og hefir sglt á
slíkum skipum sem skipstjóri,
enda sé hann ekki meðlimur í
öðru stéttarfélagi".
Má marka af þessu, að inn-
göngudyr voru ekki rúmar í
félaginu, og hefur þessi takmörk
un verið rýmkuð síðan. Það eitt
að hafa skipstjórnarréttindi næg
ir nú til upptökuréttar í félagið,
en starfsreynsla þarf ekki að
fylgja, eins og áður var.
Stofnendur voru 19. — Nöfn
þeirra eru þessi:
Ásgeir Jónasson, Ásgeir Sig-
urðsson, Einar M. Einarsson, Ein
ar Kristjánsson, Einar Stefáns-
son, Eiríkur Kristófersson, Frið
rik V. Ólafsspn, Gísli J. Eyland,
Ingvar Kjaran, Jóhann P. Jóns
son, Jón Eiríksson, Jón Kristó-
fersson, J. T. Juliníusson, Lárus
Þ. Blöndal, Magnús Kærnested,
Pétur Björnsson, Pétur Ingjalds
son, Rafn A. Sigurðsson, Sigurð
ur Pétursson.
Tólf þessara skipstjóra eru nú
látnir, en sjö lifa og tveir sigla,
þeir Ásgeir Sigurðsson og Eirík
ur Kristófersson.
Þegar gaumgæft er í sögu
félagsins, kemur í Ijós, að skipta
má starfsemi þess í þrjá verka
hluta, og er þá ekki litið á al-
menn stéttarfélagsverk.
í fyrsta lagi má nefna menn
ingarmál. Félagið hefur stuðlað
að aukinni menntun sjómanna
stéttarinnar í heild, en sér í lagi
ýtt und'ir bætta sérmenntun
hverrar starfsgreinar á sjónum.
Félagið hefur hverju sinni reynt
að hafa eins mikil áhrif og því
er unnt á lagasetningu, sem þing
menn setja sjómönnum. Hefur
félagið þráfaldlega skipað menn
í nefndir, sem gera lagasmiðum
tillögur. Nefna má hér, að lögin
frá 29. apríl 1941 voru að stofni
að miklu leyti ættuð frá tilmæl
um Skipstjórafélags fslands. —
Félagið hafði þá gert ýtarlegar
tillögur til ríkisstjórnarinnar um
varúðarráðstafanir vegna hættu
ástandsins, sem gerði skpum ó-
tryggan sjó um heim allan á
þeim árum. Ráðstafanir þessar
voru í lög leiddar, og eru sumar
þeirra enn í gildi.
í öðru lagi skulu til nefnd ör
yggismál. Félagið hefur beitt sér
fyrir síauknum öryggistæíkjaút
búnaði skipa, og lagt sig i lima
um að hafa áhrif á löggjöf í þess
um efnum, eins og að framan
greinir.
í þriðja lagi hefur félagið svo
staðið á verði gegn því, að rétt
j ur sé brotinn á skipstjórum.
Formenn frá upphafi hafa ver
ið:
Einar Stefánsson 1936—1943.
Jón Eiríksson 1943—1950.
Ásgeir Sigurðsson 1950—1957.
Ingólfur Möller frá 1957.
f stjórn félagsins eru nú: Ing-
ólfur Möller, formaður, Eiríkur
Kristófersson, varaformaður, Þor
varður Björnsson, ritari, Þórð-
ur Guðmundsson, gjaldkeri og
Kristján Aðalsteinsson meðstjórn
andi.
Skipstjórafélagið hefur ekki
látið mikið yfir sér um dagana,
en þeir, sem til þekkja vita, að
það hefur ávallt staðið fyrir
sínu, beitt sér fyrir þörfum um
bótum á sérsviði sínu og gætt
þess í hvívetna, að ekki sé troðið
á rétti sjómanna. Þetta hefur
félagið haft fram, án þess að mis
nota afl sitt í þjóðfélagmu á
I nokkurn hátt.