Morgunblaðið - 14.09.1961, Blaðsíða 11

Fimmfu'dagur 14. sept. 1961
MORGVNBLAÐIÐ
11
F/ö/Jbæf/ áhrif viðreísnarstefnunnar:
Bætt gjaldeyrisaðstaða - aukin sparifjár-
myndun — grundvöllur lagður að bættum
lifskjörum
Greinargerð frá rikisstjórninni
um efnahagsmálin
TJNDANFARNA mánuði hafa
andstöðuflokkar ríkisstjórnarinn
ar í blöðum sínum og á öðrum
vettvangi margendurtekið ýmis
konar fullyrðingar um ástand og
jþróun efnahagsmálanna. Megin-
atriði þessara fullyrðinga eru
sem hér segir:
1) Viðreisnarráðstafanirnar ár-
ið 1960 gengu miklu lengra en
nauðsyn bar til og lögðu ástæðu-
lausar og óþolandi byrðar á herð-
©r almennings.
2) Viðreisnarráðstafanirnar
hafa ekki borið árangur, sem
kemur fram í því, að greiðslu-
jöfnuður og gjaldeyrisstaða hafa
ekki batnað, sparnaður ekki auk-
izt og afkoma ríkissjóðs ekki orð
ið viðunandi.
3) Viðreisnarráðstafanirnar
hafa leitt til samdráttar fram-
leiðslu.
4) Aukning framleiðslu og hag
stæðara verðlag erlendis sköpuðu
grundvöll fyrir hækkun kaup-
gjalds á þessu ári. Viðleitni stjórn
arvaldanna til að koma í veg
fyrir kauphækkun var því
ástæðulaus. svo ekki sé talað um
ráðstafanir til að draga úr áhrif-
um kauphækkunarinnar með
nýrri gengisbreytingu.
Engin þessara fullyrðinga er á
rökum reist. Ríkisstjórnin gekk
ekki lengra i viðreisnaraðgerð-
unum í ársbyrjun 1960 heldur en
öhjákvæmilegt var til að árang-
ur næðist. Þrátt fyrir aðsteðj-
andi óhöpp, verðfall á íslenzkum
afurðum erlendis og aflaleysi,
hatnaði ástand efnahagsmálanna
mikið á árinu 1960 og vonir stóðu
til þess, að hækkandi verðlag og
aukin aflabrögð gætu leitt til
þess að fullur árangur viðreisnar-
innar næðist áður en langt um
liði. Á hinn bóginn höfðu á þessu
ári ennþá ekki skapazt skilyrði
f.viir verulegum kauphækkunum,
og var því óhjákvæmilegt að
draga með gengisbreytingu úr af-
leiðingum hinna miklu kaup-
hækkana, er áttu sér stað á þessu
sumri.
Skal nú vikið að einstökum
'þáttum efnahagsmálanna.
1. Greiðslujöfnuður og
gjaldeyrisstaða
Mikill bati varð á greiðslu-
jöfnuðinum á árinu 1960 saman-
borið við næstu ár á undan. Til
þess að fá rétta mynd af þessum
toata verður að taka tillit til hins
gífurlega innflutnings skipa, sem
átti sér stað á árinu 1960, og sem
var miklu meiri en á nokkru
öðru ári um meira en tíu ára
skeið. Þessi skip höfðu verið pönt
uð á árunum 1958—1959 og eru
að mestu leyti greidd með erlend
um lánum. Sé greiðslujöfnuður-
inn settur upp án þess að taka
smeð innflutning skipa og flug-
véla og greiðslur og lántökur
végna þess innflutnings, kemur
í ljós, að samanlagður halli á
greiðslujöfnuðinum hafi að með-
altali verið 345 m. kr. (miðað
við gengið 38 kr. á dollar) árin
1956—59. Samkvæmt þeim bráða
toirgðatölum, sem nú liggja fyrir
um greiðslujöfnuð ársins 1960,
virðist þessi halli hafa horfið að
mestu eða öllu. Þegar endanleg-
ar tölur liggja fyrir um greiðslu-l
jöfnuðinn 1960, en það verður á
næstunni, mun ríkisstjórnin hlut
ast til um það, að ítarleg grein
verði gerð fyrir niðurstöðum
hans á opinberum vettvangi.
Hin mikla breyting. sem varð
til batnaðar á greiðslujöfnuðin-
um á árinu 1960, leiddi til veru-
legs bata á gjaldeyrisstöðunni,
en á því var brýn þörf, þar sem
gjaldeyrisforðinn var með öllu
þorrinn í árslok 1959 og gjaldeyr-
isskuldir komnar í staðinn. Gjald
eyrisstaðan batnaði á árinu 19601
um 239.5 m. kr. og var gjaldeyr-|
isforði um áramótin 1960/61 112
m. kr. Enda þótt hér væri um:
mikinn bata að ræða, fór því
fjarri, að gjaldeyrisstaðan hefði
enn batnað nægilega mikið. þar
sem telja má nauðsynlegt, að
gjaldeyrisforðinn svari til a. m.
k. þriggja mánaða þarfa, en það
eru um 750 m. kr.
Hér ber og að hafa það hug-
fast, að bati gjaldeyrisstöðunnar
stafaði ekki eingöngu af bættum
greiðslujöfnuði, heldur einnig
af tveimur öðrum ástæð-
um. f fyrsta lagi af aukinni notk-
un greiðslufrests af hálfu inn-
flytjenda, og í öðru lagi af því
að óvenju miklar birgðar útflutn
ingsafurða voru í landinu í árs-
byrjun 1960. Mikil notkun
greiðslufrests er í fullu samræmi
við alþjóðlegar viðskiptavenjur,
og getur haldið áfram á meðan
þess er gætt að halda efnahags-
lífinu í jafnvægi. Um frekari
aukningu á notkun greiðslufrests
svo verulegu næmi gat þó ekki
verið að ræða á árinu 1961, og gat
því gjaldeyrisstaðan ekki haldið
áfram að batna af þessum sök-
um. Aflabrestur sá og verðfall,
sem varð á árinu 1960, kom ekki
fra-m í útflutningi þess árs, vegna
þess hversu birgðir útflutningsaf-
urða voru miklar í árshyrjun 1960
en þetta hlaut að segja til sín
í útflutningi ársins 1961, ekki
sizt þegar ofan á bættust léleg
aflabrögð bátaflotans á síðustu
vetrarvertíð og áframhaldandi
aflaleysi togaranna.
Það var því ekki útlit til þess
á s.l. vori, að um áframhaldandi
bata gjaldeyrisstöðunnar svo
verulegu næmi gæti verið að
ræða á árinu 1961. Þótt aðsteðj
andi óhöpp ættu mestan þátt í
þessu, þá hafði verið Ijóst þegar
er viðreisnaraðgerðirnar hófust,
að ef takast ætti að byggja upp
viðunandi gjaldeyrisforða á
skömmum tíma, yrði að hafa
gengisbreytinguna enn meiri en
ella og gera enn öflugri ráðstaf-
anir til að draga úr bankaútlán-
um og skapa greiðsluafgang hjá
ríkissjóði. Þar sem veruleg hætta
var á, að þetta hefði leitt til
samdráttar í atvinnurekstri og
atvinnuleysis, taldi ríkisstjórnin
réttara að stefna að því að treysta
gjaldeyrisstöðuna frekar á lengri
tíma en skömmum. Yfirdráttar-
lán þau, er ríkisstjórnin aflaði
hjá %lþjóðastofnunim gerðu það
mögulegt að fylgja þessari stefnu 1
jafnhliða auknu frelsi í gjaldeyr-
ismálum. i
2. Innflutnings- og
gjaldeyrismál.
Síðan 1. júní 1960 hefur um
60% heildarinnflutnings verið
frjáls frá öllum löndum. Annar
innflutningur, þ. e. um 40% heild
arinnflutningsins, hefur í raun
verið frjáls frá jafnkeypislöndum
en háður leyfum frá öðrum lönd-
um. Meginhluti duldra greiðslna
hefur einnig verið frjáls. Leyfi
hafa verið gefin- út eftir föstum
reglum og fyrirfram gerðum og
auglýstum áætlunum. Öll fram-
kvæmd innflutnings- og gjaldeyr
ismála hefur verið gerð stórum
einfaldari en áður var, og hefur
sú breyting lækkað útgjöld opin-
berra aðila verulega auk mikils
sparnaðar einkaaðila. Á innflutn-
ings- og gjaldeyrismálum hefur
með þessu orðið gerbreyting, sem
orðið hefur atvinnurekstri í land
inu og öllum almenningi til stór-
felldra hagsbóta.
3. Aukning innlánsfjár.
Mikil aukning varð á spariinn-
lánum eftir að áhrifa viðreisnar-
innar tók að gæta. Mánaðarleg
aukning þessara innlána hefur á
tímabilinu apríl 1960 til júní 1961
verið 67% meiri en á árinu 1959.
Aukningin mundi þó sjálfsagt
hafa orðið enn meiri. ef ekki
hefði allt þetta tímabil verið ríkj-
andi mikil óvissa í launamálum,
og þar með óvissa um það. hvort
verðlag gæti haldizt stöðugt til
lengdar. Rangt er að dæma þróun
sparnaðar eftir breytingum sam-
anlagðra spariinnlána og veltiinn
lána. Stafar þetta af augljósum
ástæðum. og eru þær helztu eftir-
farandi: í fyrsta lagi eru innstæð
ur fjárfestingarsjóða hjá við-
skiptabönkum taldar með velti-
innlánum. Þessar innstæður eru
miklum breytingum undirorpn-
ar, sem eru með öllu óskýldar
innlendum sparnaði, þar á meðal
er notkun sjóðanna á erlendu
lánsfé. Þess má geta í þessu sam
bandi, að innstæða Fiskveiða-
sjóðs hjá Útvegsbankanum
minnkaði um hærri upphæð á
árinu 1960 en nemur samanlagðri
lækkun veltiinnlána allra bank-
anna. f öðru lagi eru skylduinn-
borganir innflytjenda taldar með
í veltiinnlánum, en þessar inn-
borganir voru lækkaðar á árinu
1960. f þriðja lagi hefur aukning
veltiinnlána á undanförnum ár-
um að talsverðu leyti verið afleið
mg ofþenslu útlána og þvi ekki
vottur heilbrigðs sparnaðar. Um
ieið og tekið var fyrir þessa of-
þenslu hlaut aukning veltiinn-
lána að minnka. Er því minrikun
þessara innlána á árinu 1960 einn
vottur þess árangurs. sem náðst
hefur á sviði peningamálanna.
Um þann árangur segir í árs-
skýrslu stjórnar Seðlabankans
fyrir árið 1960:
,,Ef athugaðir eru reikning-
ar viðskiptabankanna fjögurra
og Verzlunarsparisjóðsins, þá
hafa innlán hjá þessum stofn-
unum aukizt um samtals 265
milj. kr., en útlán þeirra auk-
izt um 254 milj. kr., og er
útlánaaukningin þannig 11 m.
kr. lægri. Árið 1959 nam út-
lánaaukning þessara stofnana
527 milj. kr., en innlánaaukn-
ing 228 milj. kr. Er hér stór-
mikil breyting til batnaðar".
4. Binding innstæðna í
Seðlabankanum.
Ein af þeirn ráðstöfunum, sem
gerðar voru til þess að koma á
jafnvægi í peningamálum var
binding hluta af innstæðuaukn-
ingu banka og sparisjóða í Seðla-|
bankanum. Slík binding er eitt1 marki, að jafnvægi næðist á milli
af þýðingarmestu tækjunum í
stjórn bankamála og notað af
seðlabönkum um allan heim.
Hér á landi hefur heimild til
slíkrar bindingar verið í lögum
síðan 1957, en ekki notuð fyrr en
í ársbyrjun 1960. Tilgangur bind
ingarinnar var tvíþættur, annars
vegar að gera Seðlabankanum
kleift að beina sparifjáraukning-
unni þangað. sem hennar var
•mest þörf til útlána, og þá fyrst
og fremst til sjávarútvegsins, hins
vegar að stuðla að því, að hluti
sparifjáraukningarinnar færi til
þess að bæta gjaldeyrisstöðuna.
Á árinu 1960 varð hlutverk bind-
ingarinnar fyrst og fremst hið
fyrra. Heildarupphæð bundinna
innstæðna nam 67 m. kr. í árslok
1960, en jafnframt höfðu útlán
Seðlabankans til banka og spari-
sjóða gegn vefðbréfum aukizt
um nokkru hærri upphæð, eða 76
m. kr. Þessi auknu útlán gengu
fyrst og fremst til þess að gera
Útvegsbankanum kleift að mæta
aukinni rekstrarfjárþörf sjávar-
útvegsins í Vestmannaeyjum og
á Norður- og Vesturlandi. Það
sem af er árs 1961 hefur verið
minni þörf aukins rekstrarfjár í
sjávarútveginum en á s.l. ári, og
hefur því binding innstæðna fyrst
og fremst getað stuðlað að því að
styrkja gjaldeyrisstöðuna.
5. Vextirnir.
Sú hækkun vaxta, sem fram-
kvæmd var í ársbyrjun 1960, hef-
ur átt mikinn þátt í því jafnvægi,
sem náðst hefur í peningamálum
og þar með í efnahagslífinu öllu.
Þetta var tilgangur hækkunarinn
ar og var því mögulegt að lækka
vexti verulega á nýjan leik um
s.l. áramót Frekari vaxtalækkan-
ir munu síðan geta átt sér stað
eftir því sem öruggara jafnvægi
næst, en sérhver truflun á jafn-
væginu tefur fyrir lækkunum.
Af þessu sést á hve algerum mis-
skilningi það er byggt, að lækk-
un vaxta geti dregið úr áhrifum
kauphækkana á efnahagslífið.
Vaxtalækkun hefur sömu áhrif
og kauphækkun, þ.e.a.s. aukna
eftirspurn eftir vörum og þjón-
ustu. Með því að lækka vexti í
gjalda og tekna, og þessu marki
tókst að ná á árinu 1960. Það sem
af er árs 1961 hefur afkoma ríkis
sjóðs verið erfið bæði vegna verk
falla og kauphækkana og vegna
þess að tekjur af hátollavörum
og einkasöluvörum hafa brugðizt
að nokkru.
7. Breyting lífskjara
Á það hefur aldrei verlð dregin
nein dul af hálfu ríkisstjórnar-
innar, að viðreisnarráðstafanim-
ar hlytu að leiða til mikillar
hækkunar á verði erlendrar vöru,
er skerða mundi lífskjör almenn
ings alvarlega, ef ekkert væri
gert til að vega þar á móti. Þær
mótaðgerðir, er ríkisstjórnin
beitti sér fyrir, vor aukning
fjölskyldubóta og ellilifeyris,
lækkun tekjuskatts og útsvars og
nokkur aukning niðurgreiðslna.-
Það getur ekki verið neitt álita-
mál. hvernig eigi að meta þessi
atriði til frádráttar áhrifum verð
hækkunarinnar. Það mat hefur
kauplagsnefnd, sem skipuð er
fulltrúum Alþýðusambandsins og
Vinnuveitendasambandsins, á-
samt Hagstofu íslands fram-
kvæmt með útreikningi fram-
færsluvísitölunnar. Sú vísitala
hafði eins og kunnugt er hækk-
að um 5% frá því í febrúar 1960
til .1. júlí 1961. Ekki stafaði þó öll
sú hækkun af-efnahagsráðstöfun-
unum. Kaupmáttur tímakaupsins
bafði bví að meðaltali rýrnað sem
þessari hækkun framfærsluvísi-
tölunnar svaraði. Hér verður þó
að taka það með í reikninginn,
að lífskjörin ákvarðast ekki af
kaupmætti tímakaupsins heldur
af kaupmætti tekna. Tekjur geta
af mörgum ástæðum hækkað
enda bótt tímakaup standi í stað,
og skeði það á árinu 1960 eins og
á_ mörgum undanförnum árum.
Úrtaksrannsóknir Hagstofunnar
á skattaframtölum verkamanna,
iðnaðarmanna og sjómanna
benda til þess, ð þessi hækkun
hafi verið 6% á árinu 1960. Var
því alls ekki um neina skerðingu
lífskjara að ræða á árinu 1960,
þegar litið er á árið sem heild,
þvert á móti. Hitt er svo senni-
legt, að siðustu mánuði ársins
kjölfar kauphækkunar myndi því / 1960 og fyrstu mánuði ársins 1961,
er dregið hafði úr yfirvinnu og
þar með úr tekjum, hafi lífskjör
versnað lítilsháttar í bili. Það
hlýtur þó að skipta meira máli,
hvort lífskjör geta batnað á
komandi árum heldur en hvort
þau versna lítilsháttar um
skamman tíma, og í því ljósi verð
ur að skoða þá breytingu lífs-
kjara, sem átt hefur sér stað und-
anfarið.
8. Afkoma sjávarútvegsins.
Afkoma sjávarútvegsins á ár-
inu 1960 og framan af ári 1961
varð ekki eins góð og skyldi og
stafnt var að með viðreisnarað-
gerðunum. Stafaði þetta af hinu
mikla verðfalli mjöls og lýsis,
að skapa verulegan greiðsluaf-, slæmri síldarvertíð 1960 og vetr-
gang hjá ríkissjóði. Slíkur; arvertíð 1961 og óvenjulegum
greiðsluafgangur hefði að vísu aflabresti togara. Við þetta bætt-
stuðlað mjög að því að bæta gjald ust svo þungar byrðir margra
eyrisstöðuna fljótt, en honum greina sjávarútvegsins vegna
hefði ekki verið hægt að ná, taprekstrar uppbótaáranna,
nema með því að hafa gengis- i skorts á lánsfé til hæfilega langs
breytinguna meiri. hækka skatta tíma 0g að nokkru ógætilegrar
og draga úr útgjöldum til félags- fjárfestingar. Úr þessum erfið-
mála, niðurgreiðslna eða verk- leikum hefur ríkisstjórnin reynt
legra framkvæmda. en þetta eru að greiða með ýmsum ráðstöfun-
langstærstu útgjaldaliðir ríkisins. um, og bá fyrst og fremst þeirri
Ekkert af þessu taldi ríkistjórn- löggjöf, er sett var um síðustu
in fært vegna þeirra áhrifa, er áramót um stofnlán sjávarútvegs-
það hefði haft á lífskjör almenn- ins. Þrátt fyrir þetta, og þrátt
vera aukið við áhrif kauphækk-
unar á efnahagslífið í stað þess að
draga úr þeim. í tveimur ná-
grannalöndum íslands hafa vext-
ir nýlega verið hækkaðir mikið
til þess að sporna við áhrifum
kauphækkana, sem taldar voru
meiri en efnahagslífið þoldi..
Vegna þess að hér á landi var að
þessu sinni brugðið fljótt við og
gengisskráningunni breytt, von-
ast ríkisstjórnin hins vegar til, að
unnt verði að komast hjá þvi að
mæta kauphækkuninni með nýrri
hækkun vaxta.
6. Fjárhagur ríkissjóðs
Ekki var að því stefnt með við-
reisnarráðstöfununum á s.l. ári
ings og atvinnuástandið í land
inu. Þess vegna var stefnt að því
fyrir bað. að verðlag hefur nú
Framhald á bls. 12