Morgunblaðið - 14.09.1961, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 14. sept. 1961
MORGUTSBL AÐIÐ
13
— Greinargerð rikisstjórnarinnar
Frh. af bls. 11 i Af þessu yfirliti
sést, að
. ,, , s I framleiðsluverðmæti sjávaraf-
aftur hækkað nokkuð a utflutn- lækk
ingsafurðum og ^arvertið ^a^ ^ ^
ekki náð nema með því að leggja anna og
að sama skapi þyngri byrðar á
aðra landsmenn.
í þessu sambandi er vert að . . * . .
tm.
megi erfiðleika sjavarutvegsms
með lækkun vaxta. Enginn at-
vinnuvegur á íslandi á eins mik-
Síldarafurðir:
Söltuð Norðurlandssíld
Söltuð Suðurlandssíld ..
Síldarmjöl .............
Síldarlýsi .............
Pryst síld .............
+ 5.4
+ 11
-h 18.0
-i- 32.6
-i- 5.7
þeim stutta tíma, sem liðinn erjhöfnuðu verkalýðsfélögin tillögu
Meðaltal síldarafurða -i- 10.9
Meðaltal þorsk-, karfa-
og síldarafurða ...... + 3.8
dragnótaveiðarnar
megnuðu ekki að bæta upp. Á
árinu 1961 má gera ráð fyrir,
að framleiðsluverðmætið verði
ið undir því eins og sjávarútveg-
urinn, að jafnvægi haldist í efna-
hagsmálum. Erfiðleikar sjávarút-
vegsins nú eru ekki hvað sizt af-
leiðing langvarandi jafnvægis-
leysis undanfarinna áratuga. Er
þetta hvað greinilegast að því, er
kr. lægra en það var a armu
1959. Stafar þetta af því, að góð
sumarsíldveiði og aukning ann-
arra veiða bátanna á vori og
sumri vega ekki á móti lélegri
vetrarvertíð og aflaleysi togar-
anna.
1 viðbót við aflabrestinn kom
mikið verðfall þýðingarmikilla
togaraútgerðina snertir. Breyting útflutningsafurða, mjöls og lýsis
vaxta hefur það markmið fyrst A...arinu 19/« nalu. verðfa11
„ 4*i . „ . miolsms um 45% og lýsisms um
og fremst að skapa jafnvægi í J
efnahagsmálum. Kostnaður sjáv-
arútvegsins af slíkri hækkun um
stuttan tíma skiptir litlu máli
samanborið við þann ávinning,
sem hlýzt af jafnvægi efnahags-
lífsins þegar yfir lengri tíma er
litið. En hver skyldi þessi kostn-
aður vera? Af ummælum stjórn-
arandstöðunnar mætti ætla, að
'hann næmi stórfelldum upphæð-
um. Sannleikurinn er hins vegar
sá, að eftir að lenging lána sjáv-
arútvegsins hefur nú komið til
framkvæmda, nemur aukinn
vaxtakostnaður sjávarútvegsins
um 20 m. kr. á ári, þegar tillit er
einnig tekið til þess, að endur-j
kaup Seðlabankans á afurðavíxl-j
héldust að mestu óbreyttar i
\ verði, en áhrif lækkunarinnar
j á mjöli og lýsi voru svo mikil, að
j meðallækkun allra þorsk- og
karfaafurða var 6,7% og síldar-
afurða 16,0%. Fyrir allar sjávar-
afurðir var meðallækkunin
8,9%. Þetta svarar til þess, að
framleiðsla ársins 1960 af sjáv-
arafurðum hafi verið um 210
millj. kr. minni að verðmæti en
hún ella hefði verið. Áhrif afla-
brests og verðfalls á árinu 1960
svöruðu því samtals til um 400
millj. kr. minnkunar á fram-
leiðsluverðmætinu. Hér er þó
ekki tekið tillit til þess sér-
, staka taps, sem varð vegna þess,
w,,*, J—i.:*.,_____*I„.jhve birgðir af mjoli og lysi
voru miklar í ársbyrjun 1960.
iminm hluta framleiðsluverðmæt-
is en þau gerðu áður. Þessi upp-
hæð er minna en 1% af heildar-
framleiðsluverðmæti sjávarút-
vegsins.
9. Framleiðsla sjávarafurða
og útflutningsverðlag.
Því hefur verið haldið fram
að góð sumarsíldveiði á þessu ári|
og góð aflabrögð báta á öðrum , ,
veiðum á þessu sumri og s.l. vori l. VC1 1é er el1 a 6 lr SUn ,U1.
ásamt hækkuðu Verðlagi útflutn llðaður ^manburður a verðlagi
Á árinu 1961 hefur orðið
nokkur verðhækkun á ýmsum
sjávarafurðum, svo sem freð-
fiski, saltfiski og skreið. Þar að
auki hefur verð hækkað að
nýju á fiskimjöli, enda þótt mik
ið vanti á, að hið fyrra verð
hafi náðst aftur. Lýsi hefur aft-
ur á móti haldið áfram að falla
ingsafurða gerðu það mögulegt
fvrir þjóðarbúskapinn að þola
áhrif hinna miklu kauphækkana
án gengisbreytingar. Gegn þessu
'hefur verið á það bent, að tiltölu-
lega góður afli bátanna á þessu
sumri á síldveiðum og öðrum
veiðum gæti ekki vegið á móti
lélegri vetrarvertíð og miklu afla
leysi togara, og að verðhækkan-
ir islenzkra afurða erlendis á
undanförnum mánuðum hefðu
enn ekki bætt upp hið mikla
verðfall, er varð á lýsi og mjöli
á s.l. ári.
Hér fara á eftir útreikningar
Fiskifélags íslands um fram-
leiðsluverðmæti sjávarafurða ár-
in 1959—1961 á föstu verðlagi.
Er framleiðsluverðmætið öll ár-
in miðað við það verðlag, sem
ríkjandi var í byrjun ágústmán-
aðar 1961, og það gengi, er
ríkti fyrir síðustu gengisbreyt-
ingu ($1 = 38.00 kr.) Tölurnar
fyrir árið 1961 eru að sjálf-
sögðu áætlaðar að nokkru. Gert
er ráð fyrir, að framleiðsluverð-
mæti haustsíldveiða á þessu ári
verði hið sama og á síðastliðnu
ári.
útfluttra sjávarafurða í árslok
1959, rétt áður en viðreisnin
hófst, og verðlagi þeirra í ágúst-
mánuði 1961. Fiskifélag íslands
hefur gert samanburðinn.
Breyting verðlags frá
árslokum 1959 til
ágústmán. 1961. Verð-
hækkun +, verð-
lækkun -r- %
Þorsk og karfaafurðir.
ísfiskur • + 3.8
Freðfiskur . + 4.0
Frystur úrgangur ... • + 12.9
Skreið . + 4.0
Saltfiskur verkaður .. . + 11.0
Saltfiskur óverkaður . . + 5.0
Fiskmjöl 25.8
Karfamjöl . -t- 23.0
Þorskalýsi . 41.1
Karfalýsi 31.2
Hrogn fryst . -5- 2.7
Hrogn söltuð 0.0
Ýmsar minnih. afurðir + 19.8
Meðaltal þorsk- og
karfaafurða . ~ 1.8
Framleiðsluverðmæti sjávarafurða á föstu verði.
Bátar
1959 1960 1961
millj. kr. millj. kr. millj. kr.
1. Vetrarvertíð 894.7 1.013.0 805.2
2. Vor og sumar . . . 305.6 390.8 427.9
3. Sumarsíldveiðar 375.6 240.7 492.4
4. Haustsíldveiðar . 107.7 76.1 76.1
5. Vetrarsíldveiðar 96.8
1.683.6 1.720.6 1.898.4
Togarar 791.8 565.2 502.9
Hvalveiðar 36.2 39.8 30.0
Samtals 2.511.6 2.325.6 2.431.3
Vísitala framleiðslumagns
(1959-100) 100.0 92.6 96.8
^.f þessu yfirliti sést, að enda
þótt verulegar verðhækkanir
hafi orðið á ýmsum þýðingar-
miklum afurðum eins og freð-
fiski, skreið og saltfiski, er hið
mikla verðfall mjöls og lýsis
þyngra á metunum, þannig að
sjávarafurðir í heild hafa að
meðaltali lækkað í verði um
3,8% frá árslokum 1959, þ.e.a.s.
um það leyti, sem viðreisnin
hófst, til ágústmánaðar 1961.
Þessi verðlækkun svarar til um
90 m. kr. verðmætis, og er því
samanlögð verðmætisminnkun á
árinu 1961 miðað við árið 1959
vegna aflabrests. og verðfalls um
170 m. kr.
Hér eru þó engan veginn öll
kurl komin til grafar. Taka verð
ur tillit til þess, að báta- og
togaraflotinn er talsvert stærri
á árinu 1961 en hann var á ár-
inu 1959. Þjóðarbúið verður að
standa undir kostnaði við rekst-
ur hins stækkaða flota og greiða
vexti og afborganir af þeim er-
lendu lánum, sem aflað hefur
verið til kaupa hans. Aukið
framleiðsluverðmæti átti að
sjálfsögðu að standa undir þess-
um auknu útgjöldum, en vegna
aflabrestsins og verðfallsins
hefur framleiðsluverðmætið
minnkað í stað þess að vaxa.
Viðbótin við bátaflotann er yfir
70 bátar, flestir meira en 50 br.
rúmlestir að stærð. Telja má,
að a.m.k. 50 af þessum bátum
séu hrein viðbót við bátaflot-
ann, eða nettóaukning hans.
Rekstrarútgjöld hvers báts
ári, að hlutum og mannakaupi
ekki meðtöldu, er um 1,6 m.
kr. og afskriftir og vextir af
stofnfé um 460.000 kr. (hvort
tveggja reiknað í verðlagi því,
er ríkjandi var fyrir gengis-
breytinguna 4. ágúst sl.) Heild-
arkostnaður á bát er því um 2
m. kr. og um 100 m. kr. fyrir
alla 50 bátana. Við togaraflot-
ann hafa bætzt sex skip, en
ekkert helzt úr lestinni. Rekstr-
arútgjöld hvers togara ásamt
afskriftum og vöxtum af stofn-
kostnaði, en fyrir utan manna-
kaup, er tæpar 12 m. kr. á ári,
eða 70 m. kr. fyrir öll skipin.
Einhvern frádrátt má gera hér,
vegna þess að ekki voru allir
togararnir gerðir út allt árið,
en viðbót við rekstrarútgjöld
togaranna, afskriftir og vextir af
stofnkostnaði er þó a.m.k. 50 m.
kr. Þannig hafa útgjöld vegna
flotans aukizt um a.m.k. 150 m.
kr. —
Af því, sem hér hefur verið
sagt, er ljóst, að áhrif afla-
brests, verðfalls og aukins kostn
aðar vegna stækkunar flotans til
rýrnunar á afkomu sjávarútvegs
ins nema samtals um 320 m. kr.,
sé árið 1961 borið saman við
árið 1959. Er þetta um 13% af
framleiðsluverðmæti sjávaraf-
urða og 4—5% af þjóðarfram-
leiðslunni. Það getur hver og
einn gert sér í hugarlund,
hversu auðvelt það sé fyrir þjóð
arbúskapinn að bera 13—19%
alníennar kauphækkánir jafn-
hliða slíkri minnkun framleiðslu
verðmætis og aukningu kostnað-
ar.
10. Markmið viðreisnarinnar.
Markmið viðreisnarinnar var
síðan viðreisnin hófst, enda þótt
enn vanti mikið á, að fjárhag-
urinn sé orðinn nægilega traust-
ur.
Efnahagslegar framfarir hafa
orðið miklar á íslandi sl. ára-
tug og lífskjör batnað verulega.
Þessar framfarir áttu sér stað
fyrst og fremst á árunum 1953
—’55 og má rekja þær að veru-
legu leyti til hagstæðra utan-
aðkomandi áhrifa, þ.e.a.s. bættra
aflabragða, hagstæðara verðlags
og varnarliðsvinnunnar, auk
þess sem áhrifa þeirrar jafn-
vægisstefnu í efnahagsmálum,
sem fylgt var fyrst eftir 1950,
gætti mjög á þessu tímabili. Síð-
an 1956 hefur vöxtur þjóðar-
framleiðslunnar verið tiltölulega
hægur og hægari en í öllum
þorra landa Vestur-Evrópu,
enda þótt aflabrögð og verðlag
væru hagstæð fram til ársins
1960. Árangurinn varð ekki betri
en þetta þrátt fyrir það, að
fjárfesting á þessum árum var
hlutfallslega meiri á íslandi en
í flestum löndum öðrum og því
meiru til kostað en víðast ann-
ars staðar til að auka þjóðar-
framleiðsluna. Ástæðan fyrir
þessu var ekki sízt sú, að lang-
varandi verðbólga og uppbóta-
kerfi höfðu fært allt efnahags-
lífið úr skorðum, dregið úr hag-
kvæmni í atvinnurekstri og
beint fjárfestingu inn á rangar
brautir. Það var orðið augljóst
í ársbyrjun 1960, og raunar
fyrr, að hinna slæmu áhrifa
verðbólgunnar og uppbótakerf-
isins á vöxt þjóðarframleiðsl
unnar myndi gæta æ meir á
komandi árum, jafnhliða því
sem verðbólgan lamaði sparn-
aðarviðleitni innanlands og eyði
lagði lánstraust þjóðarinnar er-
lendis. Mikið átak var því nauð'
synlegt til þess að koma efna-
hagslífinu á ný í heilbrigt horf
og skapa grundvöll fyrir vax-
andi þjóðarframleiðslu og bætt-
um lífskjörum. Þetta var ann-
að höfuðmarkmið viðreisnarinn-
ar, sem þó var ekki hægt að
búast við að næðist fyrr en að
nokkrum tíma liðnum, jafnvel
þótt engin óhöpp kæmu fyrir.
Þá fyrst gat skapazt grundvöll-
ur kauphækkunar, er leitt gæti
til bættra lífskjara.
Reyndin hefur orðið sú, að
viðreisnin hafði tiltölulega fljótt
veruleg áhrif í þá átt að bæta
hagkvæmni í atvinnurekstri og
beina fjárfestingu á eðlilegri
brautir. Sparnaður jókst, jafn-
framt því sem lánstraust þjóð-
arinnar erlendis var endurreist.
Um teljandi aukningu þjóðar-
framleiðslu gat þó ekki verið að
ræða fyrst í stað, allra sízt þeg-
ár til kom aflabrestur og verð-
fall. Það var því augljóst að á
þessu ári og því næsta máttu
ekki eiga sér stað verulegar
kauphækkanir, ef hægt ætti að
vera að ná þeim þýðingarmiklu
markmiðum, sem viðreisnin
stefndi að, og þar með að ná
raunverulegum kjarabótum fyr-
ir almenning. í þeim viðræðum,
sem ríkisstjórnin átti með full-
trúum verkalýðsfélaga og vinnu
veitenda á sl. vetri, voru færð
skýr rök fyrir því, að við hag-
stæðar ytri kringumstæður væri
ekki hægt að búast við, að þjóð-
arbúskapurinn þyldi meiri kaup
hækkanir en 3% á ári til jafn-
aðar án þess að kæmi til verð-
bólgu innanlands og greiðslu
vandræða út á við. Jafnframt
vinnuveitenda um 3% árlega
kauphækkun, og báðir aðilar
höfnuðu tillögu sáttasemjara um
6% kauphækkun nú og 4%
hækkun að ári.
11. Nauðsyn gengisbreytingar
Það er kunnara en frá þurfi
að segja, að endalok Laupdeiln-
anna urðu þau, að fyrst sam-
vinnufélögin og síðan aðrir at.
vinnurekendur sömdu við verka
lýðsfélögin um kauphækkanir og
aðrar kjarabætur, er jafngiltu
13—19% kostnaðaraukningu at-
vinnurekenda. Jafnframt því var "
gert ráð fyrir 4% viðbótarkaup-
hækkun á næsta ári. Þessar
launahækkanir, sem verkalýðs-
félögin sömdu um, gátu að sjálf-
sögðu ekki takmarkazt við með-
limi þeirra eina. Samkvæmt gild
andi lögum hlutu bændur að fá
samsvarandi tekjuhækkun. Svip-
aðar launahækkanir hlutu einnig
að Verða hjá opinberum starfs-
mönnum eins og komið hefur á
daginn. Það mátti ennfremur
vera ljóst, að ýmiskonar sjálf-
stæðir atvinnurekendur, eins og
t. d. kaupmenn, myndu ekki una
öðru en ná tilsvarandi tekju-
hækkun. Samkvæmt útreikning-
um Framkvæmdabankans þýðir
1% launahækkun, er þannig
dreifist til nær því allrar þjóðar
innar, 30—40 in. kr. hækkun
heildartekna. Launahækkanirnar
hlutu því von bráðar að leiða til
500—600 m. kr. aukningar tekná
í landinu. í viðbót við þetta
kemur svo sú tekjuaukning, sem
stafar frá auknum' fjölda vinn-
andi fólks og flutningi frá
verr launuðum til betur laun-
aðra starfa. sem sífellt á sér
stað. Þetta tvennt samtals er
varla undir 300 m. kr. á ári,
þannig að heildartekjuaukningin
er 800—900 m. kr. á ári eða
11—12% af þjóðarframleiðslunni.
Tekjuaukning af þessu tagi
getur því aðeins orðið að raun-
verulegum og varanlegum kjara
bótum, að hún eigi sér stoð í
aukinni þjóðarframleiðslu. Hér
að framan hefur verið á það
bent, að vegna verðfalls og afla-
brests hafi framleiðsluverðmæti
þýðingarmesta atvinnuvegs þjóð-
arinnar rýrnað um 320 m. kr.
frá árinu 1959 til ársins 1961,
þegar tillit er tekið til aukins
tilkostnaðar vegna stækkunar
skipaflotans. Nákvæmar upplýs-
ingar eru enn ekki fyrir hendi
um framleiðsluverðmæti annarra
greina þjóðarbúskaparins á ár-
unum 1960 og 1961. Þó er vitað.
að í þeim greinum hefur ekki
verið um neina verulega aukn-
ingu framleiðslu að ræða, enda
er gengi þeirra mjög háð gengi
sjávarútvegsins. Ekki gat því
hafa orðið nein sú aukning þjóð-
arframleiðslu, er rennt gæti stoð
um undir verulega tekjuaukn-
ingu, og allra sízt jafn stórfellda
tekjuaukningu og hér var um að
ræða.
Þegar þannig horfir við. að
tekjur aukast án þess að þjóðar-
framleiðslan aukist jafnframt,
hlýtur tekjuaukningin að leiða til
verðhækkana innanlands og auk
ins halla á greiðsluviðskiptun-
um við útlönd. Verðhækkanirnar
innanlands draga úr áhrifum
tekjuaukningarinnar á greiðslu-
jöfnuðinn, en þrátt fyrir það
mátti gera ráð fyrir, að um 300
m. kr. af þeirri 800—900 m. kr.
tekjuaukningu, sem að framan
getur, hefðu komið fram í
andi aðstæður væru slíkar kaup
hækkanir raunverulega of háar,
en nokkuð meiri kauphækkanir
ættu að geta orðið mögulegar,
tvíþætt: Annars vegar að forða1 þegar áhrifa viðreisnarinnar
var á það bent, að við núver- greiðslujöfnuðinum á síðari helm
frá yfirvofandi greiðsluþroti og
treysta fjárhag landsins út á
við; hins vegar að skapa heil-
brigðan grundvöll fyrir fram-
förum og bættum lífskjörum á
komandi árum.
Um fyrra atriðið þarf ekki að
fjölyrða. Traustur fjárhagur út
á við er lífsnauðsyn lítilli þjóð,
sem halda vill virðingu sinni
meðal annarra þjóða og varð-
veita sjálfstæði sitt. I þessu efni
hefur náðst mikill árangur á
tæki að gæta meir, ekki sízt ef
aflabrögð bötnuðu og verðlag
ing árs 1961 og fyrra helmingi
árs 1962. Enginn gjaldeyrisforði
var fyrir hendi til þess að mæta
þessu. Hinar miklu kauphækk-
anir á sl. sumri voru því langt
umfram það. sem þjóðarbúskap-
urinn þoldi. Þær gátu ekki leitt
erlendis hækkaði. Þrátt fyrir til kjarabóta heldur aðeins til
þetta tjáði rikisstjórnin sig fúsa
til að stuðla að 3% kauphækk-
un á þessu ári og jafnmiklum
kauphækkunum á næstu tveim-
ur árum, enda þótt ljóst væri,
að slíkar kauphækkanir hlytu í
verðhækkana innanlands og
greiðsluhalla út á við. Enginn
gjaldeyrisforði var fyrir hendi
til að mæta þeim greiðsluhalla,
jafnvel ekki í skamman tíma.
Þegar þannig horfir við í efna
bili að torvelda það, að náð yrði hagsmálum er aðeins eitt úrræði
öðru höfuðmarkmiði viðreisnar- til: breyting gengisskráningar.
innar, að treysta fjárhag lands- Því lengur sem það er dregið að
ins út á við. Eins oe kunnuet er I Framhald á bls. 19.