Morgunblaðið - 14.10.1961, Qupperneq 8

8
MORGVTSBLAÐIÐ
Laugardagur 14. okt. 1961
Mesti Norðmaður vorrar
aldar, Fridtjof Nansen
S'ibari grein Skúla Skúlasonar
U M þær mundir sem Nansen
kom heim úr íshafsleiðangri
sínum var stjórnmáladeilan við
Svía í algleymingi. Og þó að
Nansen hefði ekki slnnt stjórn-
jnálum til þessa, hlaut að koma
að því, að hann tæki virkan
þátt í þeirri baráttu. „Takið þér
við stjórninni — þér eruð fáni
Noregs!“ hrópaði rithöfundur-
inn Sigurd Bödker til hans í
ræðu á fundi í stúdentafélag-
inu. Hann treysti honum betur
til afreka en Christian Michel-
Sen.
En Nansen treysti Michelsen
bezt allra manna pg gerðist liðs-
maður hans. Inn á við lét hann
lítið á sér bera, en þeim mun
meira út á við. Hann skrifaði
fjölda greina í heimsblöðin og
skýrði þar málstað Noregs. Og
það var tekið eftir því sem
Nansen skrifaði. Enginn maður
vann betur að því að skapa
samúð með Noregi í deilunni
við Svía en hann, hjá erlend-
um þjóðum. Það var Nansen
sem Michelsen sendi til Lond-
on til þess að fá Breta til að
viðurkenna aðgerðir Noregs, og
það var Nansen, sem sendur var
til Kaupmannahafnar til þess að
tala við Kristján IX og Carl
sonarson hans um að setjast í
norskt konungshásæti. Nansen
hafði verið skipaður prófessor
við háskólann í Kristianiu — án
fyrirlestraskyldu — eftir að
hann kom úr „Fram“-ferðinni
1897, og hafði að mestu haldið
kyrru fyrir síðan. Hann hafði
skömmu eftir að hann giftist
byggt sér hús á Lysaker og
kalaði það „Godth&b“, til minn-
ingar um vetursetu sína í Græn
landi. Nú byggði hann sér ann-
að stærra hús þar skammt frá,
og heitir það Polhögda, og þar
bjó hann til dauðadags.
Þegar konungsslitin við Svía
voru gengin um garð, skipaði
Michelsen Nansen sendiherra í
London. Þar var hann staddur
1907 er kona hans veiktist og
dó. Nansen vissi ekki fyrr en
Um seinan hve alvarlegur sjúk-
dómurinn var, og þegar hann
kom heim til Lysaker var hún
látin. Nansen tók sér þennan
mikla missi mjög nærri. En tólf
árum síðar giftist hann í annað
sinn. Síðari konan hét Sigrun
Munthe.
Hann undi ekki í sendiherra-
embættinu eftir þetta. Segir að
sér hafi fundizt sú staða „and-
styggileg". Og 1908 er hann
skipaður prófessor í haffræði
við háskólann í Kristianíu og á
næsta ári kaupir hann sér smá-
skip, „Veslemöy" og er í stutt-
um ferðum norður í höf við
rannsóknir. Þær ferðir hristu
betur af honum þunglyndið en
nokkuð annað. Að opinberum
málum gefur hann sig litið,
nema hvað hann ritar stundum
um hervamir Noregs og að þær
þurfi að auka. Hann sá heims-
styrjöldina í aðsigi.
En ævintýraþráin var ekki
slokknuð. Nansen studdi Roald
Amundsen með ráði og dáð og
lánaði honum „Fram“ til að
komast til norðurheimskautsins.
En sem kunnugt er sneri Amund
sen við blaðinu og hélt til suð-
urpólsins í staðinn. En þangað
mun Nansen hafa ætlað sér
sjálfur. Að minnsta kosti var
sagt eftir á, að Amundsen hefði
„stolið suðurheimskautinu“ frá
Nansen.
Svo kom stríðið. Vegna hafn-
banna varð þröngt í búi hjá
Norðmönnum. Bandaríkin vildu
ekki selja þeim matvæli. Nan-
sen var sendur vestur og
greiddi úr málinu og gerði samn
inga, sem hann ekki hafði leyfi
stjórnarinnar til að undirskrifa,
því að ef hann hefði beðið eftir
umboðinu, hefði hann misst af
tækfærinu. Til loka stríðsins er
hann í sífelldum sendiferðum
fyrir stjórnina — í London,
Washington, París og Genf. Nú
er hann ungur í annað sinn,
jafn áhugasamur við samninga-
borðm og hann áður hafði ver-
ið um að skjóta sel og hvíta-
birni.
Nansen hafði á striðsárunum
skrifað um nauðsyn þess, að
eftir stríðið yrði stofnað þjóða-
samband til að vinna að friði og
afstýra styrjöldum, og haustið
1918 hafði hann stofnað í Nor-
egi félag sem hét „Dan norske
forening for nationenes liga“.
Árið eftir fór hann til London
til þess að bera samþykktir
þessa félags undir ráðandi menn,
og þaðan til París. Þá sat frið-
arfundurinn í Versölum og stór-
laxamir fjórir — Clemenceau,
Lloyd George, Wilson og Or-
lando — voru sem óðast að
teikna nýtt landabréf af ver-
öldinni. Nansen leizt illa á þá
teikningu og ekki betur á frum-
varp það, sem þar lá fyrir um
stofnun alþjóðasambands, sem
sigurvegararnir einir skyldu
hafa aðgang að. Engin hlutlaus
ÞAÐ var brotið í blað í sögu
íslenzku húsfreyjunnar með setn
ingu laga um orlof henni til
handa. Þar með hlaut hún op-
inbera viðurkenningu fyrir þvi,
að starf hennar væri þjóðinni
í heild nytsamlegt og bæri að
hlynna að hag hennar. En svo
sem kunnugt er, hafa þessir
starfsþegnar þjóðfélagsins orðið
afskiptir um aðhlynningu af
hálfu hins opinbera, og það lát-
ið ráðast, að mestu, á hverju
hefur oltið um einkahag hverr-
ar og einnar. Lögboðna frídaga
þekkir þessi fjölmenna stétt
einkum af afspum, og því helzt,
að það eru oft annasömustu
dagar húsfreyjunnar, þegar aðr-
ir meðlimir fjölskyldunnar hafa
frí frá störfum og skólum.
Þótt mjög sé misskipt um hag
og heimilisástaéður húsmæðra
munu þó langflestar sitja við
sama borð hvað það snertir, að
þurfa að gegna störfum alla
daga ársins og einattt þreyt-
andi störfum við erfið skilyrði,
að ekki sé talað um hve vinnu-
tíminn er óhæfilega langur, og
mæður ungra barna þekkja það,
að um öruggan svefntíma er
oft ekki að ræða. Mætti bæta
því við, að húsmæður hafa ekki
veikindafrí á sama hátt og þeir,
sem vinna hjá öðrum, því að
sárasjaldan er nokkur til að
hlaupa í skarðið. Enda segja
læknar að örðugt sé að koma
húsmæðrum til heilsu eftir
skurði, slys o. fl. þar sem þær
geti sjaldnast verið frá störf-
um eins lengi og nauðsynlegt
sé til að ná eðlilegum bata.
Að þessu athuguðu er orlof
húmæðra ekki aðeins réttlætis-
mál, hvað þær sjálfar snertir,
heldur má einnig líta á þetta
frá þjóðhagfræðilegu sjónarmiði,
því þýðingarmikla starfi, sem
húsmóðirin gegnir, ekki aðeins
í þágu fjölskyldu sinnar, held-
ur einnig þjóðarinnar, hlýtur
lönd og ekki heldur Rússland,
sem hafði samið sérfrið fyrir
stríðslokin. Nansen — „mikli
maðurinn frá litla landinu" —
gat lagfært þessa firru, og þeg-
ar Alþjóðasambandið kom sam-
an í Genf árið eftir var Nor-
egur meðlimur þess, ásamt fleiri
hlutlausum þjóðum. Og Nansen
var formaður norsku sendinefnd
arinnar.
Þau tíu ár, sem hann átti enn
ólifuð, var allt hans starf helg-
að Alþjóðasambandinu. Og það
sem hann vann innan vébanda
þess, stendur enn eins og klett-
ur úr hafi. Dómur skilríkra
manna um Alþjóðasambandið,
sem að lokum veslaðist upp og
fórst í nýrri styrjöld, sem því
hafði verið ætlað að afstýra,
er á þá leið, að „verk Nansens
hafi verið það nýtilegasta sem
Alþjóðasambandið lét eftir sig“.
En hann kom ekki öllu fram sem
hann vildi. Frá öndverðu barð-
ist hann fyrir því að Þjóðverj-
ar yrðu teknir í sambandið og
Versalasamningarnir yrðu end-
urskoðaðir. Þetta varð ekki fyrr
en 1926. En þá var það um sein-
an. Ef Þjóðverjar hefðu verið
teknir í sátt þrem árum fyrr,
væri síðari heimsstyrjöldin
kanski ekki til í veraldarsög-
unnL
Mannvinurinn Fridtjof
Nansen
Meðan „stórlaxarnir fjórir"
að vera betur borgið í höndum
þeirra, sem ganga heilar og
hressar að verki, og almennt
orlof húsmæðra, ekki aðeins
einu sinni á æfinni heldur ár-
lega mundi auka á lífsgleði og
starfsþrótt samanber: „í orlofi,
í orlofi er öllum hollt að dvelja,
og koma aftur hress og hýr og
hefja starfið eins og nýr....“
Þó að orlof húsmæðra sé óum
deilanlega sjálfsagt hefur þó
kostað áralanga baráttu, eldmóð
og þrautseigju að hrinda því
áleiðis, svo að það næði áheym
hinna vísu löggjafa vorra og
yrði að lögum með þar til heyr-
andi fjárhagslegri fyrirgreiðslu,
sem er þó hvergi nærri full-
nægjandi. Þess vegna hefur
komið til kasta kvennanna
sjálfra að sjá málinu borgið með
sjálfboðavinnu og fjárframlög-
um, og má í því sambandi nefna
orlofssjóð, er stofnaður var á
fundi Bandalags reykvískra
kvenna á síðastliðnu hausti. Þær,
sem vilja styrkja þennan sjóð
með gjöfum og áheitum geta
snúið ' sér til orlofsnefndar
Reykjavíkurbæjar: frú Herdísar
Ásgeirsdóttur, Hávallagötu 9, frú
Hallfríðar Jónasdóttur, Brekku-
stíg 14b og frú Helgu Guð-
mundsdóttur, Asgarði 111.
Fyrsta orlofsdvöl reykvískra
kvenna var lögum samkvæmt
haldin á vegum fyrrgreindrar
nefndar að Laugarvatni dagana
28. júní til 7. júlí í sumar. Ná-
lægt 50 konur tóku þátt í dvöl-
inni. Foringi hópsins var frú
Herdís Ásgeirsdóttir, sem, svo
sem kunnugt er, hefur barizt
ósleitilega fyrir framgangi or-
lofsmálsins. Þessi fyrsta orlofs-
dvöl tókst frábærlega vel og
varð öllum konunum til andlegr
ar og líkamlegrar endumæring-
ar. Þær voru samstilltar í því
að njóta orlofsdaga sinna sem
bezt og héldu merki gleðinnar
hátt á loft. Mikið var ort og
Fridtjof Nansen
sátu og skeggræddu og teikn-
uðu landabréf í Versölum, ráf-
uðu hundruð þúsunda af stríðs-
föngum innan gaddavírsgirð-
inga í óvinalandi, einkum í
Þýzkalandi og Rússlandi og
æptu af hungri — þeir sem ekki
voru orðnir svo sljóir, að þeir
væru hættir að æpa. Og þess-
um mönnum þurfti Alþjóðasam-
bandið að reyna að líkna. Leysa
þá úr viðjunum og koma þeim
heim. Sambandsráðið í Genf
treysti engum manni betur til
þessa vandaverks en Nansen.
Það sendi sir Philip Noel Baker
til hans til Osló til að biðja
hann um að taka það að sér.
Og Nansen bað um umhugsunar
frest en svaraði eftir þrjá daga:
Já!
Hafi þrekvirki nokkurn tíma
verið unnið í veröldinni, þá var
það þetta, sem Nansen vann nú.
Þama stóð hann með tvær hend
ur tómar, en það fyrsta sem
þurfti var peningar. Hann byrj-
aði fjárbónir sínar hjá norður-
landaríkjunum, síðan í öðrum
smáríkjum og svo í Bretlandi,
sungið á Laugarvatni þessa
björtu vordaga.
„Við syngjum okkar orlofsljóð
í orlofsskapi orlofsfljóð ....“
Aðbúnaður af hálfu hótel-
stjóra og starfsliðs var með
miklum ágætum og veizlur góð-
ar hjá frú Hvannberg í Útey og
í Garði hjá Bjarna Bjarnasyni
fyrrverandi skólastjóra og frú
hans.
Undir forystu frú Herdísar
Ásgeirsdóttur sameinuðust þess-
ar mörgu og ólíku konur í einn
samstilltan systrahóp, sem ekki
aðeins naut lífsins í ríkum
mæli heldur vildu af systur-
legu kærleiksþeli fyrirbúa öðr-
um konum jafn ánægjulega or-
lofsdvöl á næsta sumri og lögðu
til þess allverulega fjárupphæð
í orlofssjóð. En einnig komu
nokkrar konur fram með þá
hugmynd, að halda bazar í
haust og sýna þannig í verki
þakklæti sitt íyrir orlofsdvölina
og hrifningu sína á orlofsmál-
inu, en fé því, sem inn kæmi
fyrir bazarinn skyldi varið til
að styrkja konur til sumarleyfis
næsta sumar á vegum orlofs-
nefndar. En svo sem áður er
sagt, eru fjárframlög hins opin-
bera (ríkis, bæja- og hrepps-
félaga) hvergi nærri fullnægj-
andi. í bazarnefnd voru kosn-
ar eftirtaldar konur: Frú Stein-
unn Finnbogadóttir, Ljósheim-
um 4, frú Sigurlaug Guðmunds-
dóttir, Skólavörðustíg 12 og frú
Anna Rist, Kvisthaga 17.
Bazarinn verður haldinn í
Breiðfirðingahúð uppi á sunnu-
daginn 15. þ. m. Hefst salan
kl. 2. Vafalaust verður hægt að
gera þar góð kaup. Konur, styðj
um orlofsmálið, fjölmennum í
Breiðfirðingabúð á sunnudag-
inn.
Þórunn Elfa Magnúsdóttir.
Gott málefni - gdður bazar
og kom síðan skipulagi á starf-
ið, sem hlaut nafnið Nansens-
hjálpin. í samvinnu við Rauða
krossinn fór hann nú að senda
mat í fangabúðirnar til þess að
forða fólki frá sveltidauða. Og
svo hófust skipti á föngum. —■
Fjórtán þýzk, hernumin skip
byrjuðu mannflutninga milli
rússneskra og þýzkra hafna,
með rússneska fanga úr Þýzka-
landi austur, og þýzka úr Rúss-
landi vestur. Eftir eitt missiri
hafði Nansen komið 200 þúsund
föngum til skila og 1921 voru
50.000 komnir heim, sumir úr
sex ára fangavist.
Sama árið hófst hungursneyð-
in mikla í Rússlandi. Sjö undan-
afrin ár höfðu flestir rússnesk-
ir bændur á herskyldualdri ver-
ið í styrjöld, býli þeirra kom-
ust í órækt og hrörnuðu. Og svo
komu þurrkarnir miklu sumar-
ið 1921 og akrarnir skrælnuðu.
Hungursneyðin vofði yfir 25
milljónum manna. Uppskeru-
bresturinn var svo mikill, að
fyrirsjáanlegt var að ekkert
korn yrði til útsæðis á næsta
ári, en það þýddi algera tor-
tímingu þeirra, sem landbúnað
stunduðu. Maxim Corki sendi
frá sér neyðarkall um hjálp, og
beindi því ekki til ríkisstjórna
■ stórveldanna heldur til Frid-
tjofs Nansens persónulega.
Hann brást við kallinu, þó
hann hefði ærið annað að
hugsa. Því að enn var eftir
meira en hálfönnur milljón
fanga, sem þurftu að komast
heim. Og margir þessara fanga
áttu engan vísan samastað, þeir
höfðu hvorki vegabréf né skírn
arvottorð. Þeim var allsstaðar
úthýst því að þeir voru hvergi
löggiltir ríkisborgarar — „áttu
hvergi heima“ — fyrrverandi
ættjörð þeirra var komin undir
yfirráð annars ríkis. Þá var það
sem Nansen fékk því til vegar
komið, að þetta fólk fengi svo-
kallaðan „Nansens-passa“, sem
gerði því kleift að gera grein
fyrir sér og fá borgararétt i
nýju landi. Á þann hátt varð
nafnið NANSEN einskonar föð-
urland fjölda fólks. Flest af
því hefur nú fengið borgararétt
á ný, en þó eru þeir margir,
sem ekki hafa eignazt neitt
föðurland aftur — nema Nan-
sen.
Árið 1929 — einu ári áður en
Nansen dó, voru þó enn eftir
um milljón flóttama’nna, sem
Nansen hafði ekki fengið land-
vist fyrir og útvegað atvinnu,
Þau lönd, sem tóku við flestum
landlausum flóttamönnum i
fyrstu, voru Frakkland og
Tékkóslóvakía. Þeir voru ekki
hvað sízt fólk, sem misst hafði
ættjörðina, er Tyrkir tóku af
Grikkjum lönd þeirra í Litlu-
Asíu.
En víkjum aftur að hungurs-
neyðinni í Rússlandi. Nansen
var svo önnum kafinn við
flóttamennina, að hann þóttist
illa fær um að taka að sér
stjórn baráttu gegn hungurs-
neyðinni við Volgu og í Úkra-
ínu. — Hvað á ég að gera,
hverju á ég að svara? spurði
hann vin sinn, Erik Werenskiold
málara. Og svar hans er góð
lýsing á Nansen: — Þú veizt að
þér verður aldrei rótt ef þú
gerir það ekkl.
Hann gerði það og tók til
starfa strax. Því að mikið lá á.
í Genf spurði hann fulltrúa
stórveldanna: „Er nokkur mann
eskja til, sem þorir að standa
upp og segja: heldur skulu 20
milljónir manna svelta í hel, en
að ég styðji sovétstjórnina?“ —
Aðeins einn stóð upp og sagði
já, það var fulltrúi ríkis á
Balkanskaga. Hann var hrein-
skilnastur, en allir hinir þögðu,
en voru á sama máli. Stórveld-
in vildu fá viðurkenningu sov-
étstjórnarinnar á því að hún
tæki að sér að greiða erlendar
skuldir zars-veldisins, áður ei»
þau lofuðu að bjarga 20 millj.
manna frá hungurmorði.
En Nansen gafst ekki upp,
Hann fór sjálfur til hungurhér-
aðanna og sá svo miklar skelf-
Frh. á bls. 17.