Morgunblaðið - 12.11.1961, Síða 10

10
MORGVmiLAÐlÐ
Sunnudagur 12. nóv. 1961

■

Staöa jassins
OFT ER SPURT: Er jassinn
það tónlistarform, sem ein-
kennir nútímann? Ég svara
því hiklaust játandi. Jassinn
er að minnsta kosti eitt af lif-
andi tónlistarformum okkar
tíma, eins og atómorkan og
þessi sjálfstýrðu flugskeyti og
hinn geigvænlegi hraði flug-
tækja gegnum hljóðmúrinn
Þetta eru allt á sinn hátt risa
eðlur nútímans. Enginn getur
staðizt kraft þeirra. Þæx eru
reiðubúnar til þess að sigrast
á okkur, hrífa okkur og
kremja okkur. Kannski eru
þær líka undir það búnar að
verða sjálfar sundurkramdar.
Þetta gegnir allt saman merki
legu hlutverki í láfi okkar.
Það er tjáning á því lífi, sem
við lifum og þörfum þess. Og
þó — þegar okkur verður hugs
að til þróunar jarðarinnar og
hinna lifandi vera í billjónir
ára, þegar náttúran gat af sér
hina hræðilegustu óskapnaði
— þá gerði þessi sama nátt-
úra tilraunir með nokkrar
veikbyggðar, mér liggur við
að segja kvenlegar verur, þ.e.
a.a. mennina. Og þær lifa enn
þá, þrátt fyrir hvað þær eru
veikbyggðar, en risaeðlurnar
birtast nú aðeins í ævintýrum
og á náttúrugripasöfnum, og
eru horfnar, nema þegar við
þurfum að nota óhemjulegan
kraft þeirra sem tákn fyrir
þau virku öfl í lífi okkar, sem
getið er um hér að ofan. Nei,
það er aldrei hægt að vita,
hvað lifir lengst.
Ég hef alltaf komizt í tals-
verðan bobba, þegar fólk hef-
ur komið til mín og spurt mig
um skoðun mína á jass. Sumir
væntu þess kannski af mér,
að ég segði eitthvað lofsvert
um hann; að hann heillaði
mig; að hann væri stórkost-
legur; og hann væri tónlistar-
form framtíðarinnar — eða
eitthvað þess háttar. Það er
ekki viðurkvæmilegt að
spyrja mig slíkrar spurningar,
einmitt af því ég er tónlisitar-
maður. Vitanlega viðurkenndi
ég fúslega, að jassinn er tón-
list, en þegar hjörð uppi í fjöll
um jarmar án undirleiks, þá
er það líka tónlist, alveg eins
og barnsgrátur og fuglasöng-
ur. Þetta er allt saman tónlist,
og þó á þetta ekkert skylt við
jass. Alveg á sama hátt og jass
inn á ekkert kylt við það, sem
ég geri. Þetta er frumstæð
tónlist, og fyrir það elska ég
hana og get fært mér hana í
nyt — sem skreytingu — við
að byggja upp þróttmikið tón
verk. Það er takmark þeirrar
tónlistar og hljómlistar, sem
ég túlka. En hinn svokallaði
heimur kerfisbundinnar tón-
listar, er annars konar heim-
ur, og þar sem ég er þjálfað-
ur tónlistarmaður, hef ég
varið allri æfi minni til að
blása lífi í slíka tónMst. Sú
tónlist, sem ég lifi með, hófst
í kirkjunni sem tilbeiðsla, og
hún var samin af mönnum,
sem voru pjónar kirkjunnar.
Tónlist þeirra var samin fyrir
söngkór, með öðrum orðum
fyrir þau sérréttindi að flytja
guði lof og dýrð. Seinna fjar-
lægðist þetta tónHstarform sín
upprunalegu landmörk, flutt-
ist úr kirkjunni og varð ver-
aldleg tónlist, sem ekki ein-
ungis átti að tjá lotningu en
ennig mannlegar tilfinningar
og hugsanir. Á þennan hátt
var sköpuð ný uppbygging
tónlistar, eins konar bygging-
DIMITRI Mitropulos var grísk-ameriskur hljómsveitar-
stjóri. í ætt hans eru og voru margir prestar og munkar í
grísk-katólsku kirkjunni. Sjálfur fór hann ekki í prestskap,
vegna þess að gríska kirkjan bannaði notkun hljóðfæra við
heigiathafnir. í þessari grein, sem hann birti í Philips Music
Herald, skömmu áður en hann dó — nú í ár — skrifar hann
um köllun sína.
í þróun tdnlistarinnar
arMst hljómanna, og húsagerð
arMst 'hverrar aldar mótaði
tónlistarformin. Þannig varð
sinfónían til, og það eigum við
að þakka hinu germanska hug
arfari. Og tónlistin, sem ég
túlka, er alveg á sama hátt
byggingarlist hljóma i tón-
verksformi.
Þó að tóniMst sé ekki leng-
ur einungis dýrðarsöngur til
drottins, felur hún ennþá í
sér minningu um slíkt, svo ég
voga mér að segja: að hlýða
á sinfóníukonsert, er ekki svo
frábrugðið kirkjugöngu. Það
er ætlazt til að við njótum
sinfóníunnar, því þar er hljóm
tjáning mannsandans — og
þannig skilið — er konsertinn
nautn og skemmtun, en sinfón
ían er meira: hún er andleg
naut og skemmtun, en sinfón-
vegna get ég vel hugsað mér
sjálfan mig sem prest einhvers
konar safnaðar. Ef svo ein-
hver kæmi til mín, þegar ég
er niðursokkinn í slíkar -iugs-
anir, og spyrði mig, hvað mér
finndist um gamanleik, þá
myndi ég verða rpjög móðgað
ur — að farsi, sem er raunar
ódýr skemmtun, sé sambæri-
legur kirkjugöngu, hvort sem
farið er þangað til að dýrka
guð eða hlýða á tónlist. Samt
sem áður er ég reiðubúinn til
að vera fyrstur þeirra, sem
halda því fram, að öll tjáning
á mannlífinu eigi jafn mikinn
rétt á sér. Því hér er eigin-
lega bara um að ræða risa-
vaxna mælistiku, sem nær
svo að segja frá dýpstu gjót-
um og upp á hátind — eða
þangað, sem guð er kannski.
En ég get ekki sætt mi;, við,
að fólk ætlist til þess að ég
komi með samanburð. Það er
auðvelt að segja, að jassinn,
og Frank Sinatra og Johnnie
Ray og Elvis Presley og tón-
listin, sem þeir búa til gleðji
hundruð milljónir manna, en
mín tónlist gleðji kannski
hjörtu tíu milljóna manna. —
Það verður að viðurkenna
mergðina, og ef sú tónHst, sem
ég fæst við, skyldi hverfa héð
an, þá myndi sennilega eng-
inn veita því athygii eða
sakna hennar, að undanskild
um þessum tíu milljónum. En
svo er dásamlegt að hugsa til
þess, að sjálf nátturan með
sinni löngu þróun tilrauna,
heppnaðra og misheppnaðra,
hefur sannað okkur mcguleika
þess, að einmitt þessi list hins
vesæla minnihluta lifir allt
hitt, svo fremi að andleg verð
mæti hennar séu ódauðleg.
Nú er það trú mín, að listin,
sem er í minnihluta eigi
heima uppi á hátindinum, sem
ég talaði um, og að listin, sem
er í meirihluta sé við rætur
fjallsins. En hvers vegna að
fara út í samanburð? Hvers-
vegna að vera að fjargviðrast
yfir nokkru, sem tilheyri,- dá
semdum Mfsins? Mitt í blíðu
Og stríðu Mfsins, verðum við
að taka tillit til þessara ó-
hemju mörgu stiga í þróun lífs
ins, alveg frá jafnsléttu og upp
á tind. Það eina, sem er nokk-
urs virði, er, að mæHkvarðinn
er þarna, og til þess r'" "jaMið
geti verið til, verður þ..ó brrði
að eiga sér rætur og tind.
Hvort tveggja er jafn mikil-
vægt. Það er engin ástæða til
þess að þrátta um, hvað er við
ræturnar og hvað á tindinum.
Við skulum taka hlutunum
eins og þeir eru og gleðjast yf
ir þeim.
Auk þess er nauðsynlegt, að
ég eigi þessi hundruð og millj
manna, til þess að ég geti
sannað gildi minnar eigin til-
veru. Nýlega fékk ég tækifæri
til að spila með Duke Elling-
ton og hinum undursamlega
duglegu hljóðfæraleikurum
hans, þ.e.a.s. við spiluðum báð
ir á sama konserti, þar sem
ég flutti talsvert af þessari
leiðinda, gömlu tónlist, en
hann lék sína tónlist, sem er
Hklega alnýtízkulegasta fyrir
bæri af jass — eða þetta lif-
andi og hrífandi nútímaform.
Og trúi nú hver sem vill: Þeg
ar ég hafði lokið mér af, sett-
ist ég niður og naut tónlistar
Dukes Ellingtons, alveg frá
upphafi til enda. Þetta var
mjög röskleg tónlist og
skemmtileg. Það hvarflaði
ekki að mér eitt andartak, að
ég hlustaði á hana — eigum
við að segja. frá æðri stöðum.
Þetta var bara allt annar heim
ur, og ég gladdist yfir því að
komast að raun um, aó hugur
minn var nógu rúmur til að
láta ekki svipta sig gleðinni
af að hlýða á tónlist hans,
einungis af því hún var af
öðrum heimi. Mér hæfir að-
ins að þjóna því tónlistar-
formi, sem er mitt, en ég við-
urkenni einnig rétt annars
fólks til að tjá sig tónrænt á
annan hátt, og ég hef enga
þörf til að líta niður á það
fyrir það, bara til að verja
mitt aigið form. Öðru nær —
ég reyni að skilja það, sam-
gleðjast því og þakka guði
fyrir það, að ég get notið tón
listar, sem er öðruvísi en sú,
sem mér vegna eðlis míns og
hæfileika og menntunar, er
ætlað að þjóna.
Með öðrum orðum: Það sem
ég vildi sagt hafa, er, að ég
elska í sama mæli allt það,
sem guð hefur skapað og allt
það, sem hugur mannsins og
framtak hafa skapað. Því
þannig get ég borið vitni og
dýrkað almáttugan og kær-
leiksiúkan skapara alls lífs
okkar og tilveru.
<eftir Dimitri Mitropulos

— Utan úr heimi
Framh. af bls. 12.
ráði um gerð nevtrónusprengju
— en þegar talað er um að hún
sendi frá sér dauðageisla, er
fyrst og fremst átt við nevtrónu
straum, sem leystur er úr læð-
ingi og beint að ákveðnu marki.
Nevtrónur eru hinn „hlutlausi"
þáttur atómkjarnans, ef svo
mætti segja. Þær hafa hvorki
pósitíva né negatíva rafhleðslu,
eins og hinir hlutar kjarnans,
prótónur og elektrónur, og því
gera þær eindir hvorki að draga
nevtrónurnar að sér né hrinda
þeim frá sér. Og þess vegna geta
nevtrónurnar hæglega farið gegn
um atóm og atóm-„samfellur“
(atomkompleks). Þær brjótast
gegnum tré, málma — og loft
um langan veg. Hið eina, sem
getur stöðvað nevtrónu á ferð
hennar er beinn árekstur við
atómkjarna — og þannig eru
þessar eindir einmitt notaðar
til þess að koma af stað kjarn-
orkusprengingu. Þeim er skotið
á t.d. úraniumkjama, sem þá
skiptist, en um leið leysist nokk-
uð af heljarorku hans úr íæð-
ingi. (Þetta gefur þó aðeins ör-
litla hugmynd um það, hvernig
úraníumsprengingu er komið
af stað í upphafi).
Dauðinn vís
Sem sprengiefni í nevtrónu-
sprengju yrði sennilega notað
annað hvort samþjappað deut-
erium eða tritiumgas (tveir af
ísótópum vetnis) — auk
„sprengja" (detonatora) til þess
að framkalla sprenginguna, en
til þess mætti einfaldlega nota
TNT. Með sérstökum, næmum
„þreifibúnaði“ 1 oddi sprengj-
unnar væri hasgt að láta hana
springa í vissri hæð (allhátt)
yfir jörðu — og yrði það senni-
lega talið áhrifaríkast, þar sem
nevtrónustraumurinn yrði þá
ekki hindraður af fjöllum og
klettum, sem helzt gætu orðið
til þess að trufla áhrif „dauða-
geislanna". Ekki þyrfti nema
mjög litla sprengju, sem sprengd
væri með þessum hætti til þess
að eyða öllu lífi á svæði með
a.m.k. 1 km radíus frá þeim
stað, er væri beint niður und-
an sprengjunni. — Og engin leið
væri til að forða sér — sprengj-
an hefði unnið sitt óhugnanlega
verk eftir örfáar sekúndur. Og
jafnvel þótt allir hnigi ekki
dauðir niður í sömu andrá —-
er dauðinn eigi að síður vís
innan skamms tíma.
Málf Iutningsski ifstota
JON N. SIGURÐSSON
hæstaréttarlrgmað’r
Laugavegi 10. — Sími 14934.
Bók um huglækn-
Eftir Ólaf Tryggvason
ÚT ER komin hjá Kvöldvöku-
útgáfunni á Akureyri bókin
„Huglækningar" eftir Ólaf
Tryggvason. Er höfundurinn
kunnur fyrir lækningar sínar, en
margar þeirra eru taldar undra-
verðar. í bók sinni lýsir hann
margs konar dulrænni reynslu
og fyrirbærum, er hann hefur
sjálfur reynt. Hann var áður
bóndi í sveit, en á síðari árum
hefur hann fylgt þeirri köllun
sinni að hjálpa sjúkum og oft
náð ótrúlegum árangri með hug
lækningum.
Þetta er talin fyrsta bókin,
sem skrifuð er um huglækning-
ar hér á landi. Eru í henni
vitnisburðir margra samtíðar-
manna um lækningu á sjúkdóm-
um, er taldir voru ólæknandi.
Frágangur bókarinnar er snot-
urlegur.
ULRICH FALKNER
AMTMANNSSTÍG 2
— Oratorium
Framh. af bls. 8.
sömu skyssurnar — alveg þær
sömu. Maður heldur að svo yrði
ekki, en gleymir að taka fjórðu
víddina. tímann, með í reikning.
inn. Maður hlýtur að hugsa um þá
stund — það augnablik, er mis-
tökin urðu. Kallið það tilviljun
eða örlög.
★
— Það er grunur minn, Niels
Viggo, að þér stingið ekki ljósi
yðar undir mæliker. Er það rétt?
— Maöur verður að skapa
„nafni“ eitthvart form. Það er
staðreynd, vegna vinnunnar. Ef
maður auglýsir ekki sjálfan sig,
getur maður ekki lifað.
— Hvað hefur skeggið að segja
í því sambandi?
— I Bandaríkjunum t. d. hafði
það heilmikið að segja, New
York Times kallaði mig „Ýíking-
inn hjóiandi“, af því ég hjólaði
um eina götuna með lúður á bak-
inu — og ég kæri mig kollóttan
— hef ekkert á móti því svo fram
ariega sem það kemur ekki niður
á starfmu.
ÓLAFUR J. ÓLAFSSON
löggiltur endurskoðandí
Endurskoðunarskrifsofa
Mjóstræti 6 — Reykjavík
Sími 38050 — Pósthólf 1109