Morgunblaðið - 22.11.1961, Blaðsíða 17

Miðvikudagur 22. nóv. 1961
M O R C 17 N R 1. 4 Ð 1 Ð
17
Þór&ur Halldórsson bóndi
Laugalandi 70 ára
Víglundur Bjarni
Pálsson — Minning
Mínir vinir fara fjöld,
feigðin þessa heimtar köld,
eg kem eftir, kannski í kvöld,
með klofinn hjálm og rifinn
skjöld,
brynju slitna, sundrað sverð
og syndagjöld.
MÉR er enn í minni, er eg fyrir
mörgum árum lét Víglund Páls-
son heyra þessa sígildu vísu
Bólu-Hjálmars. Hún snart við-
kvæman streng í brjósti hins
unga vinar míns, og honum
fannst hún töluð út úr sínu eig-
in hjarta. Hann hafði á unga
aldri orðið fyrir óvenjumiklum
missi í fráfalli náinna ættingja.
Móður sína missti hann á þriðja
ári, þrjá bræður sína uppkomna,
áður en hann næði fermingar-
aldri, föður sinn, er hann var
16 ára gamall, og nokkrum ár-
um síðar systur sína, er var
honum mjög kær og hafði oft
verið honum athvarf. Þessi dap-
urlega reynsla af fallvaltleik
lífsins átti sitm þátt í að móta
skapgerð og viðhorf Víglundar,
herða hann í mótlæti, forða hon-
um frá vorkunnsemi við sjálfan
sig, en varðveita þó í brjósti
honum hlýjan og viðkvæman
streng skilnings og samúðar.
Vinir hans fóru fjöld, og nú er
hann sjálfur kominn eftir, að
vísu fjarri því að vera svo illa
búinn að vopnum og verjumsem
skáldið lýsir. Hann lézt að ný-
stofnuðu heimili sínu hér í bæ
12. þ. m. eftir alllöng og tví-
sýn veikindi og verður jarðsett-
ur í dag.
Víglundur var fæddur á Eyr-
arbakka 13. iebr. 1912, og voru
foreldrar hans Páll Grímsson frá
Óseyrarnesi og miðkona hans,
Valgerður Hinriksdóttir frá
Ranakoti í Stokkseyrarhverfi
Jónssonar. Um vorið, er Víg-
lundur var á fyrsta ári, flutt-
ist hann með foreldrum sínum
og mörgum systkinum að Nesi
í Selvogi, en það höfuðból keypti
Páll og bjó þar umsvifamiklu
búi til æviloka. Átti Víglundur
mörg spor í æsku um hina víð-
áttumiklu landareign Ness við
smalamennskur, hrossaleit og
margt annað og var oft þreytt-
ur, því að á þeim tímum gerðu
menn sér ekki nægilega- ijóst,
að unglingar þörfnuðust hvíld-
ar. En aldrei gafst Víglundur
upp. Seigla hans var ótrúleg,
og svo var alla tíð. Það var
eins og karlmennskuboðorð Þór-
is jökuls væri honum í brjóst
borið: „Skafl beygjattu skalli,
þó að skúr á þig falli“.
Þegar Páll í Nesi fell frá 1928,
brá ekkja hans, Anna Sveins-
dóttir, búi, og fluttist til Eyrar-
baka. Með henni fór Víglundur
og átti þar heima í eitt ár, en
fluttist þá til Reykjavíkur, þar
sem hann átti heima jafnan síð-
an. Lagði hann fyrst fyrir sig
sjómennsku um þriggja ára
skeið, lengst á togurum og um
tíma á strandferðaskipinu „Esju“.
En árið 1932 réðst hann verk-
stjóri í brjóstsykursgerðina
„Nóa“, og það starf hafði hann
síðan á hendi, meðan kraftar
entust.
Víglundur var fram til þess
síðasta einhleypur maður, leigði
sér herbergi og borðaði á mat-
sölu; hann átti sér því ekki
heimili í venjulegum skilningi
og naut ekki þeirrar hlýju og
þeirrar ánægju, sem slíkt má
veita. En mikil bót var það í
máli, að heimili systra hans hér
í bæ stóðu honum ávallt opin
og þar var hann velkominn
gestur. Loks á síðastliðnu vori
varð breyting, á högum hans.
Keypti hann þá íbúð að Skúla-
götu 62 og setti á stofn vistlegt
heimili með heitkonu sinni, Jó-
hönnu Helgadóttur frá Akranesi,
Því miður fengu þau of skammt
að njóta samvistanna, eins og
nú er raun á orðin.
Eg er einn af þeim, sem
minnast margra samverustunda
með Víglundi Pálssyni. Honum
fylgdi aldrei annað en gott.
Hann mátti ekki vamm sitt vita
í neinu. Manndómur hans sýndi
sig í því, hve hann var harður
við sjálfan sig, en gerði litlar
kröfur til annarra. Slíkir menn
gerast nú æ fágætari og eftir-
sjónin að þeim að því skapi
meiri. Því munu allir þeir, sem
þekktu mannkosti hans, kveðja
hann með söknuði í huga.
Guðni Jónsson.
ÞAÐ eru nú full 47 ár, síðan ég
sá Þórð á Laugalandi, sem þá
var kenndur við Rauðamýri.
Það var á því heimsögulega
hausti 1914, þegar allt fór í bál
og brand í Evrópu. — Mér er
jþetta ár þó hugstæðara miklu
sökum þess, að um sumarmálin
tfór hún Vala fóstra mín af heim
inum og fóstri minn, Kristján
Ibóndi á Laugalandi, fór sömu
leiðina, er halla tók að haustnótt
um. — Skömmu síðar var upp-
boð mi'kið á Laugalandi. Þangað
streymdi mannfjöldi mikil'l úr
sveitinni, nærsveitum og jafnvel
utan frá ísafirði. Uppboð voru í
þann tíð og lengi síðan mikill
mannfagnaður. Þarna var allt
iboðið upp, sem nöfnurn tjáir að
mefna og þá var til á venjulegu
dslenzbu sveitarheimili. Fyrst alls
konar gripir, síðan gangandi fé.
— Mannfagnaður þessi stóð með
mikilli prýði allt til ljósaskipta,
þá var allt uppselt á því búi —
nema ég. — Þau Kristján á Lauga
landi og Vala, ráðskona hans,
höfðu tekið mig af volaði, þegar
ég fæddist, og þarna stóð ég nú,
jþegar mannfagnaðurinn var að
fjara út og kópti sem afglapi á
bak þeirra gesta, er úr garði riðu.
-— Þá er klappað á kollinn á mér
og sagt: „Þú kemur með mér,
drengur minn“. Eg rak sjónirnar
upp á manninn. Hann var mikill
é velli og þótt ég, sjö ára snáð-
inn, setti hnakka á herðar, tókst
mér ekki í ljósaskiptunum að
greina yfirbragð hans ti‘1 nokk-
urrar hlítar. Hins vegar greindi
ég öllu betur andlitsdrætti unga
mannsins, sem stóð við hlið hans.
Hann var maður ekki mikill
vexti, ijós yfirlitum og hýreygur.
Kempan, sem klappað hafði á
kollinn á mér og boðið mér fóst-
ur, var Halldór á Rauðamýri og
sveinninn hýreygi sonur hans,
Þórður, sem sjötugur er í dag.
Þórður er fæddur á Rauðamýri í
Norður — Isafjarðarsýslu 22. nóv.
1891. Foreldrar hans voru Ingi-
björg Jónsdóttir frá Barmi á
Skarðsströnd og Halldór Jónsson
frá Laugabóli í Isafirði. Bæði
voru þau hjón mikillar ættar,
sem títt er um okkur íslendinga.
Ekki verða þó ættir þeirra rakt-
ar hér.
Foreldrar Þórðar voru næsta
olík að ytra útliti, þótt bæði væru
fríð sýnum. Ingibjörg var kona
ekki mikil vexti, en — litfríð og
Ijóshærð — handsmá og hýreyg.
— Halldór var eins og fyrr segir
manna mestur á velli og gæddur
iþeim gerðarþokka, sem er næsta
fátíður. Vel var um skaplyndi
þeirra beggja, hún var valkvendi
og hann drengur góður.
Þórður erfði vöxt og yfirlit
móður sinnar, hlýju og hýrleik
beggja, en hörku, barnslega
bjartsýni og ódrepandi dug og
þrek föður síns. Og kemur nú
að þfl sem fyrr segir, að Lauga-
landsheimilið féll í rúst haustið
1914. Næsta ár var meiri hluti
jarðarinnar boðinn til sölu og
festi Þórður að ég held af hreinni
rælni kaup á þeim hundruðum.
Harn undi vel í föðurgarði og
bjó á þessum hundruðum Lauga-
lands að nafninu til næstu ár.
Vorið 1919 nema fyrr væri hafði
Þórður sér konu festa, Helgu
Jónsdóttur frá Hraundal. Hann
leitaði svo sem ekki langt til
fanga, þar eð Hraundalur er
næsti bær við Laugaland. Festar-
Jcona Þórðar, Helga frá Hraundal,
var og er mikil fríðleiks- og at-
gerviskiona.
Brúðkaup þeirra Helgu og Þórð
*r fór fram, að mig minnir, 12.
égúst 1919. Það er fyrsta og raun
or eina brúðkaupið, sem ég hef
petið og var í hinum gamla góða
etíl. Eins og venja var til voru
föng dregin víða að. En þá fyrst
fók I hnjúkana, er orgel héraðs-
læknislns, Sigvalda Kaldalóns,
tónskálds, var flutt yfir Selá,
sem er foráttu vatnsfall, heim að
Laugalandi. Og þarna voru brúð-
hjónin saman pússuð með pomp
*>g pragt. Snillingurinn Sigvaldi
(tðk undir, er hjónavígslusálmarn
ir voru sungnir. Síðar þegar gest
NÝJA LiJÓSPRENTUNAR-
STOFAN, Brautarholti 22 (geng
ið inn fré Nóatúni) Sími 19222.
tióS bilastæði.
ir höfðu gert veizluföngum geysi
góð skil, settist snillingurinn enn
við hljóðfærið — þá var nú sung
ið af lífi og sál. Sigvaldi lék m. a.
mörg af lögum sínum, er siðar
miklu urðu eign alþjóðar.
Þórður á Laugalandi er mikill
hamingjumaður, þótt ekki væri
undir hann mulið fjárhagslega,
þegar hann hóf búskap. Hann fór
úr föðurgarði með fáeinar ær og
einn hest. Hér var þó ekki því
til að dreifa, að faðir hans vildi
ekki búa son sinn betur úr garði.
En Halldór á Rauðamýri var fyrst
og fremst hugsjóna- og framfara-
maður, sem lagt hafði þá í feikna
miklar framkvæmdir, ól upp
fjölda umkomulausra barna, en
ekki var hann mikill fjárgæzlu-
maður.
Þegar Þórður hóf búskap á
Laugalandi, var jörðin kölluð
kot. Túnið var nafnið eitt og
fékkst af því kýrfóður í góðæri.
Slægjur voru hins vegar allmikl-
ar, en torsóttur var sá heyskapur
fyrir einyrkja. Ekkert hús var
uppistandandi. — En ungu hjón-
in á Laugalandi létu sér fátt fyrir
brjósti brenna. Bæinn byggðu
þau upp. Það var að vísu af van-
efnum gert, en hann reyndist
hlýtt hreiður fjögurra sona og
þriggja dætra. Öll urðu börnin
mannhafnarfólk og eru tvö þeirra
enn í föðurgarði, Halldór og Guð-
rún. Einn bræðranna Jón hefur
nú komið upp gróðurhúsi á Lauga
landi og segja fróðir menn það
nyrzta gróðurhús veraldar. Ólaf-
ur býr á Rauðamýri, og Kristín
er húsfreyja á Melgraseyri. Að-
eins tvö systkinanna hafa horfið
úr sveitinni, þau Ingibjörg hús-
freyja í Reykjavík og Jóhann
fulltrúi í Hafnarfirði. Eins og
flestum er kunnugt, hefur Norð-
ur-Isafjarðarsýsla goldið afhroð
mikið síðustu áratugina. sbr.
„flóttinn úr sveitunum". Ætla ég
því átthagatryggð systkinanna á
Laugalandi hart nær einsdæmi
vestur þar.
Vel má vera, að hjónin á
Laugalandi kenni enn sviða í
sárum frá þeirn árum, er þau
börðust með blóðugum hnúunum
til þess að bjarga sér og sínum.
Þess verður enginn var, enda
— Utan úr heimi
Framh. af bls. 12.
kveldi 26. júní 1953 — og stóð
hann fram á nóttina, sagði Krú-
sjeff.
BERIA ÆTLAÐI AÐ SKJÓTA
Aðalhlutverkið fór Moskalenko
með, því honum tókst að smygla
handvélbyssu inn í Kreml — und
ir hermannafrakka sínum. Hann
átti heiðurinn.
Fundurinn hófst og ég talaði
fyrstur, hélt Krúsjeff áfram. Eg
sneri mér umsvifalaust að Bería
og spurði hvaða rétt hann hefði
til þess að sitja þennan fund. Eg
minntist þess, að félagi einn,
Spirikin að nafni, hafði árið 1934
sakað Beria um að hafa verið
brezkur njósnari 1918. (Það var
þegar Bretar sendu her til þess
að hjálpa Hvít-Rússum gegn
kommúnistum). Eg minnti á að
Stalin hefði tekið málið í sinar
hendur og svo hefði Spirikin
,,horfið“. Eg bað Beria um skýr-
ingu.
Beria varð þrumu lostinn og
sagði, að Stalín hefði rannsakað
málið persónulega og „séð um
rógsmanninn“.
Eg krafðist enn Skýringa og
sakaði Beria um að hann væri
alls ekki sannur kommúmsti, það
hefði aldrei átt að hleypa hon-
um inn í kommúnistaflokkinn,
ekki einu sinni hina minnstu
flokksdeild.
Þá beygði Beria sig niður og
greip handtösku sína. Eg stökk
á fætur og um leið og Baria
dró byssu sina upp úr töskunni
gat ég snúið hana úr höndum
hans. Eftir mikið fum fann Mal-
enkov loks bjölluhnappinn á gólf
inu og steig á hann. Moskalenko
kom þjótandi inn og skaut Beria
þar sem hann stóð við fundar-
borðið.
Þrátt fyrir að Krúsjeff hafi nú
útskúfað Malenkov hældi Krú-
gætu hvorugt bognað, aðeins
brostið.
Nú er ævi hjónanna á Lauga-
landi önnur. Hreysið, sem þau
byggðu fyrir rúmum fjörutíu ár-
um, er nú löngu jafnað við jörð.
Þar er nú glæsilegt íbúðarihús á
nútímamælikvarða. — Kýrfóðurs
túnið í góðæri, er nú aðeins not-
að til beitar. — Fram af bæjar-
brekkunni, hartnær til forynjunn
ar, Selár, bylgjast nú háliðagras
á 15 hekturum.
Aldrei vissi ég Þórð á Lauga-
landi' þrá mannaforræði. Auðvit-
að féli honum sú vegsemd í skaut.
Hann hefur verið oddviti sveitar
sinnar og framámaður við Djúp,
um áratugi.
Eg flyt þér, Þórður, á sjötugs-
afmælinu þökk frá mér og mín-
um. Eg veit, að þakkir mínar eru
helber hégómi. Þér verður aldrei
þakkað sem skyldi. — En gott
hefur okkur þótt að gista þig.
Þú ert enn í mínum muna sami
hýreygi sveinninn, sem stóð við
hliðina á honum Halldóri á
Rauðamýri, sem tók mig af vol-
aði í Ijósaskiptunum á Lauga-
landi fyrir 47 árum.
Hjörtur Kristmundsson.
sjeff honurn fyrir frammistöð-
una í þetta sinn.
VALDABARÁTTAN HEI.DUR
ÁFRAM
Krúsjeff lét ekki staðar num-
ið. Hann sagði frá því hvernig
hann hefði klifrað upp í hásætið
í Kreml. Eftir að bæði Stalín
og Beria voru gengnir á fund
feðra sinna var það .Malenkov,
sem var hinn raunverulegi valda
maður.
Molotov og Kaganovitj gerðu
bandalag við Malenkov og ætl-
uðu að mynda nýjan meirihluta
í forsætisnefndinni til þess að
bola mér frá, sagði hann. Það
átti að leysa mig frá störfum
fyrsta ritara miðstjórnarinnar.
Hingað til hafa menn á vestur
löndum talið, að það hefði verið
Zukov marskálkur, sem þá bjarg
aði Krúsjeff með því að senda
flugvélar hersins eftir miðstjórn
armönnum, þegar fundurinn var
boðaður til þess að gera út um
örlög Krúsjeffs. — Þetta stað-
festi Krúsjeff ekki, bví hann
sagði: „Dimitri Polyanski var
hin raunverulega hetja þeirra
átaka“. Og það er ekki að sök-
um að spyrja. Polyanski komst
til skjótra metorða og á nú sæti
í forsætisnefndinni.
SEX MÁNUÐIR LIÐU
Þetta er sagan, sem Krúsjeff
sagði kommúnistaleiðtogunum.
Það er athyglisvert, að sam-
kvæmt þessari frásögn hefur
Beria verið drepinn nóttina milli
26. og 27. júní 1953, eða sex mán-
uðum áður en fréttin um aftöku
hans var birt almenningi. Þann
10. júlí sama ár, eða hálfum
fimmta mánuði eftir „aftökuna"
var tilkynnt opinberlega í
Moskvu, að Beria hefði verið
fangelsaður, en aftakan var ekki
upplýst fyrr en 23. desember
sama ár. Þeirri tilkynningu fylgdi
það, að Beria hefði verið líflát-
inn þann sama dag (23. des.)
eftir sex daga réttarhöld í hæsta
rétti, fyrir luktum dyrum. Land
ráð sönnuðust á sakborninginn,
sagði í þeirri tilkynningu. ■—
Grunur hefur þó alltaf leikið á
því, að Beria hafi í rauninni ver
ið Ííflátinn fyrr en til'kynnt var,
m.a. vegna þess, að órið 1957
sagði Krúsjeff í hópi franskra
sósíalista, sem voru í heimsókn í
Moskvu, að Beria hefði verið
dæmdur til dauða á fundi í for-
sætisnefndinni 26. júní 1953 og
verið líflátinn starx af liðsfor
ingjum undir stjórn Moskalen-
kos. — Það kom hins vegar mjög
á óvart, að Krúsjeff sikýrði nú
frá því, að Moskalenko hefði
drepið Beria með eigin hendi eins
og kommúnistaleiðtogar í Var-
sjá segja.
LENIN-ORÐAN HANDA
MOSKALENKO
Skömmu eftir að Krúsjeff
varð ritari miðstjórnarinnar, 1.
september 1953, var Moskalenko
hækkaður í tign og skipaður hers
höfðingi. A 20. flobksþinginu
varð Moskalenko fullgildur með
limur miðstjórnarinnar, hlaut
æðsta heiðursmerki Ráðstjórnar
innar, Lenin-orðuna, og mar-
skálksnafnbót að auki. Ekfci lei'k
ur lengur neinn vafi é, að hann
var vel að heiðrinum kominn —
a.m.k. bendir saga Krúsjeffs til
þess.
Þegar Molotov og hans rnenn
ætluðu að koma Krúsjeff fyrir
kattarnef árið 1957 kom Moska-
lenko enn við sögu. Það var
hann, sem ötulast gekk fram á
miðstjórnarfundinum við hlið
Krúsjeffs — og það voru hans
menn, sem slógu hring um Kreml
— svo að miðstjórnarmenn voru
í rauninni í herkví meðan á fund
inurn stóð. Hættunni var þá af-
stýrt með sameiginlegum átök
um Krúsjeffs og vina hans. Molo-
tov og félagar voru stimplaðir
fjandmenn flokksins og svikarar.
ENN VEX VEGUR HANS
Næst heyrðist getið um Mo-ska-
lenko, þegar Zukov var vikið úr
embætti varnarmálaráðherra 26.
október árið 1957. Þetta var til-
kynnt sama daginn og Zhukov
kom til Moskvu úr ferðalagi til
Júgóslaví'U og Albaníu. Hver
var það, sem tók á móti Zukov á
flujgvellinum og flutti honum
tíðindin? Enginn annar en Moska
lenko. Enn einu sinni hafði hann
staðið með Krúsjeff.
Þann 26. október var Moska-
lenko útnefndur aðstoðarvarnar
málaráðherra og yfirmaður flug-
skeytadeilda rússneska hersins
eftir að forsvari hans, Nedelin
marskálkur, beið bana í slysi,
dularfullu slysi, því mikil leynd
hvílir yfir því, sem þar gerðist.
En Moskalenko er enginn sér-
fræðingur. í flugskeytatækni og
-hernaði. Eitt er víst, að hann
hlaut ekki þennan frama vegna
sérþekkingar.
VINIR STALÍNS FÓRU SÖMU
LEIÐ
En hvernig stendur á þessari
nánu samvinnu MoSkalenkos og
Krúsjeffs? Stendur vinátta þeirra
á gömlurn merg?
Eftir því sem næst verður
komizt kynntust þeir á vígstöðv
unum í Ukrainu í síðari heims-
styrjöldinni. Krúsjeff var þar
hinn pólitíski yfirmaður. Eftir að
styrjöldinni lauk hjálpaði Moska
lenko Krúsjeff að koma keppi-
nautum hans innan flokksins í
Ukrainu fyrir kattarnef. Og þeg
ar Krúsjeff hélt svo til Moskvu
hafði hann hinn trygga vin sinn
með.
Þegar Stalín lézt í marzmánuði
1953 voru það menn Moskalenkos
sem tóku lífvörð Stalíns af lífi.
Það var Moskalenko, sem stjórn
aði aftöku Artenjevs hershöfð-
ingja, Smirnovs hershöfðingja,
Spiridinovs hershöfðingja. Hann
sá um aftöku alls nánasta
samstarfsfólks Stalíns.
Ingi Ingimundarson
héraðsdómslögmaður
málflutningur .— lögfræðistörf
Tjarnapgötu 30 — Simi 24753.