Morgunblaðið - 26.11.1961, Blaðsíða 6

6
M o r n r nr rt r 4 n 1 ð
Sunnudagur 26. nóv. 1961
Sðgur að norðan
Ilannes Pétursson: Sösr-
ur að norðan. 161 bls.
Helgafell, Reykjavík
1961.
SMÁSOGUR má víst semja eftir
margs konar forskriftum, og verð
ur þa£S ævinlega persónulegt
matsatriði, hvaða formúla sé
heppilegust, réttust eða áhrifa-
mest. Reglan eða tízkan, sem rík
ir á einu tímabili, á síður við á
öðru skeiði, af því lífshættir
manna breytast, bugsunarháttur
þeirra og jafnvel heimsmynd. Þá
er og þess að gæta að mikil skáld
virða einatt að vettugi gildandi
formúlur og fara eigin leiðir. Svo
var t. d. um þá meistarana Anton
Tsékov og James Joyce, en þeir
hafa haft djúptæk áhrif á smá-
sagnagerð síðustu áratuga.
Sú tækni, sem nú er einna vin-
sælust meðal kunnáttumanna og
af mörgum talin áhrifamest, er
fólgin í því að leggja meiri á-
herzlu á andrúmsloftið, stemn-
inguna, tilfinninguna en á sjálfan
söguþráðinn. Höfundurinn gefur
miklu meira í skyn en hann segir
beinum orðum; sagan fær óræðar
viddir sem dyljast undir yfir-
borðinu eða liggja milli línanna.
Þessi tækni óbeinnar, margræðr-
ar frásagnar er ekki algeng í ís-
lenzkum smásögum, en þó hefur
hennar gætt nokkuð á síðustu
árum hjá yngri höfundutti.
Islenzk smásagnagerð, tekin í
heild, hefur farið meir í farveg
hinnar beinu frásögu og þá einatt
beinzt fyrst og fremst að persónu
Hýsingum. Það er athyglisvert
hve greiðan aðgang einkennilegir
einstaklingar eða hreinir sérvitr-
ingar hafa átt að hjarta og penna
íslenzkra smásagnahöfunda, ekki
sízt þeirra eldri.
Hannes Pétursson, sem orðinn
er þjóðkunnur fyrir snjöll ljóð
og hörku í ritdeilum, fetar í
spor þessara höfunda með fyrsta
smásagnasafni sínu, „Sögum að
norðan". Hann sker sig að því
leyti úr yngri smásagnahöfund-
um að sögur hans fjalla allar um
lífið utan höfuðstaðarins, vænt-
anlega í kauptúnum og sveitum
Norðurlands, ef nokkuð má
marka af heiti bókarinnar, en
staðanöfn eru öll búin til að höf-
undinum. í annan stað eru allar
sögurnar, að þeirri síðustu frá-
talinni, beinar mannlýsingar,
flestar þeirra lýsingar á einstakl-
ingum sem „eru ekki eins og
fólk er flest“. sérvitringum og
utangarðsmönnum.
Rauði þráðurinn { sögunum
virðist vera sjálfsblekkingin, sem
á rætur sínar í röngu mati manns
ins á sjálfum sér og öðrum.
„9kyttan“, „Einkennishúfan",
„Brúarvígslan" og „Kvenfólk og
brennivín" fjalla hver með sínu
móti um þá algengu villu lítt
reyndra eða misheppnaðra
kvennamanna, að ytra atgervi,
klæðnaður, dugnaður eða þjóð-
félagsstaða geti komið í stað
þeirra óskilgreindu eiginleika
sem laða konur að körlum. Þá
er ég glámskyggn ef þetta er ekki
þungamiðjan í nefndum sögum,
þó vitanlega séu þær jafnframt
mannlýsingar, misvel gerðar og
misjafnlega eftirminnilegar.
„Kvenfólk og brennivín" er
skemmtilegust þessara fjögurra
sagna, gagnsýrð af góðlátlegri
kímni og kaldranalegu ‘háði. Stíll
inn er léttur og sveigjanlegur,
víða bregður fyrir hnyttnum sam
likingum og kennarinn lánlausi
verður lifandi og minnisstæð
persóna. Hins vegar kemur sagan
manni hvergi á óvart, og er það
kannski helzti ljóður hennar.
„Einkennishúfan“ er líka snjöll
mannlýsing, gædd skemmtilegri
kímni. Sagan er nokkuð orðmörg
og laus í sér, en bregður upp
ijósri mynd af skrýtnum karli í
litlu íslenzku plássi.
„Brúarvigslan" er fyrst og
fremst þjóðlífsmynd, þar sem höf
undurinn gerir sér mat úr hátíða
siðum til sveita. Frásögnin er
safarík og smáglettin, en það
Hannes Pétursson.
vantar listræn tök á efninu. Sag-
an verður of hrá og útlínulaus.
Yfirsmiðurinn og kona hans eru
tilkomulítii, þó lesandinn skynji
óljóst hinn beiska bikar sem
sjálfsblekkingin réttir að smiðn-
um.
„9kyttan“ er tilraun til að
segja mikla sögu í fáum og hnit-
miðuðum orþum. Höfundurinn
magnar fram andrúmsloft sög-
unnar með nærfærnum náttúru-
lýsingum, en fólkið verður ein-
hvern veginn utangátta. Átökin
verða óraunveruleg og örlög
skyttunnar fjarlæg lesandanum,
þó lýsingin á byssunni og slysinu
sé með skáldlegum tilþrifum.
Fjórar sögur aðrar, „Landslag
ferðast milli glugga“, „Fæddur
úrsmiður“, „Hesturinn 9igurfari“
og „Spilað á orgel“, fjalla um
sjálfsblekkinguha, þegar hún á
rætur í vanmetakenndinni, þess-
um landlæga kvilla íslendinga.
Auðvitað er ekkert séríslenzkt
við það að finna til vanmáttar
síns eða gildisleysis í mannfélag-
inu og reyna að vinna bug á
þeirri tilfinningu með því að láta
á sér bera, en tilraunir í þá átt
fá einatt „þjóðlegan" blæ, af því
þær ákvarðast af hugsunarhætti
og kröfum umhverfisins. Á Is-
landi er það t. d. talið auka við
hæð manna að eiga listaverk,
kunna vel til verks á einhverju
sviði, eiga gæðinga eða vera
gæddur listgáfu, svo nefnd séu
efnin í ofangreindum fjórum sög-
um. Höfundurinn bregður upp
ólíkum og misjafnlega góðum
myndum af þessari tegund sjálfs-
blekkingar í sögunum fjórum,
og tekst bezt upp í „Fæddur úr-
smiður“.
I þessari sögu er dregin upp
sérstæð mannlýsing með fáum
og skýrum dráttum. Ingileifur er
í senn dæmigerður og sérstakur
íslenzkur sérvitringur. Hann leyf
ir lífinu aldrei að svipta sig þeirri
blekkingu, að hann hafi unnið
sér álit og stöðu í mannfélaginu
með því að gera við úr og klukk-
ur, sem menn eru löngu hættir
að vitja um hjá honum. Hann
verður jafnframt tákn þeirra mis
heppnuðu listamanna, sem aldrei
falla frá hugsjón sinni, hversu
grálega sem lífið leikur þá.
„Epilað á orgel“ er mjög í
sama dúr, en efnið er tekið miklu
lausari tökum, orðalengingar og
útúrdúrar. Hins vegar er sör
Guðmundur ljóslega teiknaður í
þrákelkni sinni og þolinmæði, og
kemst höfundurinn þó aldrei inn
fyrir skinnið á honum. Lesand-
inn sér hann bara utan frá.
„Hesturinn Sigurfari" er fjör-
lega sögð saga, gædd mikilli!
Revían
„Sunnan sex“
í Sjálfstæðishúsinu
hefur hlotið
ágæta dóma,
en bað. sem ef
til vill er
meira um vert,
er. að áhorfendur
skemmta sér
prýðilega — og
til þess er
Ieikurinn gerður.
Myndin hér til
hliðar er úr
einu atriði
revíunnar.
Næsta sj ning
hennar
verður í kvöld.
glettni og galsa, en undirtónninn ]
samt dapur. Sambandi Guðfinns
við hestinn sinn og meðbræðurna
er lýst af glöggskyggni, og höf-
undurinn er fundvís á smáatriði,
sem dragi fram sérvizku Guð-
finns. Hins vegar finnst mér sag-
an dálítið endaslepp, þó síðasta
hugmyndin sé út af fyrir sig
snjöll.
„Landslag ferðast milli glugga"
er skrýtin frásögn af undarleg-
um einstaklingi, stappar nærri
því að vera fjarstæð. Eagan er
ekki nærri nógu vel unnin, það
mætti stytta hana til muna án
nokkurs skaða, og svo virðist mér
ein staðreynd hennar a. m. k.
vafasöm. Ég hélt að ekki væri
hægt að klippa af rúllugardín-
um og mjókka þær án þess jafn-
framt að stytta sjálfa „rúlluna",
$n það er kannski misskilningur.
Þrátt fyrir marga vankanta á sög
unni verður Aðalfinnur þó með
einhverju kynlegu móti hugstæð
ur lesandanum í umkomuleysi
sínni og barnslegri tryggð við
bernskudrauminn.
Og eru þá eftir fjórar sögur
sem ekki verða flokkaðar saman
og fjalla ekki um sjálfsblekking-
una sem slika. Þeirra beztar em
„Maður í tjaldi“ og „Ferð inn i
fjallamyrkrið". j
„Maður í tjaldi" er örstutt frá»
sögn, svipmynd sem grópast í
hug lesandans af því hún er gerð
af nærfærni og hófsemi. Þessi
látlausa mynd er með því bezta f
bókinni. Mér finnst ég hafa þekkt
Guðmund Stefánsson lengi.
„Ferð inn í fj allamyrkrið" ei?
átakamesta sagan í bókinni, sveip
uð dul myrkurs, ótta, haturs og
blinds ofsa. Umhverfið er töfrað
fram með knöppum og gagnorð-
um lýsingum, sálarástand drenga
ins verður einhvern veginn part-
ur af umhverfinu, og húsbóndinn
kemur út úr myrkrinu eins og
örlaganorn. Sögulokin eru snögg,
óvænt og áhrifarík. Eennilega
bezta sagan í bókinni.
„I djúpum skörðum" er ein.
kennileg saga um fjöll sem hlæia
og mann sem týnir sjálfum sér
milli þeirra. Myndin af Gamalíel
söðlasmið er á pörtum skýr, en
sagan liðast samt einhvern veg-
inn í sundur, eða réttara sagt;
höfundi tekst ekki að koma því
til skila sem sennilega hefur fyr-
ir honum vakað. Náttúrulýsing-
Framhald á bls. 15
• Áhrif sjónvarps
á börnin
Sjónvarp er nú rætt hvar
sem maður kemur og skiptast
menn í hópa með og móti. 1
þessum umræðum koma marg
ir inn á hvaða áhrif sjónvarp
kunni að hafa á börnin, slæm
eða góð.
Þess vegna sneri ég mér til
Hrannar Aðalsteinsdóttur,
sem er barnasálfræðingur, út-
skrifuð frá háskólanum í
Gratz fyrir nokkrum árum.
Eg spurði um álit hennar á
þessu máli. Hrönn svaraði:
• Útivist minnkar
Eg vil taka það fram í byrj-
un að ég hefi fremur lítil
kynni haft af sjónvarpi og get
þvl naumast dæmt af eigin
reynzlu um hver áhrif það
hefur á, daglegt líf og menn-
ingu fólks. Mun ég því að
mestu leyti styðjast við það
er ég hefi heyrt og lesið um
þau mál. Það fer auðvitað
mest eftir gæðum sjónvarps-
efnis hver áhrif það hefur. Er
ég sannfærð um að það getur
reynzt þýðingarmikið tæki til
menningar og fræðslu, ef rétt
er á haldið.
Því miður virðist víða er-
lendis hafa orðið nokkur mis-
brestur á gæðum sjónvarps-
efnis, enda er það sumstaðar
rekið fyrst og fremst sem
auglýsingatæki.
Fyrir nokkrum árum hlust-
aði ég á fyrirlestur sem
amerískur uppeldisfræðingur
hélt, og ræddi hann meðal
annars um áhrif sjónvarps á
börn og unglinga, en dæmi
þau er hann tók voru því mið-
ur flest neikvæð. Vil ég rifja
upp nokkur af þeim.
Uppeldisfræðingurinn kvað
mjög hafa minnkað útivist
barna, við tilkomu sjónvarps-
ins, vegna þess að þau eyddu
frístundum sínum að mestu
framan við sjónvarpið. En
fátt er börnum nauðsynlegra
en hreyfing undir berum
himni. Og barn, sem setið hef-
ur á skólabekknum allan
morguninn, er sannarlega
þörf fyrir útiloft og hreyfingu,
ekki einungis líkama síns
vegna, heldur og vegna þess
að heílbrigðir útileikir þroska
barnið ekki aðeins líkamlega
heldur einnig andlega. Ahrif-
in af þessum inniverum og
löngu setum fyrir framan sjón
varpið voru að hans sögn
greinilega komin í ljós því
mjög hafði fjölgað þeim börn-
um er veik voru í baki og
augum og sem þjáðust af
blóðleysi.
• Erfitt að einbeita sér
Dregið hafði úr námsafköst-
um barna, fyrst og fremst
vegna vanrækslu á heima«
námi, vegna truflana af sjón.
varpi. Og þó svo að sezt væri
niður til að vinna að heima-
verkefnum reyndist það
mörgu barninu erfitt að ein-
beita sér að námi eftir að hafa
horft á „spennandi“ sjónvarps
þátt. Einnig hélt hann því
fram í erindi þessu að spill-
andi sjónvarpsefni ætti
nokkru leyti sök á vaxandi
glæpahneigð hjá börnum og
unglingum.
En við skulum vona, að ef
Islendingar koma sér upp eig.
in sjónvarpsstöð, þá komi a.
m. k. það síðastnefnda ekki til
greina og að hið íslenzka sjón
varp verði til að auka menn-
irum aa fræðslu í landinu.