Morgunblaðið - 13.12.1962, Qupperneq 6

6
MORGVNBLAÐIÐ
Fimmtudagur 13. des. 1962
Sigurður A. Magnússon skrifar um:
spaug
Guðmundur Sigurðsson:
Dýrt spaug.
Heimslystavísur og
hermiljóð. 96 bls.
Helgafell,
Reykjavík 1962.
Á ÞESSUM síðustu og verstu
alvörutímum eru gamanmál í
kveðskap orðin næsta fátíður og
óverulegur þáttur í menningunni
og þjóðlífinu. Skyldi þr" vera
vegna þess að mannlíf á fslandi
sé orðið svo fjarstæðukennt og
broslegt í sjálfu sér að gaman-
skáldin telji sig ekki geta gert
bragarbót — nema þá helzt þeg-
ar þau eru sérstaklega um það
beðin? Sú var tíðin að Tómas
Guðmundsson og Steinn Stein-
arr ortu grínkvæði sem urðu
fleyg og voru á flestra vörum,
en sú tíð er horfin og við erum
að fátækari
Samt hefur hin ágæta hefð
skopkvæðanna ekki alveg lagzt
af, og sá maður sem bezt og
dyggilegast hefur að henni hlúð
síðustu árin er Guðmundur Sig-
tirðsson. Er hann löngu lands-
kunnur fyrir þessa iðju sína, þó
ekki fari hann í föt „gömlu meist
aranna“. Hann er jafnan til
kvaddur þegar mikið þykir
liSgja við að rífa mannfundi
upp úr alvöru og áhyggjum hins
daglega peningakapphlaups eða
koma útvarpshlustendum til að
brosa. Bera gamankvæði hans
nokkur merki þess, að þau eru
„samin til söngs eða flutnings
við ákveðin tækifæri", eins og
höfundurinn tekur fram í for-
mála. Þau eru yfirleitt „ekki orð
in til af þeirri innri tjáningar-
þörf, sem vitrir menn telja und-
irstöðu æðri skáldskapar“, svo
enn sé vitnað í formálsorð höf-
undar.
Fyrir bragðið eru þau ekki
eins „sjálfvakin", spontan, eins
og flest gamankvæði þeirra Tóm-
asar og Steins. Þau eru bundn-
t ari stað og stund, og með viss-
um hætti þvingaðri eða þyngri á
fluginu. Það er eftirtektarvert
að sum smellnustu kvæðin virð-
ist höfundurinn hafa ort óum-
beðinn, t.d. hið „dýra spaug“ um
Vallanessklerk, „Messað um mið-
nættið'V sem er sérlega hnyttin
stæling á „Messunni á Mosfelli"
eftir Einar Benediktsson.
Hinu má þó ekki gleyma að
það er sérstök og sjaldgæf list
að yrkja svo fyrir sundurleit
samkvæmi, að kvæðin hitti
mark. eigi erindi við söfnuðina
sem kyrja þau við veizluborð
og veigar.
Stúdentafélag Reykjavíkur
virðist hafa verið Guðmundi frjó
samur akur, ef marka má af
gamankvæðunum sem hann hef'
ur sett saman fyrir stúdentahóf-
in. Eru þau öll við 'önglög og
vel fallinn til söngs við þá „sam-
drykkju" sem þau hafa oft gefið
svo skemmtilegan blæ.
Guðmundur Sigurðsson er að
því leyti skyldari Steini en Tóm-
asi, að gamankveðskpur hans
hefur bródd, hann er heimsádeila
í beinni og eiginlegri skiln-
ingi en t.d. „Kvæðið um penn-
ann“, „Fjallgangan" eða „Þeg-
ar ég praktíseraði“.
Það sem einkum verður Guð-
mundi að skotspæni er pólitíkin
og tíðarandinn, hvort tveggja
klassísk viðfangsefni grínskálda.
Ádeilan er ekki fólgin í umvönd-
un eða árásum á umrædd fyrir-
bæri, heldur góðlatlegu skopi,
aem vekur í senn kátínu og um-
hugsun. Hér veltur mest á því
að taka hnyttilega til orða, stilla
upp sláandi andstæðum eða hlið-
stæðum, koma lesandanum með
einihverjum hætti á óvart.
Ég tilfæri hér nokkur dæmi
um yrkingarmáta Guðcundar og
þá sérkennilegu kímni sem hon-
um er tömust.
„Og ennþá getur Amor hitt
með ör hins forna bríma,
þó ástin hafi eitthvað stytt
sinn aðlögunartíma . .“
„Hver bjargar við afkomu
bóndans á Ketlu,
ef bústofn hans fellur úr hor?“
Guðmundur Sigurðsson.
„á bikar vorum ennþá hún
blikkar þessi veig,
sem Bjarklind þótti forðum
gott að smakka . .
„fljóðin finna hér enn,
hversu fullorðna menn
reynist vonlaust að venja
af pela.“
„Aldrei brugðust þau rök,
að ei Bakkusar sök
er, hve mörg er í manninum
veilan,
komu timburmenn til
með sitt tryllandi spil,
þegar Hákon fékk skógrækt
á heilann?“
„Á kommanna Kaldadal
króknar nú Hannibal,
í blásölum alþingis blæs hann
í kaun
og brosir þar stundum til
hægri á laun . . .“
„um hafflötinn leikur sér
hafræna þýð,
svo Hæringur kemst ekki á
sjóinn . . “
„nú fara jafnvel menningar-
og friðarsamtök kvenna
við freistinganna hersveitir að
semja vopnahlé.“
„Já, hér er allt með einum
glæsibrag,
og engin þjóð á meira
af fólki snjöllu,
né fleiri kirkjur
fokheldar í dag
og fleiri presta trúlausa
með öllu . . .“
„Þótt margir telji Framsóknar-
flokkinn innantóman,
og fáa sína líka hann eigi
víðast hvar,
í Himalajafjöllum menn hafa
grun um snjómann,
er hafi svipað látbragð og
áþekkt gáfnafar.“
„Nú er víða á Vesturlöndum
veðurútlit harla myrkt,
en hið gerzka æfintýri
orðið næsta geislavirkt;
meðan flestir vöngum velta
í Washington og Róm og Bonn
austræn friðarást er komin
upp í þúsund megatonn."
„Æskan hefur við eilíf töp
á íþróttamótum stælzt og
harðnað . . .“
„en Stalin bóndi brúnaþungur
bjástri þessu illa kann;
enginn sendi öðrum heimi
öllu stærra lið en hann.“
„Hann Ingólfur gamli Arnarson
var ekki með stjórnmáladellu,
og líktist naumast á
nokkurn hátt
nafna sínum á Hellu.“
„á fjármálum kunnu víst
fæstir skil,
því framsóknarmenn voru
ekki til.“
„og þeim væri hollt i alvöru
að yfirvega,
hve alvaran stundum gerir
oss spaugilega."
Þessi dæmi gefa nokkra hug-
mynd um skopskyn Guðmundar
Sigurðssonar og hvernig hann
beitir því í kveðskap sínum.
Hins vegar er ekki með öllu
sanngjarnt að rífa einstakar
hendingar úr samhengi, því þær
eru vitaskuld nátengdar öðru
efni kvæðanna og magnast oft
af því. Sömuleiðis eru sum kvæð
in þannig byggð að ógerlegt er
að taka út einstakar hendingar.
Svo er t.d. um margar hinna
skemmtilegu stælinga, „Haf-
meyjarmissi“, „Draum bissness-
mannsins“ og fleiri.
Það sem einkennir skopkvæði
Guðmundar Sigurðssonar í
heild er lipurt tungutak,
áreynslulaus kímni og örugg til-
finning fyrir hefðbundnum brag-
arháttum. Mér virðist honum
takast miður upp í „Samtíma-
ljóði“ undir frjálslegri bragar-
hætti, þó sumt sé þar hnyttilega
sagt. Kvæðin eru ekki ýkja
margbreytileg að efni eða frum-
leg í viðhorfi, en mjög vel til
iþess fallin að létta mönnum skap
ið eina kvöldstund, og segja
mætti mér, að ýmsir yrðu til
að glugga aftur í þessa bók,
þegar frá líður, sér til sálubótar
þegar alvara lífsins og vand-
kvæði gerast of nærgöngul.
Frágangur á bókinni er smekk
legur og kápumynd góð.
Sigurður A. Magnússon.
Guðmundur G. Hagalln skrifar um:
Fimm konur
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson:
Fimm konur. Bókaútgáfan
Setberg. Reykjavík. 1962.
VILHJÁLMUR S. Vilhjálmsson
hefur ekki um áratugi verið
tengdur neinni pólitískri eða bók-
menntalegri klíku, enda hefur
verið hljóðara um ritstörf hans
heldur en vert væri. Frá mínum
bæjardyrum séð er sagnabálkur
hans, sem hefst á bókinni Brimar
við Bölklett, eina íslenzka skáld-
verkið, sem fjallar nokkurn veg-
inn alhliða um þau merkilegu
tímamót í lífi almennings í
kauptúnum landsins, sem verka-
lýðshreyfing fyrstu áratuganna
hafði í för með sér. Þar er oft af
mikilli glöggskyggni leitazt við
að draga upp raunhæfa mynd af
ástandinu eins og það var, þegar
andblær nýrra hugsjóna lék um
aumleg hreysi þessara þorpa,
lýst atvinnu- og öryggisleysinu,
fátækt og ósjálfstæði almennings
og vanmáttarkennd hans gagn
vart þeim, sem einhvers máttu
sín í krafti efna og aðstöðu. Þar
koma fram fulltrúar hinnar
fyrstu fálmandi félagshyggju,
lítt raunhæfar og hikkenndar til-
raunir þeirra til vakningar og
samtaka um aukna fræðslu,
hækkuð laun og bætta verzlun-
arhætti. Og framhaldsþróuninni
er einnig lýst, sýnt hvernig
raunveruleg átök um málin
þoka frumherjunum, drauma-
mönnunum úr forystuhlutverk-
unum og setja aðra handfastari
og andkaldari í staðinn — og
loks, hvernig það, sem í upphafi
var.eitt og hið sama, launabar-
átta og félagsverzlun, klofnar í
tvær fjarstýrðar hagsmunaheild-
ir. Einnig ber að taka fram, að
höfundur leitast við að láta
koma í ljós, að í rauninni var
öll þessi hreyfing ekki mól sér-
stæðra einstaklinga, heldur
fjöldans — eða réttara sagt
margra einstaklinga, sem smátt
og smátt leystust úr fjötrum
hefðbundinnar vanmáttarkennd-
ar og gæddust tilfinningu fyrir
þjóðfélagslegu gildi sínu og þeim
rétti til lífsins, sem þeir áttu í
krafti þess gildis. En lengi fram
eftir var það enn frekar sú til-
finning, sem olli tímamótum
heldur en hin um langt skeið
mjög hægfara breyting á kjör-
um alþýðunnar við sjávarsíð
una.... Þá hefur og Vilhjálmur
í mestu smásögu sinni sýnt, að
hann hefur haft auga fyrir á-
byrgðartilfinningu verkamanns-
ins, sem vaknað hefur til vit-
undar um gildi sitt, en vill hafa
hreinar hendur, skila heildinni
verki, sem raunverulega stað-
festi það gildi.
Þá er önnur grein ritstarfa
Vilhjálms, ævisögur hans og
Vilhj. S. Vilhjálmsson
þættir, en af þessu tvennu eru
þættirnir veigameiri, enda það,
sem fyrir höfundi þeirra vakir,
nátengt því, og hann freistar að
leiða í ljós í skáldsögum sínum.
í ritinu Við sem byggðum þessa
horg hyggst hann gera lesendum
sínum Ijósan hlut manna úr
ýmsum stéttum í hinum stór-
kostlegu breytingum, sem hér
hafa orðið á högum almennings
og lífsháttum og sýna, að þær
hafa verið árangur mikils og
markviss starfs, seigla, æðru-
leysi, fórnfýsi, trúmennska og
framtak til sjálfsbjargar verið
undirstaða alls þess, sem unnizt
hefur og öðlazt festu. Svo sem
iðulega hefur komið fram
í spjalli Vilhjálms í gervi Hann-
esar á Horninu, hefur ábyrgðar-
laus múgmennska orðið honum
meiri og sárari þyrnir í augum,
eftir því sem honum hefur auk-
izt reynsla og yfirsýn. Honum er
ljóst, að mikið hefur unnizt, að
aðstaða ungs fólks til að njóta
hæfileika sinna er öll önnur en
áður, og hann vill með þáttum
sínum minna þá rosknu, sem
virðast hafa gleymt því, sem var,
á þá staðreynd, að úrbótin hef-
ur mikið kostað — og eins á hitt,
hvaða eiginleikar hafa leitt til
sigurs, og hann vill vekja þá
ungu til vituridar um, hvaða
skyldur þrautir og afrek afa og
ömmu og föður og móður leggja
þeim á herðar — og hver ábyrgð
fylgir þeirri aðstöðu að geta
valið og hafnað sem frjáls mað-
ur. Hann vill og láta hina ungu
myndarmenn nútímans, karla og
konur, skilja, að ábyrgðarlaus
múgmennska geti leitt til þjóð-
félagsástands, sem notað verði
til að bera þá ráðum í réttinda-
málum þeirra og leggja á þá
auðmýkjandi fjötra, sem ef til
vill sé brugðið yfir gliti fagurra
fyrirheita.... Hinir mörgu þætt-
•ir Vilhjálms eru misjafnlega
merkir og form þeirra ekki allt-
af jafnheillegt, en í þeim beztu
tekst honum allt í senn: að lýsa
eftirminnilegum persónum, draga
fram í dagsljósið átakanlegar
myndir aftan úr húmi hins liðna
— og sýna, hvaða persónulegir
eiginleikar hafi leitt til hinna
glæsilegu sigra og slíkrar gjör-
breytingar á högum heildarinn-
ar, að ungt fólk vill helzt ekki
trúa því, að það, sem var fyrir
þrem aldarfjórðungum, hálfri
öld, jafnvel einum þriðjungi ald-
ar hafi verið svo þungbært, að
vert sé að minnast þess til varn-
aðar.
í hinni nýju bók sinni, Fimm
konur, heldur Vilhjálmur áfram
á sömu braut. Hann segir í for-
mála, að hann sé að gjalda skuld
sína. f bókunum Við, sem byggð-
um þessa borg hafi hann aðeins
fjallað um tvær konur, en hins
vegar 23 karlmenn. Byrðarnar,
sem konurnar hafi borið á sjö-
tíu ára tímabili víðtækra breyt- ;
inga á íslenzkum þjóðarhögum,
hafi þó verið ærið þungar og sé
ekki síður vert að geta þeirra
en þess erfiðis, sem karlmenn
hafi þar á sig lagt. ,
Fyrsti þátturinn fjallar um
Elísabetu Jónsdóttur frá Eyvind-
armúla í Fljótshlíð, ekkju Péturs
Guðmundssonar skólastjóra og
oddvita á Eyrarbakka. Hún er
nú 84 ára gömul og hefur verið
ekkja í 40 ár. Lífssaga hennar
er hvort tveggja: sérstæð og
gædd almennu gildi — og þátt-
urinn mjög eftirminnilegur. Frá-
sögn og stíll er auðsjáanlega
mótaður af miklum persónuleika
Elísabetar, en hjá henni hefur
farið saman ríkt skap og heitar
tilfinningar annars vegar, en á
hinn veginn skörp greind, djúp-
tæk sjálfsvirðing og stálsettur
vilji. Hún laut ekki neinum
nema ást sinni og skyldu og þeim
drottni, sem lagði á hana eina
byrðina annarri þyngri, en hafði
gefið henni þá reisn og þann
styrk, að hún reyndist þess
megnug að ganga upprétt brekku
af brekku.
Annar þátturinn fjallar um
Sigurlaugu Jónasdóttur, konu
Jónasar Þorbergssonar. Það var
birta og ylur kringum hana í
bernsku og lífið brosti við hfcnni
og fleygði í fang henni blómum.
Og hún var sannarlega þeirrar
gerðar, að hún breiddi fagnandi
út faðminn, svo sem skáldið
sagði. En þá dundu yfir hana
slíkar ógnir, að lesandanum
hrýs hugur við. Og þegar hann
hefur séð, að úr þeim slapp hún
án þess að hún væri kalin á
hjarta, án þess að bliknað hefði
blað, eða fölvazt blóm, án þess
að daprazt hefði sú dásamlega
vitund í brjósti hennar, að öllu
væri borgið í ríki gróandans, því
að „sólskinið verður þó til“, veit
hann, að hún muni fá staðizt
hvað annað, sem yfir dynji, og
þótt hann hafi í sögulok séð, að
hún hefur fengið að reyna, að
maðurinn er miskunnarlausasta
kvikindi jarðarinnar, þá trúir
hann þessum lokaorðum hennar: