Morgunblaðið - 10.04.1963, Blaðsíða 13

Miðvikudagur 10. apríl 1963
MORGUHBL AÐ1Ð
13
Vöxtur framleiðslu og útflutnings
- gjalda verður varhug við ofþenslu
Rekstursafkoma
Rekstursafkoma Seðlabankans
1962 varð allmiklu lakari en ár-
ið 1961. Stafaði það einkum áf
auknum vaxtagreiðslum vegna
innstæðna innlendra aðila í
Seðlabankanum, en á móti eign-
aðist bankinn tiltölulega vaxta-
lágar erlendar eignir. Tekjuaf-
gangur reyndist 1.1 millj. kr. á
árinu, og er þá búið að greiða
5 millj. kr. arð í sérstakan sjóð,
en helmingi tekna hans árlega
verður varið til Vísindasjóðs. Ár
ið 1961 varð tekjuafgangur hins
vegar 6.3 millj. kr. — Eigið fé
bankans hækkaði á árinu 1962
um 2.9 millj. kr. í 236.5 millj.
kr., en þá er gengistapsreikning-
ur tekinn til eigna, en hann nam
34 millj. kr. í árslok. Sé hann
dreginn frá eigin fé bankans, er
það í árslok 1962 202.5 millj.
kr. Samkvæmt samkomulagi við
ríkissjóð tók bankinn við geng-
istapsreikningnum árið 1961, og
verður hann afskrifaður á næstu
árum, eftir því sem talið verð-
ur fært.
Lántökur á árinu
Á árinu annaðist bankinn eft-
irfarandi lántökur. í marz gerði
Seðlabankinn lánssamning i
New York um 700.000 dollara
lán handa Sogsvirkuninni til
greiðslu á vélum til stækkunar
írafossstöðvarinnar. Lánið skal
endurgreiða á árunum 1964—
1966, en með vilyrði um fram-
lengingu til 1968. 'Vextir eru
5% % á ári. Lánið er affalla-
laust.
í októbermánuði gerði Seðla-
bankinn lánssamning í New
York um einnar milljón dollara
lán vegna ríkissjóðs, sem end-
urlánar fjárhæðina til hafnar-
gerðar í Þorlákshöfn. Lánið end-
urgreiðist á árunum 1963—1968,
en vilyrði eru um framlengingu
fil ársins 1972. Vextir eru 514%.
En"in afföll eru á láninu.
Seðlabankinn vann að og und-
Irbíó lántöku að fjárhæð tvær
milljónir sterlingspunda, sem
Hambrosbanki bauð út á mark-
aðnum í London fyrir hönd rík-
issjóðs íslands snemma í desem-
ber. Lánið er til langs tíma.
Greiðist helmingur þess með
jöfnum afborgunum á árunum
1968—1988, en hinn helmingur-
inn í einu lagi 1988. Vextir eru
614%, en vegna affalla voru
raunverulegir vextir til kaup-
enda bréfanna 6.7%. Kostnaður
við lántökuna var 2,5% og raun-
verulegir vextir fyrir lántaka
þvi 6,9%.
Glaldeyriss&mningur
Norðurlanda
Norðurlöndín hafa, svo sem
kunnugt 'er, með sér margvís-
legt samstarf, enda þótt fátt af
því hafi mikla beina efnahags-
lega þýðingu. Það verður því að
teljast til tíðinda, að seðlabank-
ar Norðurlanda gerðu hinn 20.
marz 1962 með sér samning um
að veita hver öðrum gagnkvæm
gjaldeyrislán, þegar þess er þörf
vegna greiðsluerfiðleika, enda
hafi lántökubankinn þegar not-
að að nokkrum hluta yfirdrátt-
armöguleika sína hjá Alþjóða-
gjaldeyrissjóðnum. Samningur
þessl veitir Seðlabankanum láns
heimild hjá hinum seðlabönkum
Norðurlanda að upphæð allt að
10 millj. sænskra króna, en lán-
veitingarskylda Seðlabankans
getur numið allt að 20 millj.
sænskra króna. Hér er um að
ræða verulega viðbót við gjald-
eyrisvarasjóð þjóðarinnar.
Efnahagsstofnunin
Hinn 30. maí 1962 gerðist
Seðlabankinn aðili að stofnun og
rekstri Efnahagsstofnunarinnar í
samvinnu við ríkisstjórnina og
Framkvæmdabankann. Standa
þessir þrír aðilar straum af
rekstri Efnahagsstofnunarinnar,
hver að einum þriðja hluta, og
á Seðlabankinn einn fulltrúa í
stjórn hennar. Meginhlutverk
Efnahagsstofnunarinnar er að
vinna að skýrslugerð og áætlun-
um um þjóðartekjur og fram-
kvæmdir og allt það, er varðar
heildarþróun þjóðarbúsins. Með
tilkomu hennar er komið á nán-
ara samstarfi en áður hefur ver-
ið milli þeirrá aðila, er fást við
skýrslugerð og áætlanir hét á
landi, og er sú skipulagsbreyt-
ing mjög til bóta.
Ríkisábyrgðarsjóður
Það hefur lengi tíðkazt, að
ríkissjóður veiti fyrirgreiðslu í
sambandi við ýmsar framkvæmd
ir, ýmist með styrkveitingum,
beinum lánveitingum eða með
því að ganga í ábyrgð fyrir lán-
um til að auðvelda lántökur.
Ábyrgðaveitingar hafa farið sí-
fellt vaxandi, og var svo komið,
að í árslok 1961 nam höfuðstóll
ábyrgðalána nær 2.800 millj. kr.
Engar fastar reglur giltu um
veitingu ríkisábyrgða, en heim-
ilda til veitingar þeirra var afl-
að með ýmsum lögum og jafn-
vel með þingsályktunartillögum.
Nauðsynlegt þótti því að setja
ákveðnar reglur um veitingu á-
Ræða Jóns G
sjóður hafði eignazt, ásamt
hluta ríkissjóðs af gengishagn-
aði vegna gengisbreytingarinnar
4. ágúst 1961. Enn hefur Seðla-
bankinn ekki tekið við öllum
kröfum vegna ríkisábyrgða, en
mun gera það smám saman, eft-
ir því sem uppgjöri lýkur. Reikn
ingar sjóðsins verða birtir með
ríkisreikningnum.
Seðlabankanum er ætlað að
sjá um starfrækslu sjóðsins, þ.e.
allar greiðslur og innheimtut á
kröfum, sem sjóðurinn á eða
kann að eignast. Einnig er til
þess ætlazt, að sjóðurinn hafi
milligöngu um veitingu ríkis-
ábyrgða, taki við umsóknum um
þær, láti fara fram mat á mann-
virkjum, sem lánað er út á, og
láti fara fram athugun á fjár-
hag þeirra, sem ábyrgðar óska,
þegar ástæða þykir tiL
IViaríassonar,
bankastjóra, formanns banka-
*
sljórnar Seðlabanka Islands
byrgðanna, og því voru í marz
1961 samþykkt á Alþingi lög nr.
37/1961 um ríkisábyrgðir. Sam-
kýæmt þeim er aðalreglan sú,
að veitt skal einföld ábyrgð, og
sjálfskuldarábyrgð má því að-
eins veita, að það sé sérstaklega
leyft í lögum þeim, er ábyrgð-
ina heimila. Einnig gera lögin
ráð fyrir, að samið verði um
öll vanskil vegna ríkisábyrgða,
og var fjárveitinganefnd heim-
ilað að gefa eftir kröfur í sam-
bandi við slíka samninga.
Áður en lög þessi voru sett,
var aðalreglan sú, að væri ríkis-
ábyrgð veitt, var um sjálfskuld-
arábyrgð að ræða. Þetta hafði í
för með sér sér, að ríkissjóður
varð mjög oft að inna af hönd-
um greiðslur vegna ábyrgðalána
í vanskilum. Þannig hafði ríkis-
sjóður eignazt kröfur, er námu
hundruðum millj. kr. og bætist
þar enn við. Umsýsla þessara
mála var orðin kvo viðamikil, að
rétt þótti að létta henni af ríkis-
sjóði og fá í hendur sérstökum
aðila. Meg samningi milli fjár-
málaráðuneytisins og Seðla-
bankans, sem undirritaður var
24. september 1962, tók bankinn
við vörzlu og umsjá Ríkisábyrgða
sjóðs.
Með lögum um Ríkisábyrgða-
sjóð er ákveðið, að úr honum
skpli greiða kröfur, sem fallið
hafa á ríkissjóð eftir 1. janúar
1961 vegna ríkisábyrgða, og
einnig greiða úr honum kröfur,
er fallið hafa á ríkissjóð frá
sama tíma vegna vanskila á lán-
um, sem ríkissjóður hefur tek-
ið að láni og endurlánað.
Sem stofnfé voru sjóðnum
fengnar slikar kröfur, sem rikis-
Enn er að sjálfsögðu engu
hægt að spá um það, hvernig
þessi nýskipan mála gefst, en
megintilgangur hennar er að
draga úr hinum stórauknu út-
gjöl^um ríkissjóðs vegna áfall-
inna ríkisábyrgða. Því mark-
miði verður reynt að ná, ann-
ars vegar með því að setja strang
ari ^skilyrði fyrir veitingum
ríkisábyrgða, en hins vegar með
innheimtu á þeim kröfum, sem
á ríkissjóð falla.
5% aukning
þjóðarframleiðslunnar 1962
Árið 1962 reyndist þjóðarbú-
skap íslendinga í flestum efnum
mjög hagstæð. Samkvæmt
bráðabirgðaáætlunum Efnahags-
stofnunarinnar er talið, að fram-
leiðsluaukningin á árinu hafi
numið a.m.k. 5% miðað við árið
áður, en árið 1961 er talið, að
framleiðsluaukningin hafi num-
ið 3%. Verðlag á útflutningsaf-
urðum var hagstætt á árinu
nema á lýsi, sem lækkaði mjög
verulega í verði, en þegar á
heildina er litið, bötnuðu verzl-
unarkjörin lítið eitt á árinu.
Framleiðsluaukningin á árinu
átti fyrst og fremst rót sína að
rekja til meiri sjávarafla og
vinnslu fiskafurða, og annað ár-
ið í röð færðu íslenzk fiskiskip
að landi meiri aflafeng en
nokkru sinni fyrr. Samkvæmt
bráðabirgðatölum nam heildar-
aflinn á árinu 1962 768 þúsund
tonnum á móti 641 þús. tonnum
árið 1961. Aflaaukningin var öll
að þakka meiri síldveiðum, sem
jukust um rúm 150 þús. tonn
eða 47% frá árinu áður. Aftur á
móti minnkaði afli á þorskveið-
um og öðrum veiðum um næf
10%. Stafaði sú lækkun svo til
eingöngu af mjög litlum afla
togaraflotans bæði vegna lélegr-
ar veiði og langvarandi vinnu-
stöðvunar. Nam togaraaflinn að
þunga til ekki nema rúmum
5% af heildaraflanum á árinu,
og eru það mikil umskipti frá
því, sem áður var, því að fyrir
aðeins fjórum árum nam togara-
aflinn um 40% af heildarafla-
magninu. Þótt aukinn afli báta-
flotans, einkum á síldveiðum,
hafi orðið hér mjög til bjargar
að undanförnu, hlýtur hnignun
togaraútgerðarinnar að vera
mikið áhyggj'uefni.
Þær upplýsingar, sem nú
liggja fyrir, benda til þess, að
nokkur framleiðsluaukning hafi
orðið í landbúnaði. Mjólkur-
framleiðsla jókst um 8%, en
kjötframleiðsla lítið eitt. Fram-
leiðsluaukning virðist hafa orð-
ið fremur lítil í iðnaði. Á hinn
bðginn mun veruleg framleiðslu-
aukning hafa átt sér stað í flest-
um greinum byggingariðnaðar-
ins, enda jókst fjárfesting um
17% á árinu.
Hin mikla tekjuaukning, sem
átti sér stað í sjávarútveginum,
ásamt meiri fjárfestingu og
auknum peningatekjum vegna
launahækkana hafði í för með
sér mjög aukna eftirspurn bæði
eftir innflutningi og innlendum
vörum og þjónustu. Þetta kom
þó ekki fram í versnandi stöðu
gagnvart útlöndum vegna mik-
illar aukningar í útflutnings-
framleiðslu, og varð hagstæður
greiðslujöfnuður á árinu. Ný
vandamál sköpuðust hins vegar
vegna mikillar og vaxandi þenslu
á vinnumarkaðinum og hækk-
andi kaupgjalds og verðlags.
Skal sú þróun efn^hagsmála á
árinu 1962 rakin nokkru nánar,
einkum að því er varðar þá
þætti, sem tengdir eru starf-
semi Seðlabankans.
' "V
Greiðslujöfnuður og
gjaldeyrisstaða
Á árinu 1962 varð mjög mikil
aukning í utanríkisviðskiptum
íslendinga, en jafnframt reynd-
ist greiðslujöfnuðurinn hagstæð-
ur annað árið í röð, og gjald-
eyrisstaðan batnaði stórlega.
Meginorsök hinna auknu utan-
ríkisviðskipta á árinu var hinn
mikli vöxtur útflutningsfram-
leiðslunnar. Heildarverðmæti út-
flutningsins jókst um 538 millj.
miðað við árið áður eða um 17%,
en jafnframt lækkuðu birgðir
útflutningsafurða í landinu um
aðeins 41 millj. kr. Innflutning-
urinn jókst þó heldur örar á ár-
inu en útflutningur. Séu skip og
flugvélar undantekin, jókst
heildarverðmæti innflutnings á
árinu 1962 um 20%, og stafaði
sú hækkun af stóraukinni eftir-
spurn innan lands, bæði vegna
meiri fjárfestingar og aukinnar
neyðslu^sem siglir í kjölfar auk-
inna tekna.
Ha^stæður
vöruskiptajöfnuður
Samkvæmt skýrslum Hagstof-
unnar var vöruskiptajöfnuður-
inn á árinu 1962 óhagstæður um
224 millj. kr, en um 147 millj.
kr. á /árinu 1961. Eins og kunn-
ugt er, er í þessum tölum reikn-
að með fob-verði á útflutningi,
en cif-verði á innflutningi. Þótt
þetta sé hin almenna venja, gef-
ur þetta ekki réttan samanburð,
þar sem innflutningstölurnar
hækka sem nemur flutnings-
gjöldum, tryggingum og öðruni “
kostnaði. Sé bæði inn- og út-
flutningur hins vegar reiknaður
á fob-verði, kemur í ljós, að
vöruskiptajöfnuðurinn hefur ver
ið hagstæður á árinu 1962 um
hér um bil 88 millj. kr., en var
á sama hátt reiknað hagstæður
um 114 millj. kr. á árinu 1961.
Það skal tekið fram, að inn-
flutningur skipa og flugvéla
hefur ekki áhrif á þennan sam-
anburð ' milli áranna' 1961 og
1962, þar eð hann var svo að
segja hinn sami bæði árin, það
er að segja 195 millj. kr. árið
1962, en 193 millj. kr. árið 1961.
Viðskiptajöfnuður
hagstæður um
250—300 millj. kr.
Enn sem komið er liggja að-
eins fyrir lauslegar áætlanir um
greiðslujöfnuð í heild á árinu-
1962, en samkvæmt þeim hefur
viðskiptajöfnuður á vörum og
þjónustu verið hagstæður á ár-
inu um 250—300 millj. kr., en
segja má, að þessi tala sýni raun
verulega afkomu þjóðarbúsins út
á við. Er þetta heldur betri af-
koma en árið 1961, en þá reynd-
ist greiðslujöfnuðurinn hagstæð-
ur um 225 millj. kr., og var það
í fyrsta sinn síðan styrjöldinni
lauk, sem hagstæður jöfnuður
1 náðist í greiðsluviðskiptum þjóð-
arbúsins út á við.
1 Gjaldeyrisstaða bankanna batn
1 aði á árinu 1962 um 623 millj.
1 kr., en þar af batnaði staðan i
frjálsum gjaldeyri um 544 millj
’ kr., en í vöruskiptagjaldeyri um
79 millj. kr. Hin bætta gjald-
eyrisstaða bankanna nemur sam-
kvæmt þessu yfir 300 millj. kr.
1 hærri upphæð en sá greiðsluaf-
gangur, sem náðist á árinu vegna
viðskipta með vörur og þjón-
1 ustu. Þessi mismunur stafar að
’ nokkru leyti af óafturkræfu
1 framlagi frá Bandaríkjunum, en
af því voru 135 millj. kr. notað-
ar á árinu, í öðru lagi af ýmsum
fjármagnshreyfingum, en þar af
var aukning stuttra vörukaupa-
lána innflytjenda samtals 119
1 millj. kr. Jafnframt lækkuðu
i skuldir þjóðarinnar erlendis til
. langs tíma um 77 millj. kr. á ár-
- inuj en nýjar lántökur á árinu
- til langs tíma námu 370 millj.
. kr. og afborganir af löngum lán-
. um 447 millj. kr.
í
- Aukning gjaldeyrisforðans
Hin mikla aukning gjaldeyris-
■ forðans á árunum 1961 og 1962
’ gerði Seðlabankanum kleift að
endurgreiða til fulls yfirdráttar-
1 lán þau, sem tekin voru hjá Al-
Þ j óðagj aldeyriss j óðnum og Ev-
rópusjóðnum á árinu 1960, en
' Þau námu samtals 595 millj. kr.,
f reiknað á núgildandi gengi. Hef-
J ur með þessari bættu gjaldeyr-
‘ isstöðu náðst mjög mikilsverður
árangur, sem nauðsyn ber til að
1 varðveita. Er óhætt að segja, að
íslendingar hafi nú í fyrsta sinn
síðan í stríðslok eignazt gjald-
eyrisforða, sem nálgast það að
vera viðunandi miðað við hin
miklu utanríkisviðskipti þjóðar-
innar og óstöðugleik útflutnings-
. atvinnuveganna. Er slíkur gjald-
. eyrisforði forsenda þess.-að hægt
i sá að halda uppi frjálsum utan-
ríkisviðskiptum og varðveita
traust íslenzku þjóðarinnar út á
. við.
Metaukning sparifjár
Þróun peningamála á árinu
1962 var yfirleitt hagstæð, en í
Framhald á bls. 23.