Morgunblaðið - 04.12.1963, Síða 13

p
Miðvikudagur 4 des. 196S
MOPGUNBLAÐIÐ
13
1913
1963
Orkunotkun íslendingu
Eftir Eirík Briem, rafmag nsveitustjóra
FRA alda öðli hafa menn nitxt-
fært séx arkulindir jarðar í ein-
hverri mynd, en jafnvel allt
fram á síðustu aidir aðeins 1 ör-
•máum stíl, eða þar til gufuvélin
er fundin upp og fyrsta iðnbylt-
ingin hefst. i>að eru því innan
við 200 áx frá því að menn taka
orkulindirnar í þjónustu sína svo
um munar, og úr því er ekki að
eökuim að spyrja. Hver vísinda-
maðurinn, verkfræðingurinn og
tfrarmleiðandinn tekur við af öðr-
um. Lögmálin eru fundin og
ekýrð, vélamar og taekin smið-
uð, vexksmiðjurnax og iðjuverin
reisit. Nú ex notkun orkulindanna
komin í algleyming og almenn
orkunotkun þjóðar orðin góður
mælikvarði á velmegun hennar
og menningu.
Við ísledingar tökum seint þátt
í þessari þróun. Fyrir röskum 50
árum eru þó fyrstu válknúnu
ekipin og rafstöðvarnar komnar
og húshitun vaxandi. En það er
ekki fyrr en um og eiftir síðari
heimsstyrjöldina að við tökum
til óspilltra málanna og það svo
mjög, að nú erum við meðal
Æremstu þjóða í almennri orku-
notkun. Það er þvi fróðlegt að
íhuga hvar við stöndum og hvað
tframiundan geti verið, en áður er
rétt að gera sér grein fyrir hvaða
innlendu orkulindum við höfum
yfir að ráða.
©RKULINDIRNAR
Ta.lið er að í landinu séu um
trveir milljarðar tonna af mó,
metnax sem loftþurrkað eld-
eneyti er vart til að dreifa, sem
wmitalsvert er, og ekki eru horf-
ur á því að nýting sjávarfalla-
©rku muni reynast arðvænleg, þó
evo kunni að reynast með öðrum
þjóðum, og þaðan af síður nýt-
ing varma sjávarins, sólarorku
og vindorku. Innlendu orkulind-
irnar eru því fyrst og fremst
vatnsorka og jarðvanmi.
Vatnsorkan
Landslag og loftslag stuðlar að
mikilli vatnsorku á íslandi og
kemur hún aðallaga fram í jökul
énum. Eins og sjá má á X. mynd
koma þær undan jöklunum og
eameinast í 10 aðalár, sem geisl-
ast frá miðháiendinu í allar áttir.
Vatnasvæði ánna nær yfir mest-
*m hluta miðhálendisins oig um
það bil helming jöklanna, en
hinn hluti jöklanna fær aifrennsli
( ár, sem ekki hafa þýðingu fyrir
©ikuvinnslu í landinu. Þessar
eíðasttöldu ár, og ex þá átt viS
írnar undan sunnanverðum
Vatnajökli, eru hreinar jökulár,
en hinar ámax eru af blandaðri
gerð. 5—20% af úrkömusvæði
Þeirra eru jöklar og í þær hland-
est fjöldi dréigáa og lindáa. Jök-
ulárnar einkennast af jökulleir
og leirgráum lit, og rennsli
þeirra er mjög breytilegt. í>að
þarf þvi að reikna m.eð tiltölu-
lega stórum vatnsmiðhinarstífl-
wn, þeigar að því kemur að nýta
vatnsorku þeirra að ráði.
Rieglubundnar rennslismæiing-
•r í íslenzkum ám og kerfis-
bundnar rannsóknir á vatnsafl-
inu í hedld, hafa aðeins staðið í
rúm 1S ár. Áður höfðu menn að
visu í þrjá áratugi gert tíma-
bundnar mælingar í ýmsum ám,
og órofnar úrkomumælingar á
ýmsum stöðum á lágleiidinu í
maxga áratugi, en þessar mæl-
Ingax hafa takmarkað gildi, þótt
Éóðax séu. að skortir þvj töluvert
á að nægilégar upplýsihgar um
rennslii islenzkra fállvatna liggi
ty riri Nauðsyn.leg kortagerð til
ákvörðunar virkjunarstaða og
fallhæða er hins vegar allvel á
veg komin og telux Sigurður
Thoroddsen, verkfræðingux, sem
unnið hefux að athugunum á
vatnsaflinu um langtt árabil, að
þrátt fyrir áðurnefndan skort á
vatnsmælingum, megi áætla að
tæknilega virkjanleg orka á ís-
landi í meðalvatnsári sé um 35
milljarðar kílówattstundix eða 35
þúsund GWh (gígawattstundir).
Er þá átt við virkjanir, sem að
mannvinkjagerð virðast skynsam
legar í hluttfalli við orkuna. f>ó
ekki sé öruggt að þær reynist
allar arðvænlegar að full athug-
uðu máli. Þessa orku telur Sig-
urður skiptast í aðalatriðum
þannig, sbr. einnig 1. mynd, sem
sýnir áætlaða arku í hedztu án-
um:
Ársorka íslenzkra fallvatna
í millj. kilówatt-stunda (GWh)
Meðalár Þurrt ár
Vestuxland 1150 940
Vestfirðir 1060 800
Norðvesturland 2510 2360
N oxðausturland,
þar af Jöulsá
tæp 70% 6130 5320
Aiusturland 5360 4640
Suðaiusturland 3620 3020
Þjóxsársvæðið 9720 9030
Hvítársvæðið 4030 3740
35000 31000
Það ex fróðlegt að geta þess
héx, að fyrsti maðurinn sem
reyndi að gera sér grein fyrir
vatnsorku íslands var Jón, heit-
inn, Þorláksson verkíræðingur,
og gexði hann þa, í samibandi við
störf Fossanetfndar um 1920. Jón
notaði likar aðferðir og Alþjóða-
onkiumálaráðstefnan mælir nú
með og komst að þeirri niður-
stöðu, að áxsorka fallvatnanna í
heild væri um 26 þúsund GWh,
en það má heiita merkilega ná-
kvæm niðurstaða, þegar þess er
gætt við hvaða gögn hann 'nafði
að styðjast.
Hversu mikið af áðurnefndri
orku er arðvænlegt að virkja í
samanburði við aðrar orkuilindir,
er enn ebki vitað, vegna þess
hvað jarðfræðirannsóknir og á-
ætlanir eru stutt á veg komnar.
Athuganir síðari ára benda þó
eindregið til þess, að arðvænleg
orka á Þjórsársvæðinu, Hvítár-
svæðinu, Laxá í Suður-Þingeyjar
sýslu og Jökulsá á Fjöllum sé
um 16 þúsund GWh í meðalári,
en um þær 19 þúsund GWh, sem
þá eru etftix vita menn ennþá of
lítið til þess að unnt sé að fella
um þær dóm, að nakkrum minni
virkjunum undanskildum. Sé
gert ráð fyrir að aðeins 30%
þessa hluta reynist arðvænlegur,
en vaxt ætti að þurfa að gera sér
minni vonir, þá þýðir það að öll
arðvænleg fallvötn landsins geti
í meðalári skilað um 22 þúsund
GWh.
Jarðvarminn.
Jaxðhitasvæðin skiptast í lág-
hitasvæði og háhitasvæði. Hin
fyrrnefndu einkennast venjuieg-
ast af heitum uppspxettum og
er viða að finna á tertier svæð-
unum. Þau virðast ekki standa í
beinum tengslum við eldsumbrot
heldur öllu fremm hinn háa hita-
stigul landsins. Vatnshverir hafa
fundizt á yfir 700 stöðum og ex
náttúrlegt renns'i þeirra yfir
1500 lítrar á sekúodij og meðal-
hitinn um 75° C S^ærstfd hverinn
er Deildairtunguhver í Borgar-
firði. Rennsli hans er 250 1/s af
sjóðandi vatni og mun haim vera
einn stærsti vatnshver í heimi,
ef ekkd sá stærsti. Með borun-
um má oftast auka bæði hita-
stig og rennsli hveranna og exu
boxanirnar á Rej-kjum í Mos-
fellssveit og 1 Reykjavik gott
dæmi um það. Þannig hefur
vatnsrennslið á Reykjum medra
en 3-faldast og 25-faldas* í
Reykjavík og mestfur vatnshiti í
Reykjavík er nú yfdr 140*0 í
stað 87 *C áðux. Helztu skýring-
axnar á þessu fyrirbæri eru tald-
ar vena þæx, að holurnax „dragi
til sín“ vatn, oft úr margra
tuga kilometra fjarlægð og að
staðbundin vatnshringTás aukist
við boranirnar. Áðurnefnd aukn-
ing á varmastreyminu með bor-
unum er enn meiri þegar há-
hitasvæðin eiga í hlut. Þau eru
14 að tölu, eins og sýnt er á
1. mynd, sem einnig sýnir hlut-
íallslega stfærð þeixra, og ein-
Eiríkur Briem
kennast af gufu og gufuhverum.
Þau eru öll i nanum tengslum
við eldsumbrotasvæðin eftir is-
öld, sem liggja sem hreitt beltd
þvert yfir landið fxá suðvestri
til norðausturs og hi.tastig þeirra
við instreymið er um og yfir
200*C. Helztfu boranir, sem fram-
kvæmdar hafa verið á þessum
svæðum, eru í Hveragerði á
Hengilsvæðinu og við Mývatn
á Námaskarðssvæðinu. Árangur
hefur verið góður. Úr sex hol-
um í Hveragerði hafa t-d. feng-
ist samtals um 250 tonn af gufu
á klukkustund og um 370 1/s
af 158“C heitu vatni við 6 loft-
þyngda mótþrýsting.
Það er vitaskuld mjög erfitt
að gexa sér gxein fyrix orku
jaxðhitasvæðanna, en lang mest-
ur hlutd hennax, e.t.v. um 90%,
ex í háhitœvæðunum. Með hlið-
sjón aí borunum, mælingum og

o Hóhltass/crbi
Laghtioavaeöi
□ V/rUjon/egt votnaoft
i hmla tu árn
Q Arhvtmnlegt vofnso/7,
mem othvgoð hofyr
f/mhhi orkuh’nc//r fa/onds.
fræðilegum útreikningum hefur
dr. Gunnar Böðvarsson dregið
þá ályktun, að jarðhitasvæðin
hafi í senn æstætt afl og ákveð-
inn varmaforða þ. e. a s. ákveðma
orku. Aflið kemur fram í æstæðu
vaxmatapi svæðanna á yíir-
borðd, en varmaforðinn er
geymdur í berggrunninurn nið-
ur á um 2 kílón jtxa dýpi og
er berghiti varmageymisins und-
ir háhitasvæðunum 230—300° C.
Sennilegt er að allt að 10% af
varmafarðanum geti komið að
notum og þann hluta má vinna
á stutftum eða skömmum tíma
eftir því sem borað er og grunn-
vatnsirennisli leyfir. Aflið má
bedzla næx algjörlega, en því er
dreift um jarðvarmasvæðin og
kostfnaðarsamt að ná því öllu.
Varmaforðinn virðdstf því skipta
mestu máli og þannig væntan-
lega rétt að meta svæðin eftir
honum. Athuganir dr. Gunnars
benda til þess, að nýtanlegur .
varmaforði muni samsvaxa 100
til 200 ára afköstum aflsins, og
að lauslega reiknað geymi há-
hitasvæðin í efstu 2 kilóinetrun-
um um 100 millióa:j Gcal (gíga-
kaloríur) á hvern ferkílometra
jarðaxyfirborðsins. Nýtanleg
orka ætti þá að vera um 10
milljónir Gcal/km2, sem sam-
svarar allt að einni milljón tonna
af olíu á ferkílómetex. Því tdl
viðbóbar er svo hið æstæða afl.
Þau háhitasvæði, sem helztf vexð
hagnýtt á næstu áratfugum, exu
svæðin á Reykjanesi, í Hengli,
við Torfajökul og f Námaskarði.
Reiknað á framangreindan hátft
áætlast nýtanlegur varma-
forði þeirra samsvara um
160 milljónum tonna af oliu. —
Orku þessa má nýta hvort held-
ur ex til upphitunar, iðnaðax eða
raforkuvinnslu, þar sem aftfur
orka lághitasvæðanna verður
fyrstf og fremst nýtt til upphit-
unar, en þó einnig iðnaðar, a.m.k.
í smærri stíl. Hvort líta megi á
þau sem arðvænlega orkugjafa
fex því eftir stfaðsetningu þeirra
á líkan hátt og gildir um há-
hitasvæðin.
Sé litið á jarðvarmann i heild
má segja að hann sé svipaður
að magni og vatnsorkan, ef tak-
ast mætti að nýta hann á hentfug-
asta hátt, þ. e. a. s. til upp-
hituniar og varmafreks iðnaðar.
Sé varminn hins vegar notaður
til raforkuvinnslu eingöngu nýt-
ist minna en einn tíundi hluti
sem m. a. gerir það að verk-
um, hve erfitt er að fullnýta
hin fjarlægari jarðhitasvæði, því
jarðvarminn verður ekki fluttur
um mjög langan veg án óhæfi-
legs kostfnaðar. Við rétftar aðstæð
ur í þéttbýlinu getur hins vegar
raforkuvinnsla í samvinnu við
upphitun eða varmafrekan iðnað
gefið beztu raunina.
ORKUNOTKUNIN.
Raforkan.
Árið 1962 var íbúaijöldinn nær
184 þúsund. Um 152 þús-
und bjuggu í bæjum
og þorpum, en tæplega 32 þús-
und í sveitum. Þeir fyrrnefndu
höfðu allir rafmagn írá almenn-
mgsrafveitum og am 14 þúsund
þeirra síðamefndu, en auk þess
höfðu tæplega 6 búsund manns
í sveitum einkarafstóðvar. Þetta
þýðir, að hæx 94% landsmanna
bafa nú rafmagn og ötullega ex
unnið að þvi að þeir 12 þúsund
ibúar í sveitum, sem eftir eru,
fái það einnig. Þannig er t.d. ráð-
Framh. á bls. 14