Morgunblaðið - 28.12.1963, Blaðsíða 8

8
MORCUNBLAÐIÐ
Laugardagur 28. des. 1963
H/ð jbög/a stórveldi
islenzkra bókmennta
Guðrún P. Helgadóttir: Skáld-
konur fyrri alda II. Kvöld-
vökuútgáfan, Akureyri. Prent-
smiðjan Hólar, 1963.
Frú Guðrún Helgadóttir tókst
á hendur erfitt og vandasamt
hlutverk, þá er hún réðst til að
rita um skáldkonur fyrri alda á
íslandi. Fyrra bindi ritsins náði
yfir einmitt þær af „fyrri öld-
um“, sem frægastar hafa orðið
af skáldskap, en einungis fátæk-
leg brot komu í leitimar, þá
er sú fræðikona með íslending-
um, sem hefur efcki aðeins há-
skólapróf í íslenzkum fræðum,
heldur hefur einnig að loknu
námi sinnt mikið fyrri alda bók-
menntum okkar og valið efni
frá þeim öldum í lesbækur,
gekk með ljós víðtækrar þekk-
ingar sinnar um þá sali, sem
geyma dýrmætustu erfðir þess-
arar annars minjafátæku þjóðar.
En fyrir bragðið fengum við í
fyrra bindi þessa rits meira en
ella um menningarlegar aðstæð-
ur íslenzku konunnar á liðnum
öldum, mótaðar af starfssviði
þeirra Og aldaranda hvers tíma
— og einnig rökstuddar tilgátur
um, hvort ekki og hverjar af
þeim bókmenntum, sem við eig-
um, en ekki er við getið neins
höfundar, kunnj að vera verk
kvenna. Og vart mun nokkur
vafi geta á því leikið, að flestar
af þulum okkar og margt að
viðlögum og ferskeytlum er
skáldskapur ónefndra kvenna.
En nærri má geta, hvort ekki
muni miikið af því, sem konur
hafa kveðið, glatazt, ef til vill
margt það bezta aldrei verið
neinum í eyra þulið, hvað þá
fest á bókfell eða pappír. Hugsið
ykkur, hvort konur muni ekki
hafa ort ótaldar vísur — um
duldar ástir, ástir í meinum. En
að trúa nokkrum fyrir slíku,
o, sei, sei nei, — nema ástar-
Ijóðið væri þá dulbúið. Það hafði
mjög losnað um ýmis höft á
fyrri hluta 19 a.ldar en hvað er
það annag en manvísur Vatns-
enda-Rósu, sem hafa gert hana
í augum siðavands fólks allt
fram á þessa öld að eins konar
íslandsskækju, — þótt vandlæt-
ararnir rauluðu gjarnan vísur
hennar? Og hvað mundi hafa
verið hjalað hátt Og í hljóði, ef
eirihver kona á 17. eða 18. öld
hefði Mtið frá sér berast vísur
á borð við ástaljóð Valborgar
Bentsdóttur?
En hvað sem þessu líður, er
óhætt að fullyrða, að íslenzka
konan hefur á öllum öldum verið
stórveldi á vettvangi íslenzkra
bókmennta. Hún kunni fjölda
sagna og ævintýra, hún mótaði
hugi barnanna og lyfti ímynd-
unarafli þeirra á flug. Hún
kenndi þeim öðrum fremur mál-
ið, hún leiðbeindi skáldhneigðu
barni um gerð fyrstu vísnanna,
hún skýrði fyrir börnunum kenn
ingar og heiti fornkvæða og
rímna, hún kenndi þeim vers
og vísur og heila ljóðabálka,
hún hlúði að tilfinningalífi
þeirra á harmastundum — og
hún kveikti sem ástkona þá elda,
sem yljuðu skáldum, svo að
vængir þeirra leystust úr kulda-
dofa tómlætis, fátæktar og fá-
sinni og lyftu þeim upp I ævin-
týraheima hetjulegra afreka
eða báru þá inn i töfraskóga
ástrænnar trúarlegrar tilbeiðslu.
Nú er komið annað bindi af
Skáldkonum fyrri alda, og fjall-
ar það um skáldkonur eftir
siðaskipti og fram á miðja 19.
öld. Nú mundi margur ætla, að
á þessu tímabili væri um all-
auðugan garð að gresja, en
raunin hefur orðið sú, að frú
Guðrún fjallar í þessu bindi ein-
ungis um sex skáldkonur, og
til Natans Ketilssonar, hitt til
Pálínu, dóttur hennar. Bréfið til
Natans er eitt hið sérstæðasta,
sem ort hefur verið, bæði vel
kveðið að þeirrar tíðar hætti og
frábær spegill þeirra andstæðu
tilfinninga, sem brutust í blæð-
andi hjarta skáldkonunnar.
Þarna eru birtar visur, sem sann
að er talið, að Rósa hafi ekki
ort, en almenningur og flestir,
sem um hana hafa skrifað, hafa
eignað henni, en hins vegair er
sleppt vel kveðnum glettnum, en
lítið eitt göróttum stökum, sem
ég tel að vel hefðu mátt fylgja
systrum sínum, enda munu ung-
meyjar okkar tíma hafa fræðzt
um annað eins og þar er hóflega
að vikið hvort heldur þær eiga
heima úti á landsbyggðinni eða
í þeim stóra stað Reykjavík.
Frú Guðrún gefur fyrirheit
um þriðju bókina, og er þess að
vænta, að hennar þurfi efcki
lengi að bíða.
Ytri frágangur bókarinnar er
öllum aðilum til sóma, sem þar
'hafa lagt hönd að.
Guðm. Gíslason Hagalín.
Ódrengileg
gagnrýni
á bók
Hugrúnar
ÓSMEKKLEG er sú árás er
maður að nafni Erlendur Jóns-
son gerir á skáldkonuna Hug-
rúnu fyrir stuttu í Morg-
unblaðinu, í tilefni nýrrar bókar
er hún hefur nýlega sent frá sér.
Við lestur hennar fæ ég ekki
séð að hún verðskuldaði svo
ódrengilega gagnrýni. Að mín-
um dómi er bókin sambærileg
við ýmsar aðrar bækur af því
tægi. Sögukonurnar mega vera
vel ánægðar, og útgefandinn
lífca. Sparðatíningur Erlendar
er hlægilegur. Ef hann hefur
með þessum skrifum sínum ætl-
að að kynna yfirburði sína,
j hefur honum algjörlega mistek-
l izt. Málsgreinar þær er hann
tekur upp úr bókinni í þeim til-
gangi að gera lítið úr henni, eru
eðlilegar og góðar í mæltu máli.
Hugrún hefur alltaf fengið orð
fyrir gott mál og fjörlegan stíl
og ég fæ ekki betur séð að bókin
„Dætur fjallkonunnar" sé þar
nein undantekning. Erlendur
ráðleggur skáldkonunni, ef hún
hugsi sér að skrifa fleiri ævi
þætti, að komast í kynni við
„Gamlan skútukarl eða togara-
jaxl“. Ég geri ráð fyrir því að
Hugrún þurfi ekki að leita ráða
hjá neinum, hverja hún gerir að
málkunningjum sínum. Eða
finnst Erlendi vanta klúryrði i
bókina? Það skyldi nú vera
mergurinn málsins. Sögukonur
varast allar ádeilur. Er hægt að
kalla það galla? Það er víst
sjaldan ráðizt harkalega á það
sem ekkert er. Erlendi hefur
fundizt þörf á því að senda stórt
skeyti, en það hæfði ekki í mark.
Um það ber öllum saman sem
lesið hafa óskapnað þann er
hann sendi frá penna sínurn. Það
er sannfæring mín að „Dætur
fjall>konunnar“ eiga eftir að
gleðja marga nú um jólin og í
framtíðinni.
Astrid Hannesson.
vafi leikur á, hvor tveggja
kvenna er höfundur lengsta
kvæðisins, sem þarna er birt. En
víst er um það, að um flestar
þessar skáldkonur hefur frú
Guðrúnu tekizt að grafa upp
meiri og ýtarlegri heimildir en
um þær, er hún fjallaði um í
fyrra bindinu.
Eftir stuttan formála tekur
við alllangur og fróðlegur inn-
gangur, þar sem frú Guðrún
gerir grein fyrir aðstöðu kvenna
til mennta á þeim öldum, sem
bókin tekur til. Og þó að unnt
sé að benda á dæmi þess, að
konur hafi notig verulegrar
fræðslu, eru þau undantekning-
ar. Reglan var sú, að þeim væri
að minnsta kosti alls ekki kennt
að skrifa, þótt þær langaði til
að læra það, foreldrarnir voru
því andstæðir. Það var nær að
læra vel að halda á prjónum og
nál og ná leikni í alls konar tó-
vinnu. Og svo var þá ekki von,
að mikið geymdist af kveðskap,
kvenna, því eins og áður er á
drepið hafa þær farið dult með
það, sem þær ortu um þau efni,
sem þeim stóðu hjarta næst, og
þá um leið var persónulegast og
veigamest af kveðskap þeirra.
Ekki geta verið skiptar skoð-
anir um, að veigamestu og
skemmtilegustu þættir þessarar
bókar, eru þeir, sem fjalla um
Látra-Björgu og Vatnsenda-
Rósu, og er þó þátturinn um
Rósu stórum fyllri og merkari.
En um þessar konur hefur bókar-
höfundi tekizt að afla sér
mestra heimilda, samt eru
heimildir hennar um Látra-
Björgu mjög af skornum
skammti, og þykir lesandanum
það stórum miður, því að bæði
það, sem sagt er frá Björgu og
eins kveðskapur hennar sýnir,
að hún hefur verið kona mjög
sérstæð og örlög hennar ærið
meinleg, og einnig benda ýmsar
vísur hennar til þess, að hún
hafi verið gædd frumlegri og
þróttmikilli skáldgáfu. Um
Vatnsenda-Rósu hefur frú Guð-
rún átt kost það ýtarlegra heim-
ilda, að henni hefur reynzt unnt
að lýsa allgreinilega lífi hennar,
skapgerð og sköpum, og hefur
hún rétt hlut hennar og sýnt, að
Rósa var kona ekki aðeins góðra
gáfna, heldur líka sönn kona
mikillar gerðar, auk þess sem
hún ber af öðrum þeim skáld-
konum, sem fram koma í bók-
inni að smekkvísi og orðsnilli
og átti á hörpu sinni marga og
hljómmikla strengi. Frú Guðrún
birtir eftir hana margar einstak-
ar vísur og tvö ljóðabréf, annað
Guðmundur IVGagnússon, skólastjóri:

Heldurðu að hann deyi?i6
FÖSTUDAGINN 22. nóv. 1963
rann upp bjartur og fagur hér
í San Diego.
Klukkan er að verða níu. Við
ókum eftir rennisléttum, mal-
bikuðum veginum, framhjá hin-
um vel hirtu og vinalegu ein-
býlishúsum borgarinnar.
Skrautfiðrildi fljúga milli
blóma, lítill, en eldsnöggur
íkorni hleypur upp í tré, prúð-
búin börn eru á leiðinni í skól-
ann.
San Diego, borg sólar og sum-
arblíðu, skartar sínu fegursta.
Ég er á leiðinni í einn barna-
skóla borgarinnar. Þar ætla ég
að dvelja í dag, kynna mér starf
semi skólans, og ég hlakka til
að kynnast skólastjóranum,
kennurunum og börnunum.
Klukkan 10 heimsæki ég 9 ára
bekk.
Börnin eru að lesa og læra um
Kaliforníu, fylkið þeirra. Kenn-
arinn útskýrir margt, sem þau
ekki skilja, áhuginn er mikill og
allt leikur í lyndi.
Allt í einu heyrist skrjáfa í há
talarakerfinu og skólastjórinn
tilkynnir:
„Ég hef hörmuleg tíðindi að
flytja ykkur. Forsetiivn okkar
varð fyrir skotárás í morgun í
Taxas .Hann er ekki látinn, en
óttast er um líf hans.“
Kennarinn reyndi að útskýra
fyrir börnunum, hvað raunveru-
lega hefði skeð. „Við skulum
vona það bezta og halda áfram
að starfa.“
Lítill, ljóshærður drengur
rétti upp aðra höndina og
spurði:
„Heldurðu, að hann deyi?"
„Við sklum vona það bezta,
vinur minn, og nú skulum við
byrja að lesa.“
Og þau héldu áfram, en
kenna mátti kvíða í svip þeirra
og fasi.
Þeim fannst tíminn líða seint.
Hvað var að ske? Ekki höfðu
þau lesið lengi, er aftur heyrðist
í hátalarakerinu. Börnin litu öll
upp, horðu á kennarann og úr
svip þeirra mátti lesa: Skyldu
þeir hafa bjargað honum?
Formálalaust með dapurri
röddu tilkynnti skólastjórinn:
„Kennedy forseti er látinn.“
Kennarinn, ungur og geðþekk
ur maður, tók á öllum sinum
viljamætti og sagði:
„Þið vitið það öll, börnin mín,
að það er ekki venja að fara
með bænir í skólunum okkar,
en nú skulum við gera undan-
tekningu."
Öll lutu þau höfði og kennar-
inn, sem nú var orðinn rólegri
og styrkari, fór með eftirfarandi
bæn:
„Algóður Guð. Blessa þú hinn
látna forseta vorn. Styrk þú
konu hans, litlu börnin þeirra
og skyldfólk allt. Blessa þú þjóð
vora. Við þökfcum þér fyrir líf
og starf forsetans og gefðu okk-
ur öllum aukinn kraft og styrk
til að standast þessa þungu raun.
Amen."
Aldrei mun ég gleyma þessari
stund. Hún snart mig djúpt. Það
hvíldi yfir henni barnslegt sak-
leysi og slíkt látleysi, sem ekki
verður með orðum lýst. Ég tók
eftir því, að það glampaði á eitt-
hvað á einu borðinu, það líktist
perlu. Það voru tár litla drengs-
ins, sem spurði:
Heldurðu, að hann deyi?“
Ég fór inn á kennarastofu. Þar
hafði ég drukkið kaffi tveim tím
um áður í glaðværum hópi kenn-
aranna. Nú ríkti hér ólýsanleg
sorg. Sumir vörðust ekki tárum.
Skólastjórinn, 35 ára gamall
myndarmaður, sagði við mig:
„Ég get sagt þér það, vinur
minn, að ég trúi þessu ekki enn.
Ég kaus ekki Kennedy síðast, en
hann hefur unnið vel. Hann var
ungur, góður og glæsilegur. Við
elskuðum hann öll. Enginn hefði
fellt hann í næstu kosningum.
Þetta er einn mesti harmleikur
í sögu Bandaríkjanna.“
Hvar sem maður kom og hvar
sem maður fór mátti kenna í
svip fólksins þessi hörmulegu
tíðindi.
„Er þetta satt?, er þetta rétt?,
hvernig má þetta ske? Ég trúi
þessu ekki“, hljómaði alls staðar.
Hér eru nokkur svör, sem al-
mennir borgarar gáfu í sjón-
varpinu aðspurðir um álit þeírra
á þessum atburði:
1. „Hörmulegri tíðindi var
ekki hægt að flytja þjóðinni."
2. „Kennedy var Lincoln
annar. Hörmulegt."
„Ég var honum ekki alltaf sam
mála, en hann var góður maður.
4. „Ég á engin orð til.“
Hafi nokkur þjóð nokkurn-
tíma verið í sárum þá var banda
írska þjóðin það þennan eftir-
minnilega dag.
„Ég dvel hér í hópi 26 skóla-
manna frá 19 löndum. Þessi voða
fregn fékk mikið á okkur. Náma
stjóri frá Malaja sagði:
„í mínu landi var hann virtur
og dáður. Sérstaklega hafði unga
fólkið miiklar mætur á honum.
Hann var þess fyrirmynd með
víðsýnni stjórnmálabaráttu og
glæsilegum persónutöfrum. Þetta
er óskiljanlegt.“
Skólastjóri frá Afríku sagði:
Það er erfitt að trúa þessu.
Barátta hans fyrir kynþáttajafn-
rétti mun lifa. Kennedy var
glæsimenni.“
Skólastjóri frá Grikklandi
sagði:
„Þetta eru grimm örlög. Hug-
sjónir hans munu lifa. Hann var
glæsilegasti leiðtogi veraldar-
innar í dag. Heima í Grikklandi
var hann dáður af öllum.“
Þetta eru aðeins örfá dæml
um þá hylli, er hinn látni for-
seti naut meðal alþýðu manna
bæði heima og heiman.
Að lokum skulu hér tilfærð
orð, sem undirritaður heyrði
viðhöfð á fundi í Rotaryklúbb
s.l. miðvikudag:
„Jafnvel í sambandi við dauð-
ann getum við verið þakklát.
Berum fram til sigurs þær hug-
sjónir, sem Kennedy forseti barð
ist fyrir.
Þá mun andi hans lifa meðal
vor um ókominn tíma. Á þann
hátt eina getum við reist hon-
um viðeigandi minnisvarða.“
San Diego, 29.11. 1963
Guðmundur Magnússon.
[Kennsla
L.ærið ensku á mettimá
I) hinu pægilega hóteli okkar viO
I ijávarsíðuna nálægt Dover. Fá-
I netinar bekkjadelldir. Fimm
Itlukkustundlr á dag. Engin ald-
I rrstakmörk. Stjórnað aí kennur-
|am menntuðum 1 Oxford.
England.
The Regency. Ramsgat*.