Morgunblaðið - 09.01.1964, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ
Fimmtudagur 9. jan. 1964
Minna kapp og meiri
forsiá, herrar mínir!
Sigurður A. Itiagnússon svarar
gagnrýni um „frægan ritdóm
66
MÉE kemur það spánskt fyrir
sjónir, að ekki sé meira sagt,
hvernig ýmsir mætir menn hafa
brugðizt við ritdómi mínum um
ævisögu Hannesar Hafsteins, sem
birtist í Morgunblaðinu 22. des.
s.l. Hann hefur vakið meiri úlfa-
þyt en ritið sjálft, og þykir mér
það í sannleika sagt furðu gegna.
Það sem er kannski undarlegast
er sú árátta sumra þeirra, sem
hlaupið hafa fram á ritvöllinn, að
lesa úr orðum mínum dóm um
menn og málefni, sem ég þykist
ekki hafa fellt, en láta sjálft
verkið, sem ég var þó að fjalla
um, að mestu liggja milli hluta.
Þannig segir Henrik Sv. Björns-
son í Morgunblaðinu 3. jan. að ég
hafi tekið að mér „það hlutverk
að vera dómur sögunnar um
stjórnmálaviðburði á íslandi á
öndverðri 20. öldinni“, en þar
hefur hann hausavíxl á mér og
bók Kristjáns Albertssonar. Hann
ítrekar þessa sömu fásinnu í lok
greinar sinnar með svofelldum
orðum: „Ég held, að Sigurður A.
Magnússon ætti ekki oftar að
taka að sér dómarahlutverk um
Íslandssögu síðari ára“.
Þetta og ýmislegt fleira segir
sendiherrann, hafandi lýst því yf
ir, að bók Kristjáns Albertssonar
hafi ekki enn borizt honum í
hendur, og þykir mér það í sann-
leika bíræfið af jafngrandvörum
og sómakærum manni. Ég hlýt að
líta svo á, að hann sé alls ekki
dómbær á dóm minn, fyrr en
hann hefur kynnt sér forsendur
hans. Ég sé ekki að það þjóni
neinum sæmilegum tilgangi að
henda orð mín á lofti án þess að
þekkja tilefni þeirra, rífa þau úr
samhengi og gefa í skyn, að ég sé
að fjalla um allt aðra hluti en þá,
sem til umræðu eru.
Meginatriðið gleymdist
Mergurinn málsins er sá, að
það virðist af einhverjum óút-
skýranlegum orsökum hafa skot-
izt fram hjá andmælendum mín-
um, að ég var að skrifa um bók
Kristjáns Albertssonar, en ekki
að semja sjálfstæða ritgerð um
sjálfstæðisbaráttuna í upphafi
aldarinnar. Hafi ég í umræddum
ritdómi dregið mínar eigin álykt-
anir af bókinni, sem ég vitaskuld
gerði, tel ég það alls enga goðgá,
heldur þvert á móti skyldu mína
við höfundinn og verk hans. Ég
á sannast sagt bágt með að skilja
menn, sem lesa góð ritverk án
þess að þau orki með einhverj-
um hætti á hugsun þeirra og til-
finningar.
Það sem orðið hefur mörgum
ásteytingarsteinn í umræddum
ritdómi er flokkun mín á nokkr-
um forvígismönnum íslenzkrar
sjálfstæðisbaráttu, eins og þeir
koma fram í bókinni, en ekki út
frá neinum annarlegum persónu-
legum sjónarmiðum. Flokkunin
var gerð með þessum formála,
sem ætti að vera hverjum sæmi-
lega læsum íslendingi skiljanleg-
ur: „Sagan af fyrra ráðherraferli
Hannesar Hafsteins fram að kosn
ingaósigrinum 1908, eins og Kristj
án Albertsson segir hana, er alls
ekki ósvipuð spennandi reyfara
— ekki sízt að þvl leyti sem
forsjónin eða kringumstæðurnar
hafa lagt upp í hendurnar á höf-
undinum „dramatis personæ“
sem hæfa hlutverkum reyfarans
út í æsar.“
Þessi orð hefðu átt að taka af
öll tvímæli um það, að ég gerði
hina illræmdu flokkun í hálf-
kæringi og studdist eingöngu við
bók Kristjáns Albertssonar.
Flokkunin var að sjálfsögðu gerð
út frá því sjónarmiði einu, hvern-
ig menn höguðu stjórnmálabar-
áttu sinni, en ekki fyrir hvað
þeir börðust. Það var jafneðli-
legur hlutur eins og skipti dags
og nætur, að menn greindi á um
sambandslagafrumvarpið 1908.
Engin stefna eða mannleg athöfn
hlýtur óskipta hylli eða viður-
kenningu allra. Um hitt verður
varla deilt, að gera verði ein-
hverjar lágmarkskröfur um heið
arleik í málflutningi, og á þeim
forsendum einum var dómurinn
skrifaður. Frumvarpið sjálft
skiptir í þessu samhengi ekki meg
Og vilja menn þá kannski
halda því fram, að Kristján Al-
bertsson hafi „búið til“ þær per-
sónur sem við sögu koma í bók
hans? Það er þeim mun fjar-
stæðara sem hann byggir flestar
lýsingar sínar á þeirra eigin skjal
festu orðum. Á hitt má þó
kannski líta, svo andstæðurnar í
bókinni verði mönnum skiljan-
legri, að stjórnarandstaða hefur
jafnan tilhneigingu til að vera
stórorðari og óvandari að með-
ölum en þeir sem með völdin
fara. Þetta þekkjum við vel úr
samtímanum. Málgögn stjórnar-
innar eru að jafnaði hógværari
og ábyrgari í málflutningi en
blöð stjórnarandstöðunnar, og
þessa hefur Hannes Hafstein
vafalaust notið í ráðherratíð
sinni. Að minnsta kosti er áber-
verk slíkra manna, ef til væru,
vera ólæsilegur óskapnaður.
Það kann að vera rétt hjá
Sveini Benediktssyni, að ég hafi
fengið ofbirtu í augun af lýsingu
Kristjáns Albertssonar á Hannesi
Hafstein, en gæti það ekki ein-
faldlega stafað af því, hve skugga
legt var kringum þennan mikla
afburðamann og raunsæja stjórn-
málamann, sem lét sér fátt finn-
ast um hið landlæga og ólækn-
andi kíf íslenzkra stjórnmála,
ell sneri sér óskiptur og hugum-
stór að því aðkallandi verkefni
að finna raunhæfa lausn á mikl-
um og geigvænlegum vandamál-
um þjóðarinnar, bæði pólitísk-
um og verklegum?
Hentistefna og
spákaupmennska.
Ég skal ekki þrátta við Svein
Benediktsson eða aðra um atferli
Skúla Thoroddsens í sambands-
laganefndinni 1908. Þar tala stað
reyndir og skráðar heimildir
skýru máli, og fæ ég engan veg-
inn séð að hann verði meiri mað-
ur af því máli en hinir tveir and
stæðingar Hannesar Hafsteins í
nefndinni, þeir Stefán Stefáns-
son og Jóhannes Jóhannesson —
miklu fremur hið gagnstæða. —
Um hylli hans meðal sinna sam-
herja efast ég ekki, en það varð-
íslenzku fulltrúarnir í sambandslaganefndinni 1998. Talið frá vinstri: Jón Sveinbjörnsson ritari
nefndarinnar, Jón Magnússon, Lárus H. Bjarnason, Hannes Hafstein, Steingrímur Jónsson, Jó-
bannes Jóhannesson og Stefáin Stefánsson. Á myndina vantar einn nefndarmanna, Skúla Thor-
oddsen, sem skrifaði ekki undir „uppkastið“, eins og kunnugt er.
inmáli, heldur hitt hvernig á mál-
um var haldið af beggja hálfu.
Það er hlægileg firra, sem hamp-
að hefur verið og haldið á loft í
meir en hálfa öld, að ætla þá
menn minni íslendinga, óþjóð-
hollari, skammsýnni eða bein-
línis heimskari, sem mæltu með
frumvarpinu, en hina sem börð-
ust gegn því. Það er barnaleg
fölsun á sögulegum staðreynd-
Var ævisagan rangtúlkuð?
í Morgunblaðinu 29. des. fer
Svéinn Benediktsson mörgum
orðum og stórum um það tiltæki
mitt að nefna nokkrar sjálfstæð-
iskempur „trúða og trumbuslag-
ara“ kringum þá Valtý Guð-
mundsson og Björn Jónsson, og
spyr í því sambandi, hvers vegna
mér hafi láðst að skipa föður
hans, Benedikt Sveinssyni, í þann
fríða flokk. Ég bið hann velvirð-
ingar á þessu gáleysi, sem staf-
aði einfaldlega af því, að ég
valdi nokkur þau nöfn sem mest
koma við sögu í frásögn Kristj-
áns Albertssonar, en hann nafn-
greinir Benedikt sjaldan og orðar
hann ekki beint við þær baráttu-
aðferðir, sem urðu mér 'tilefni
flokkunarinnar.
Það er eftirtektarvert, að eng-
inn hefur vakið máls á því, að
með hinni margræddu flokkun
hafi ég Tangtúlkað verk Kristjáns
Albertssonar, enda kynni mönn-
um að reynast það nokkuð tor-
velt. Um orðalag mitt má vitan-
lega deila, það er smekksatriði
eins og fleira, en að ég hafi dreg-
ið sterkari drætti í myndina af
umræddum mönnum en Kristján
Albertsson, það ætla ég að eng-
inn athugull og óhlutdrægur les-
andi geti með góðri samvizku
staðhæft.
andi hve tónninn í skrifum stuðn-
ingsmanna hans er menningar-
legri og háttprúðari en tónn
andstæðinganna.
Hlutdrægni
Bæði Sveinn Benediktsson og
Henrik Sv. Björnsson saka Kristj
án Albertsson um hlutdrægni í
lýsingu hans á Hannesi Hafstein,
og segja að sú skoðun hans fái
ekki staðizt, að Hannes hafi allt-
af haft á réttu að standa í stjórn-
málum. Þetta er laukrétt athug-
að hjá þeim báðum að öðru leyti
en því, að þessari skoðun er
hvergi haldið fram í ævisögunni.
Það skyldu þó aldrei vera fleiri
en ég sem draga djarfar álykt-
anir af rituðu máli?! Hins vegar
segir Kristján Albertsson, að
sér sé ekki kunnugt um neitt,
sem varpi minpsta skugga á
stjórnmálaferil ^ Hannesar Haf-
steins á þessum árum, og er það
dálítið annar handleggur. Menn
geta nefnilega hæglega haft á
röngu að standa í stjórnmálum
sem öðrum efnum, án þess það
varpi minnsta skugga á þá, svo
fremi þeir gæti heiðarleiks í mál-
flutningi og baráttuaðferðum.
Um hlutdrægni Kristjáns Al-
bertssonar er annars það að
segja, að vitanlega hefur hann
hrifizt af Hannesi Hafstein. —
Annars hefði hann tæplega farið
að leggja á sig margra ára
vinnu til að semja þessa ævi-
sögu. En ég benti á það í rit-
dóminum, að hann legði sig mjög
fram um að túlka málstað and-
stæðinganna. Að til séu sagn-
fræðingar, sem séu algerlega
hlutlausir gagnvart efni sínu og
leggi ekki persónulegt mat á
þær staðreyndir, sem þeir eru
að fjalla um, það hef ég satt að
segja aldrei heyrt, enda mundu
ar ekki þetta mál, né heldur hitt
að Skúli hafi í flestu tilliti ver-
ið hinn mætasti maður. Það má
kannski kalla það eitthvað ann-
að en hentistefnu og spákaup-
mennsku að láta persónuleg von-
brigði ráða afstöðu sinni í jafn-
veigamiklu máli og baráttunni
um „uppkastið", eins og Hannes
Þorsteinsson óneitanlega gerði,
en mér voru þessi orð nærtæk-
ust, enda kemur berlega fram í
sjálfsævisögu hans, að hann vill
sem fæst orð hafa um þetta mál.
Mér var og er ljóst, að Einar
Benediktsson var hvorki flokks-
bróðir né vildarvinur þeirra
Björns Jónssonar og Valtýs
Guðmundssonar, en það breytir
að minni hyggju engu um þá
staðreynd, að hann gerðist um
skeið liðsmaður í baráttu þeirra
félaga gegn Hannesi Hafstein,
og af þeim sökum taldi ég hann
meðal „trumbuslagaranna“. Ein-
ar átti síðar eftir að snúa við
blaðinu, enda er það sanni næst,
að hann hafi alla tíð verið meira
skáld og hugsuður en pólitíkus.
Frá blautu barnsbeini var mér
innrætt aðdáun á Einari Bene-
diktssyni bæði sem skáldi og þó
sérstaklega sem manni, og ég
hef ekki gengið af þeirri „barna-
trú“, þó mér hafi síðar orðið
ljóst að hann hafði sína bresti
eins og aðrir Adams niðjar.
Spurning um orðalag.
Sveinn Benediktsson telur að
mér hafi orðið á í messunni, þeg-
ar ég hélt því fram, að íslend-
ingar hefðu verið bundnir Dön-
um með miklu „óhagstæðari
samningi“ en þeim sem fólst í
sambandslagafrumvarpinu 1908.
Vera má að orðalagið sé ekki
lögfræðilega hárnákvæmt, en
hitt er hártogun að íslendingar
hafi ekki samið um samband
sitt við Dani fyrr en 1918. Þegar
tveir aðilar gera með sér sam-
komulag, er það að mínum skiln
ingi „samningur", hvað sem öll-
um lagakrókum líður. Árið 1903
var gerður sáttmáli milli íslands
og Danmerkur um breytingu á
„ríkisréttar- og þjóðréttarstöðu
landsins" (Jón Krabbe), sem
kalla má hvaða nafni sem menn
vilja, en þar var þó um að ræða
samkomulag tveggja þjóðþinga,
þó ekki hefðu þau að vísu sömu
aðstöðu eða vald. Ég fæ ekki
betur séð en íslendingar hafi í
verki viðurkennt Dani sem samn
ingsaðila um málefni íslands, úr
því þeir voru látlaust að reyna
að semja við þá, hvað sem leið
greinargerðum íslenzkra lögfræð
inga um heimildarleysi danskra
stjórnarvalda til íhlutuna,r um
íslenzk málefni. (Þess má geta
hér innan sviga, að Einar Arn-
órsson, sem Sveinn Benedikts-
son vitnar í, var meðmæltur
„uppkastinu“, sbr. ritgerð hans
í Lögréttu 16. júní 1908).
Á hinn bóginn dregur það
engan veginn úr gildi „uppkasts-
ins“ 1908, að með því er í fyrsta
sinn af Dana hálfu litið á íslend-
inga sem fullvalda þjóð. Það er
að sjálfsögðu rétt, að sambands-
lögin 1918 hefðu að líkindum
aldrei verið samin, ef gengið
hefði verið að „uppkastinu” 1908,
en ég benti á það í ritdóminum,
að ósanngjarnt og fjarstætt væri
að dæma „uppkastið“ í ljósi þess
sem gerðist 1918. Telji Sveinn
Benediktsson slíkan samanburð
réttmætan, leyfi ég mér að halda
því fram í ljósi þeirra atburða
sem gerzt hafa í heiminum á
síðustu áratugum, að ísland væri
fyrir löngu orðið sjálfstætt lýð-
veldi, hefði þjóðin æskt þess, þó
„uppkastið" hefði verið sam-
þykkt óbreytt árið 1908.
Vegna hins mikla kosningasig-
urs 1908 hafa frumvarpsandstæð-
ingar mjög vitnað í fylgi þjóðar-
meirihlutans máli sínu til sönn-
unar, en í þessu sérstaka tilfelli
er erfitt að taka mark á honum
af orsökum sem ég vék að í títt-
nefndum ritdómi. Flest rennir
stoðum undir þá ályktun, að þar
hafi hvorki ráðið úrslitum raun-
sætt mat á aðstæðum og aðstöðu
þjóðarinnar né róleg yfirvegun,
heldur það feiknarlega moldviðri
áróðurs og beinna lyga sem þyrl-
að var yfir landslýðinn.
Kapp án forsjár
Mér hefur aldrei komið til hug-
ar að gera lítið úr ættjarðarást
og hugsjónaglóð þeirra ungu
Landvarnarmanna, sem mikið
komu við sögu I þessum afdrifa-
ríku átökum. Ungir menn hyll-
ast að ofurkappi og einstreng-
ingshætti, ekki sízt í stjórnmál-
um, en samfara slíku kappi er
ekki ævinlega sú forsjá, sem eigi
rætur í raunsæjum viðhorfum
við ríkjandi ástandi, og eftirköst
glundroðans, sem kosningaúrslit-
in 1908 ollu, sögðu sannarlega til
sín á næstu tíu árum.
Sveini Benediktssyni verður
tíðrætt um Þingvallafundinn
1907 og telur hann sýnilega hafa
túlkað afstöðu meirihluta þjóð-
arinnar, en það virðist mér í
hæsta máta hæpin ályktun og
algerlega órökstudd.
„Leiðréttingu“ vísað til
föðurhúsanna
Að lokum fáein orð til Þor-
steins Jónssonar, sem skrifar
greinarstúf í Morgunblaðið 4.
janúar og þykist vera að leið-
rétta „missögn“ hjá mér, sem sé
í því fólgin að ég tali um „götu-
lýð“ er farið hafi heim til Hann-
esar Hafsteins og sungið yfir hon-
um „íslendingabrag". Telur hann
fjarstætt að tala um „götulýð“,
þar eð lítið hafi verið um ungl-
inga 12—16 ára í hópnum, en hina
vegar mikið um stúdenta og aðra
menntamenn, starfsmenn í opin-
berum stofnunum o.sfrv. Mér
þætti fróðlegt að fá nánari skil-
greiningu Þorsteins á hugtakinu
„götulýður", en bæði af lýsingu
hans sjálfs og Kristjáns Alberts-
sonar (bls. 304) á háttalagi þessa
Framh. á bls. 10.