Morgunblaðið - 09.04.1964, Blaðsíða 15

Fimmtudagur 9. apríl 1964
MORCUNBLAÐIÐ
15
Filrauvialeikliúsið:
«■>
Reiknivélin
Höfundur
Erlingur E
„TILRAUNALEIKHÚSIГ (öðru
nafni ,,Gríma“) frumsýndi á
mánudagskvöld sjónleikinn
„Reiknivélina“ eftir Erling E.
Halldórsson undir leikstjórn höf-
undar. Hér er um að ræða lang-
an einþáttung, sem fjallar á tákn
rænan hátt um ástandið í þjóð-
málum fslendinga, eins og það
kemur höfundinum fyrir sjónir.
Eftir því sem ég kemst næst, er
leikritið ádeila á uppskafnings-
hátt, hentistefnu og algert sinnu-
leysi þjóðarinnar: hún tekur við
öllu sem að henni er rétt hugs-
unarlaust og án þess að skilja
samhengi eða forsendur þess
sem er að gerast. Að því leyti er
verkið vissulega tímabært.
En hængurinn er bara sá, að
sýningin nær ekki tökum á á-
horfandanum, lætur hann með
öllu ósnortinn, þó hún kunni að
vekja hann til umhugsunar að
svo miklu leyti sem „boðskapur“
leiksins er honum skiljanlegur.
Erlingur E. Halldórsson starf-
ar greinilega samkvæmt þeirri
forskrift Brechts að láta leikhús-
verkið ekki hrifa áhorfendur til
þátttöku í því sem er að gerast á
sviðinu, heldur vekja þá til um-
hugsunar og andsvars — reita þá
til reiði, hneyksla þá eða knýja
til þöguls samþykkis. Þessi for-
skrift er að vísu makleg fyllstu
gaumgæfni, en Brecht var svo
mikið skáld og leikhúsmaður, að
hann sprengdi utan af sér for-
múluna, þannig að leikrit hans
eru heillandi leikhúsverk jafn-
framt því sem þau flytja sinn
tiltekna „boðskap". Erlingur E.
Halldórsson virðist hins vegar
hafa hengt sig í formúlunni í
þeim skilningi, að leikrit hans
lifnar alls ekki á sviðinu, rís
hvergi til leikrænna átaka né
listrænnar skírskotunar. Það er í
hæsta lagi forvitnileg og hlut-
laus kyrralífsmynd, sem hefur
að vísu í sér fólginn tiltekinn
vitsmunalegan „boðskap“, en
lætur tilfinningarnar ósnortnar,
og er það ærin vöntun. „Boð-
pkap“ þess hefði sennilega með
betra árangri mátt setja fram í
blaðagrein eða fræðilegri ritgerð.
Ég sagði að leikritið væri tákn-
rænt, en það nægir ekki til að
gera það að skáldskap, vegna
þess að táknin eru bæði of af-
strakt og ósamstæð. Persónurnar
eru ekki fyrst og fremst mann-
eskjur, heldur tákn um tiltekin
ocj leikstjóri:
Halldórsson
fyrirbrigði, ákveðna mannfélags-
hópa. Vitanlega hafa slík verk
oft átt erindi upp á leiksviðið, og
eiga enn erindi þangað, en þá
verður að fara þannig með tákn-
in, að þau verði algild eða fái
a.m.k. víðtæka mannlega skír-
skotun (sbr. „Nashyrningana"
eftir Ionesco, „Beðið eftir Godot“
eftir Beckett eða „Eðlisfræðing-
ana“ eftir Diirrenmatt). Hjá
Erlingi E. Halldórssyni verða
táknin í senn einhæf og einkenni
lega reikul, ónákvæm. „Reikni-
vélin" er að mínum skilningi
allegóría, en hún gengur ekki
upp, vegna þess að táknin mynda
ekki lífræna eða samstæða heild.
Persónurnar eru ekki ýkjasundur
leit samstæða, en svo kemur til
sögunnar ljósakrónan (ólífrænt
tákn) og fleygar allegóríuna, ger-
ir hana sundurlausa og drepur
merkingu hennar á dreif.
Um sviðsetninguna er það að
segja, að hún er fagmannlega
unnin, og ýmis atriði tókust
bærilega, t.d. sumar orðræður
Natans og sérstaklega blaðalest-
ur hans (þar brá fyrir leikræn-
um tilþrifum í verkinu), en yfir-
leitt var sýningin mikils til of
hæggeng og alltof mikið um
langar ládeyður. Mér er ógern-
ingur að koma auga á tilgang
höfundarins með því að láta
hluta af leiknum fara fram „að
tjaldabaki", þ.e.a.s. í barnum
aftan við veitingasalinn. Hafi það
einhverja dýpri táknrækna merk
ingu, kom hún ekki fram á frum-
sýningunni, og frá leikrænu sjón-
armiði var það algerlega mis-
heppnað. Hins vegar voru ýmis
önnur leikbrögð ekki óhnyttileg,
t.d. kjallarinn hans Þormóðs og
salernið hans Natans.
Meðferð leikenda á þessu van-
þakkláta verkefn\ var framar
öllum vonum, og í einstaka til-
felli athyglisverð, og á höfundur-
inn að sjálfsögðu sinn stóra þátt
í því. Erlingur Gíslason skilaði
hlutverki Emanúels á skynsam-
legan og kankvísan hátt, látbragð
allt og hreyfingar samræmt til að
skapa sérkennilega og minnis-
stæða manngerð. Hann var í
rauninni burðarás sýningarinnar.
Valdemar Lárusson lék Natan
B, háværan og innantóman orða-
belg, sem lætur dæluna ganga
um þjóðmál og pólitík án þess að
botna upp eða niður í því sem
hann er að segja. Þetta er hinn
fyrirferðarmikli skyndigróða-
maður nútímans, og mér er ekki
grunlaust um að nafn hans eigi
líka að leiða hugann að tiltekn-
um alþjóðlegum samtökum.
Valdemar náði furðugóðum tök-
um á persónunni, þó látæði hans
væri með köflum helzti ýkt, og
hef ég ekki í annan tíma séð hann
gera hlutverki öllu skemmtilegri
skil.
Bjarni Steingrímsson lék Þor-
móð gamla, hinn hefðbundna
uppflosnaða bóndakarl á möl-
inni, sem hér mun eiga að
vera táknmynd þjóðarsálarinnar.
Gervi Bjarna var gott og látbragð
hnitmiðað — hann skilaði áhorf-
endum sérkennilegri og heil-
steyptri svipmynd.
Þorleifur Pálsson lék Lilla,
fulltrúa hinnar hugsandi æsku.
Þorleifur er nýliði á leiksviði og
bar þess ótvíræð merki, fram-
ganga hans þvinguð og óörugg,
en framsögn hans var furðuskýr
og örugg, og hann virtist vera
gæddur „sviðspersónuleik".
Brynja Benediktsdóttir lék
Dídí, vinkonu hans, fulltrúa hinn
ar hugsunarlausu og skemmtana-
fíknu æsku, og brá upp viðfelld-
inni mynd af henni.
Leiksýningin var að því leyti
ánægjuleg, að höfundurinn hefur
greinilega vandað til sviðsetning-
arinnar, þó sýningin þyrfti að
vera miklu hraðari. Leiktjöld
gerði Benedikt Gunnarsson, og
voru þau litrík og smekkleg, en
gerð af nokkrum vanefnum, að
því er virtist. Lýsingu annaðist
Jón Ólafsson. Jón Ásgeirsson
samdi tónlist við rímur Þormóðs,
sérkennilega stemmu við skrýt-
inn brag.
Það hlýtur að vera leiklistar-
unnendum óblandið ánægjuefni,
að „Tilraunaleikhúsið" skuli enn
hafa tekið til meðferðar nýstár-
legt íslenzkt verk (í fyrra sýndi
það þrjá einþáttunga eftir Odd
Björnsson), og hefur það með
þessu framtaki bæði réttlætt til-
veru sína og unnið íslenzkri leik-
list mjög þarft verk. Það skiptir
ekki meginmáli, hvort þessi
nýju íslenzku verkefni uppfylla
ströngustu kröfur, heldur er hitt
fyrir öllu að þau komi fram og
séu sýnd. Því að eins getur is-
lenzk leikritagerð þróazt í fram-
tíðinni. Þess vegna ætti það að
vera kærkomin skylda reyk-
vískra leiklistarunnenda að sækja
þessar leiksýningar og kynna sér,
hvað ungir íslenzkir höfundar
eru að glíma við.
Sigurður A. Magnússon.
Valdetnar Lárusson í Ulutverki Natans U.
Erlingur Gíslason (Emanúel) og Bjarni Steingrimsson (Þormóður).
Útlitið og það sem
innra fyrir býr
„EF SLÍKT væri hægt, myndi ég feginn vilja set.ja á
stofn snyjrtistofu fyrir sálir manna“, skrifaði Jean
Cocteau einu sinni. „Ekki vegna þess að mín sál sé svo
fögur, eða ég haldi mig geta gert kraftaverk, heldur til
þess að þeir sem þangað sæktu gætu endurnýjað og
þetrumbætt sinn innri mann“.
Hvað sjálfan mig snertir, finnst mér að allar fegr-
unar- og snyrtistofur ættu að hafa á sínum vegum deild
fyrir sálirnar eða persónuleikann, því það er mjög náið
samband með útliti manna og sálarlífi þeirra. Fögur sál,
háleitar hugsjónir og einlæg velvild breyta að sönnu
ekki andlitsdráttum neinnar konur, en þær varpa birtu
á andlit hennar og ljá augum hennar lífsfjör og töfra.
Of stór munnur minnkar ekki með aldrinum, en vin-
gjarnlegt bros vegur upp á móti þeim galla og setur
aðlaðandi svip á varir henni. Fegurð sálarinnar getur
gert að engu líkamlegan ófríðleik og ljótleiki sálarinn-
ar getur aftur á móti gert dásamlega fallegt andlit óþol-
andi ljótt. Kaldranalegt tillit, fláræði í svip, hæðni eða
fyrirlitning setur svartan blett á andlit, sem annars
hefði verið fullkomið að fegurð.
En áhrifin eru gagnkvæm, því ytra útlit manna hef-
ur einnig áhrif á innra eðli þeirra. Ef konu, sem til þessa
hefur gengið illa til fara og er ósmekklega greidd, ann-
að hvort sökum f járskorts eða smekkleysis (sem er mun
algengara, því nú á tímum er hægt að gera hreinustu
kraftaverk með.lítið fé handa á milli) — er kennd listin
að velja sér línur og liti sem fara henni vel og smekk-
lega hárgreiðslu, verður hún öll önnur.
Sál hennar tekur stakkaskiptum um leið og líkam-
inn. Hvers vegna? Fyrst og fremst vegna þess að hún
finnur að hún er laus við minnimáttarkenndina, sem
háði henni svo mjög. Þegar hún lítur í spegil, hugsar
hún ekki lengur: „Hamingjan góða, hvílík fuglahræða!“
— heldur: „Hvílíkt kraftaverk! Ég þekki mig varla fyr-
ir sömu manneskju. Svei mér ef ég er þá ekki bara ásjá-
leg þegar allt kemur til alls“. Dálítill kinnalitur í vöng-
um gefur henni hraustlegt útlit, stuðlar að góðu skapi
og eykur blóðrásina og fyrr en varir er roðinn orðinn
henni eðlilegur.
Sinnaskipti hennar eru líka meðfram vegna þess,
að öðru fólki lízt mun betur á hana en áður. Þá var
feimnin nærri óyfirstíganleg hindrun hverjum þeim er
vildi vingast við hana. Af því að hún var lítið augna-
yndi var henni ekki oft boðið út. Nú getur hver sem er
verið hreykinn af að láta sjá sig með henni. Hún eign-
ast vini, ástin er skammt undan. Beizkja hennar og böl-
sýni eru á bak og burt eins og snjór sem bráðnar í vor-
sólinni. Hún verður aðlaðandi af því að hún er laus við
alla öfund. Ytra útlit hennar hefur gjörbreytt hennar
innra eðli.
Tízkan er ekki til komin fyrir tóma duttlunga
mannanna og hún er heldur ekki eins mikil f jársóun og
af er látið. Hún er stórkostlegt tæki til þjóðfélagsjöfn-
unar. Hún veitir kvenfólkinu (og karlmönnum reyndar
líka) vissa öryggiskennd. Á hverju ári eru „í tízku“ sér-
stakar línur og sérstakir litir. Og einmitt þessi rauði
litur eða sá guli, fyrirfinnast bæði í stóru tízkuhúsunum
og í verzlununum sem sélja tilbúinn fatnað. Tízkan
eyðir mannamuninum sem áður var. Heimspekingurinn
Alain sagði, að á sautjándu öld hefðu menn borið hár-
kollur af einskærri kurteisi við þá sem þurftu þeirra
með. Öll tízka er kurteisi. í þorpinu sem ég dvelst í á
sumrin ber fyrir augu mér rósótta sumarkjóla mjög
svipaða þeim semt spóka sig á baðströndunum fræga
fólksins. Tízkan er eins og sameiginlegt tungumál. Við
erum ekki lengur eins og „ofan úr sveit“. Ungu stúlkun-
um líður mun betur þegar þær sjá að hárgreiðsla
sjálfra þeirra er svipuð og greiðslan stjarnanna.
En þetta merkir engan veginn að tízkan drepi óhjákvæmi-
lega niður allt frumkvæði. Hvers og einn aðlagar tízkuna eftir
eigin höfði. Tízkan er fjölbreytileg á hverjum tíma og hægt að
„tolla í tízkunni" á ótal mismunandi vegu. Hin sjálfstæða kona
kýs sér sportfatnað, gengur í síðbuxum og peysum, gjarnan í
skærum litum. Sú sem hæglátari er og hlédrægari velur sér
annarskonar fatnað. En það sem máli skiptir, er að þær tala
sama tungumál, enda þótt hvor þeirra um sig gefi til kynna
með því sem hún klæðist, með hárgreiðslu sinni og snyrtingu,
hvað henni er eiginlegt.
Það hljómar eins og öfugmæli að mannlegu eðli verði bezt
lýst með hversdagslegum orðum — en það er nú svona samt.
Reynið að glugga aftur í gömlu góðu rithöfundaria okkar. Allir
eiga þeir sér sitt sérstæða skap og sínar persónulegu tilfinn-
ingar, en þeir lýsa þeim með sömu orðum og við notum sjálf
daglega. Skrúðmælgi er einkenni þeirra heimspekinga sem
minnstir hugsuðir eru sjálfir, hugmyndasnauðir rithöfundar
hafna ritstíl þeim er allir aðrir viðurkenna. En til þess að frá-
vik eigi rétt á sér verða höfundar þeirra fyrst að hafa fylgt
Framh. á bls. 24