Morgunblaðið - 09.06.1964, Blaðsíða 11

ÍÞriðjúdagur 9. júní 1964
MORCU NBLAÐIÐ
11
Úr síðdegisboði menntamálaráðherra. Á myndinni eru m.a., talið frá vinstri, Þuríður Páls-
dóttir, Guðmundur Benediktsson, Ólöf Pálsdóttir, Lárus Ingólfsson, Guðlaugur Rósinkranz,
Hjörleifur Sigurðsson, Örn Guðmundsson og Sigurður Sigurðsson.
mega ekki takast á, heldur
verða að vinna saman, af því
að þau eru hluti af sama
heimi ag eiga að þjóna sama
mannkyni.
Listin er ekki orðin ónauð-
synlegri en áður vegna þess,
að vald vísinda hefur vaxið.
Þvert á móti þurfa áihrif
hennar að aukast einimitt
vegna þessa. Sá, sem heidur
sig verða fullkominn í kraKi
þekkingarinnar einnar, ve < i-
ur óhamingjusamur. Hú»n
sem heldur sig verða ham-
ingjusaman með hjálp listar-
innar einnar, er ófulkominn.
Vilji maðurinn keppa að
Sþroska og hamingju, þá verð-
ur hann að efla vísindi súi og
listir jofnum höndum. Milli
þessara miklu stórvelda verð-
ur að vera valdajafnvægi í
ríki andans, rétt eins og valda
jafnvaegi er nauðsynlegt milli
stórvelda í heimi stjómmála
og hemaðar. Þannig verður
andlegt jafnvægi mannsins
bezt tryggt, sálarfriður hans
traustastur.“
Þá flutti Geir Hallgrírnsson,
borgarstjóri, ávarp og sagði
m. a.:
„Sannleikurinn er sá, hvort
«em okkur líkar betur, eða
verr, að listirnar — einstaka
listgreinar að visu í misman-
andi mæli — verða að eiga
|>ann bakhjarl, sem bæir og
borgir geta veitt, eins og nú
er komið.
En á sama hátt og þéttbýl-
íð skapar skilyrði fyrir áfram
haldandi alhliða þróun ís-
lenzkra lista — þá em list-
irnar blátt áfram lifsnauðsyn
Éólksins í þéttbýlinu.
Listin og borgin eru hvpr
annarri háðar.
Hér er ekki einungis átt við
|>á nauðsyn að skipulag og
byggingarlag í borginni sé
með listrænum hætti, að sam
ræmi sé með náttúrufegurð
og mannanna verkum.
Hér er einnig átt við það
andrúmsloft, sem ríkir í borg-
inni, svip og innihald borgar-
lifsins, hamingju borgaranna.
Sönn list tengir hug manns-
íns og hjarta, opnar ný hug-
6kot, slær á nýja strengi til-
finninga sælu eða sársauka —
dýpkar mannlega skynjun —
stækkar manninn sjálfan,
Sönn list sveipar um raun-
veruleikann, hið venjubundna
en vandasama líf, þeim töfra-
blæ, sem hugina heillar og
hríf ur.
Hér kemur og til sögunnar
listin og tæknin — tæknin,
sem nútímamaðurinn sæktist
eftir og mótar líf hans í æ
ríkari mæli.
Hættan getur verið sú, að
þéttbýli, tækni og fjöldafram
leiðsla leiði yfir okkur algera
stöðlun bæði dauðra hluta og
lifandi fólks.
Það er hlutverk listanna að
gæða hlutina lífi og grema
*nann frá manni, þjóð frá
þjóð, svo að einstaklingar og
þjóðir glati ekki persónuleika
•ínum, heldur haldi sérkenn-
um og sjálfstæði sínu og efli
þó um leið samfélagskennd
tneð sér og öðrum.
Maðurinn og listamaðurinn,
listin, þéttbýlið og þjóðfélagið
allt verða þannig að eiga sam
leið, ef menningararfur okkar
á að lifa“.
Aðalræðuna við setningu
Listamannahátiðarinnar flutti
Halldór Laxness, skáld. Verða
hér á eftir birtir nokkrir kafl-
ar úr ræðu hans, orðrétt;
„Þess er hollt að minnast á
tuttugasta aldursári lýðveldis
ins íslenzka, þá er þess hol.lt
að minnast, að sjálfstseði
þjóðar hefur aldrei náðst í
eitt skipti fyrir öll, heldur
verður það að vinnast á
hverjum degi þjóðarævinnar.
Sjálfstæðan heiðurssess skap-
ar sú þjóð sér sem að innra
lögmáli tjáir mannvitsiþroska
sirin í list og skáldskap og
öðrum afrekum, eins og blóm
ið breiðir úr krónu sinni af
því það getur ekki annað.
Þokkalegur efnahagur er
vafalaust nauðsynlegur og
auður kann að vera góður, en
hann er þess ekki umkominn
að skapa menningarafrek, því
miður. Satt er það, alls konar
súperstrúktúr, eða hátindrun
í menningu, tilheyrir fyrst og
fremst ríkidæmi, svo sem
glæsileg söngleikahús, hallir
og minnismerkjastíll í bygg-
ingastál, kvikmyndir sem
kosta milljarð, sjónvarp. En
það er líka til velgengni og
hagsæld án menningar.
Öll grundvallarafrek í list
virðast hins v%gar eiga upp-
runa sinn hjá þjóðum, stétt-
um og einstaklingum, sem
hafa aðeins til hnífs og skeið
ar. Þessi ótrúlega staðreynd
hefur því miður valdið von-
brigðum á okkar timum. Það
er nokkurn veginn hægt að
sanna, að skáldið sem samdi
Jobsbók og svo þau skáld,
sem ortu Ljóðaljóðin, hafi ver
ið fótækir sauðfjárbændur. Á
þeim öldum, sem Grikkir
sköpuðu grundvallarafrek,
sem enn eru hornsteinar vest
rænnar menningar, voru þeir
svo fátækir, að það er ólik-
legt að nokkur þjóð í Evrópu
lifi almennt við svo þröngan
kost nú á timium. Hin gríska
helgistétt borgríkjanna á
þeim' timamótum í lok eirald-
ar þegar Odysseifskviða og
Illíónskviða voru festar á bók,
hafði ekki önnur gæði um-
fram þræla sína en sérstaka
ímyndaða tegund frelsis.
Verzlun var í flestum þessara
borgríkja á lágmarki. Það var
enginn mismunur á sveitalífi
og baega. Allir menn lifðu
nokkurn veginn jafnt á gæð-
um hrjóstugs lands“.
„Ég sagði áðan, að áhugi
okkar á gullaldarbókmennt-
um okkar væri ef til vill meiri
í orði en á borði. Við höfum
reyndar gefið íslendingasögur
út á prent, en þær eru aðeins
brot af íslenzkum bókmennt-
um ftá gullöld tungunnar. Við
mundum hafa sterkaxi að-
stöðu út á við, ekki hvað sízt
siðferðilega í handritamálinu,
ef við hefðum sýnt meiri dug
í því á seinni árum að gefa
út íslenzkar fornibókmenntir,
ritskýra þær og ritstýra þeim
hér heima. í stað þess höfum
við látið útlendinga svo til
eina um það, þó vitaskuld
hafi nú fyrr orðið að leita
sérþekkingar hjó íslenzkum
mönnum, sem einir skilja
þetta mál til fullnustu. Út-
lendingar kvarta oft yfir því,
að þeir geti ekki keypt á ís-
landi Sæmundar-Eddu, sem
hægt sé að sýna utanlands ís-
lendingum til sóma. Það er
nokkuð til í því. Lengi fram
eftir þeirri menningaröld, sem
við lifum á, var leiðrétta Edda
frá 1905 hin eina tilraun okk-
ar til Edduútgáfu. Fræðilegt
gildi þeirrar útgáfu var því
miður undir núlli. í þessari út
gáfu eru öll Eddukvæðin sem
sé ort upp, svo þetta er ekki
lengur sú Edda, sem fundin
verður á fornum bókum. Önn
ur útgáfa, jafnvesöl að útliti,
en þó vonandi nær vísinda-
legum hugmyndum um útgáf-
ur fornbóka, hefur verið gef-
in út, að því er virðist í því
eina skyni að leiðrétta ögn
versta misskilninginn frá
1905. Hins vegar hefur fslend
ingum, þrátt fyrir menntun
og ríkidæmi seinni ára, aldrei
hugkvæmst að gefa út Eddu,
sem í senn væri vandað ís-
lenzkt lærdómsverk og for-
látaútgáfa um leið.
Því fer fjarri, að ég gæti
talizt til bókasafnara eða bóka
manna, en samt hef ég ekki
komizt hjá því að eignast við
hafnarútgáfur af Eddu á mál
um eins og þýzku og tékk-
nesku og þar sem íslendingar
hafa aldrei gefið þetta höfuð-
rit sitt út í frámbærilegu
formi þá neyðist ég til að
taka þessar þýzku og tékk-
nesku útgáfur ofan úr hillum,
þegar útlendingar biðja mig
að sýna sér Eddu. Ýmis nafn-
kunnustu verk íslendinga frá
gullaldartímabili tungunnar
hafa aldrei verið gefin út á
íslandi auk heldur þau sem
sjaldnar eru nefnd. Og enginn
hefur kvartað. Mér vitanlega
hefur til dæmis íslenzka hómi
líubókin aldrei komið hér út,
en hún er þó ein af helztu
gullnámum þeirrar tungu,
einn af helztu vitaðsgjöfum
þeirrar tungu, sem við erum
svo fúsir að gjalda varajátn-
ingu. Um þá bók hefur einn
mestur fagurkeri og fræði-
maður tungunnar sagt á þá
leið, að það hljóti að vera
nokkuð erfitt, einkanlega nú
á dögum að vera skáld á fs-
landi án þess að hafa hliðsjón
gullaldartungutaki hómilíu-
bókarinnar. íslenzk miðaldar
kvæði eru ekki aðeins óhemju
leg að vöxtum, heldur verða
þar fundnir nokkrir gim-
stéinar bókmennta vorra, en
þau kvæði hafa ekki átt upp
á pallborðið á íslandi frem-
ur en Edda. Og reyndar aldrei
komið hér á prent.
„Allir vildu Lilju kveðið
hafa“ var sagt um Lilju áður
fyrri. Það er ekki einu sinni
til íslenzk útgáfa af Lilju sem
hægt sé að nefna. Af Flateyj-
arbók var Kristjaníuútgáfan
frá 1860—1868 prentuð upp
hér í stríðinu af svo mikilli
nákvæmni, að í miklum hluta
bókarinnar var haldið þeim
villum og mislestrum, sem
fyrirfundust í þessari gömlu,-
norsku útgáfu.
Ég hef heldur ekki heyrt
þess getið, að íslendingum
hafi dottið i hug að gefa út
heilagra manna sögur, sém
eru að vöxtum eitthvað svip-
að og íslendingasögur, samd-
ar á öndvegistíð íslenzkrar
málssögu og skyldi maður þó
ætla að mörgum íslendingi
þætti tilbreyting í þessháttar
sögum í miðju sorpbókarfióð
inu, sem oft er verið að tala
um hér í blöðunum. Og
þannig mætti lengi telja. Sú
var tíð, að sérstæð íslenzk
menning birtist í staðreynd-
um, en ekki í skjali og
skrumi.“
„En sá sem er listamaður
af innri köllun, sannfæringu
og samvizku, fyrir honum er
sá staður beztur, þar sem for-
sjónin hefur sett hann. Hann
er óháður auglýsingu og gæti
ekki orðið meiri meistari þó
hann væri af öðru þjóðerni.
Sagan sýnir, að listamenn
unnu bezt meðan þeir
voru óþekktir af heiminum
og vanmetnir af nágrenni
sínu. Nöfn hinna ágætustu
meistara hófust ekki til stjarn
anna fyrr en löngu eftir að
bein þeirra voru orðin að
dufti jafn og hinna sem
dæmdu þá úr leik. Sú heims-
frægð, sem auglýsingin skap-
ar í dag er hins vegar oft
gleymd á morgun af því tím-
inn er vitrari listdómari en
a uglýsingakerf ið.
Listaverki liggur ekkert á.
Mínóiskt ker frá Krít, sem
sannanlega var búið til fyrir
3500 árum vekur hjá skoðar-
anum þá spurningu, hvort
þetta listaverk sé 3500 árum
á undan tímanum eða 3500
árum á eftir tímanum eða til-
heyri deginum í dag. Eða
hvort yfirleitt sé til nokkurt
fram eða aftur í tímanum
þegar um listaverk er að
ræða. Venus Míló lá grafin
í jörðu í 2000 ár. En það gerði
ekkert til. fslendingum er
hollt að minnast þess, að' 500
ár liðu án þess að heimurinn,
utan fárra bænda og fiski-
manna á íslandi, hefði spurn-
ir af að til væri bók sem héti
Brennu-Njálssaga.
Þá er vel ef sú hátíð, sem
hér hefur verið sett ber þess
nokkurt vitni að hér húi smá-
þjóð sem er eldri en tvævetur
í menntun sinni. Og þó eink-
um er þetta listaþing tjáir
vi.lja okkar til að halda
áfram sjálfstæðu þjóðlífi við
þann hlut, sem okkur hefur
Framh. á bls. 21
Eygló Viktorsdóttir, Jón S. Jónsson, Sigríður Dyrset og Sigurjóna Jakobsdóttir.
Frá bókasýmngunni. Á myudinni sjást m. a. Elias Mar og Hannes Pétursson og Kristinn Ár-
mannsson.
I
,
’
I