Morgunblaðið - 09.06.1964, Blaðsíða 17

Þriðjudagur 9. júní 1964
WOKUNBL AÐ/Ð
17
Hefir búið á sömu jörð í 63 ar
Þar hefir sama ættin búið í 175 ár
SKAMMT frá Sogsbrúnni er
bærinn Alviðra, austasti bær í
Ölvushreppi. Nafnið bendir til
þess, að þar hafi staðið bær síð-
an á landnámsöld, því að bæar-
nafnið Alviðra er flutt hingað
frá Noregi. Þar hefir nú Árni
Jónsson búið í rétt 63 ár; hann
tók við jörðinni í fardögum 1901,
og nú eru fardagar. Hann mun
eiga lengstan búskaparferil að
baki sér allra bænda í Árnes-
sýslu, og þó að víðar væri leitað.
En á þessari jörð hefir nú sama
ættin búið, mann fram af manni,
um 175 ár, og er merkileg saga
um það, hvernig hún komst að
jörðinni.
Maður er nefndur Þorvaldur
Þorsteinsson, fæddur á Arn-
bjargarlæk í Borgarfirði 1743.
Var hann af hinni svokölluðu
Akra-Finns ætt, en í þeirri ætt
segir Espólin að verið hafi
„staðgóðir menn og óbernskir“.
Þegar Þorvaldur var um tvítugt
réðist hann ráðsmaður til Guð-
ríðar Vigfúsdóttur prestsekkju
að Botnum í Meðallandi. Var
hún talin vel efnuð og giftist
Þorvaldur henni skömmu síðar.
Varð hann hinn mesti búhöldur
og bjó rausnarbúi í Botnum.
Ekki átti hann þó jörðina, hún
var ein af jörðum Þykkvabæjar
klausturs, og var Þorvaldur einn
meðal margra bænda í Skafta-
fellssýslu, sem sendu Ólafi amt-
manni Stefánssyni kæru 1773 út
af óhæfilegum landskuldum
konungs og klaustrajarða. Árið
eftir að þetta skeði, missti Þor-
valdur konu sína, en hélt áfram
búskap í Botnum og kvæntist
skömmu síðar Sigríði Sigurðar-
dóttur prests í Holti undir Eyja-
fjöllum. Eftir það húsaði hann
bæinn í Botnum stórmannlega,
og er þess sérstaklega getið, að
hann reisti skemmu mikla eða
birgðaskála spölkorn frá bæn-
um, og var þar geymdur matar-
forði og verðmestu eignir bús-
ins. Gerði Þorvaldur þetta til
þess að síður væri hætt við að
allt færist, ef eldur kæmi upp
í bænum.
En svo gaus upp Skaftáreld-
urinn 1733. Þá ruddist ein gló-
andi hraunkvíslin fram eftir far
vegi Landár og skall á Botnum,
fyrst á skemmunni og braut
hana niður og færði í kaf, svo
að engu varð bjargað þar. Því
næst skall eldhrönnin á bænum
og fór hann sömu leiðina. Mann-
björg varð, flestum stórgripum
varð bjargað, en fáu öðru. Bjóst
Þorvaldur þá til þess að flýa
staðinn og lét safna fé sínu sam
an í árhólma þar. „En eldur-
inn hljóp þá fljótara en hann
hugði yfir fljótið og hólmann,
svo á lftilli stundu sást ei hold
né hár af því“,
Þetta gerðist í júlí og flýði nú
Þorvaldur vestur á bóginn.
Komst hann til Hafurseyar á
Mýrdalssandi og settist þar að.
Dvaldist hann þar í tvö ár, en
flýði svo aftur og komst vestur
í Selvog. Fékk hann þar ábúð
á jörðinni Hlíð, og tók brátt að
rétta við aftur. Þar missti hann
Sigríði konu sína og hafði þeim
ekki orðið barna auðið.
Nú var það á stólsjarðaupp-
boði 1788 að hann keypti jörð-
ina Alviðru í ölvusi. Kvæntist
hann þá um líkt leyti Guðrúnu
Guðmundsdóttur lögréttumanns
á Hrauni í Ölvusi og fóru þau
að búa á Alviðru í fardögum
ári síðar, og allan þann tima
hafa afkomendur þeirra búið
þarna, fyrst Sigríður dóttir
þeirra hjóna, sem gift var Helga
Árnasyni frá Þorkelsgerði í Sel-
vogi, síðan tók við Árni sonur
þeirra, svo Jón sonur hans.
Jón var kvæntur Margréti
Sigurðardóttur frá Seli í Gríms-
nesi og eignuðust þau 9 börn,
*em upp komust, og var Árni
þeirra elztur, fæddur 7. október
1880, svo að hann verður 84. ára
í haust. Sumarið 1900 andaðist
Jón bóndi úr lungnabólgu og
Margrét kona hans í febrúar vet
urinn eftir. Var þá barnahópur-
inn eftir og þótti forráðamönn-
um sveitarinnar viðurlitamikið
að fá honum jörðina í hendur.
Þó varð það úr, að Árni tók við
jörðinni í fardögum 1901, þá á
tvítugasta ári, og hefir búið þar
síðan.
Við skruppum tveir austur að
Alviðru hérna um daginn til
þess að heilsa upp á hinn
aldraða bónda. Fyrir ofan bæinn
gnæfir Ingólfsfjall, brúnaþungt
og ábúðarmikið, en fyrir neðan
liðast hin fagra elfur Sogið blá-
tær og skýtur biáum fleyg út
í mjólkurlitan straum Hvítár.
Túnið teygir sig iðjagrænt upp
í fjallið og meðfram því, og
skammt fyrir neðan garð er far-
ið fram hjá klakhúsi, sem nú er
í eyði. Þegar bíllinn rennur
heim að bænum er þar fjöldi
kúa á afmörkuðu svæði í túninu.
Það er ekki komin kú.abeit í
úthögun enn, en kúnum hefir
verið hleypt út til þess að þær
viðri sig og fáfi bragð af ný-
græðingnum á túninu. Árni
bóndi kemur út, ern og glað-
vær, og leiðir gesti sína til stofu.
Og svo á að fara að spjalla við
hann um langa búskaparreynslu
hans.
— Já, ég byrjaði búskapinn
hér með 12 ær í kvíum og 4 kýr,
segir hann, og þá fengust um
180 hestar töðu af túninu. Þá
var enn ferja hér á Soginu, þótt
ekki væri það lögferja, og hafði
svo verið um langa hríð. Þá var
mikil urnferð hér og mikið
erfiði og stímabrak við ferjuna,
því að við fluttum eigi aðeins
yfir þá, sem komu að vestan,
héldur kölluðu ferju allir þeir,
sem komu að austan. En þetta
gjörbreyttist þegar Sogsbrúin
kom 1905.
— Eitthvað hefir nú breyzt
fleira. Eitthvað mun búskapar-
lagið hafa breyzt, kúm fjölgað
og mikil ræktun. Hve mikill er
töðufengurinn hjá þér nú?
— Já, það hefir allt breyzt og
er alltaf að breytast. Nú er allt
unnið með vélum og heyinu ekið
beint inn í hlöður og ég hefi
ekki hugmynd um hvað töðu-
fengurinn er mkill. Ætli hann
hafi þó ekki tífaldast. Kúm hef-
ir að visu fjölgað, en bændur
hafa þó alltaf stór sauðfjárbú.
Ég hafði lengi á fóðrum hátt á
fjórða hundrað fjár og eitt haust
ið átti ég 700 fjár og var þá
fjárflesti bóndinn í hreppnum.
Nú hafa margir farið fram úr
því. Áður fyr voru hér margir
bændur vel efnaðir og bjuggu
rausnarbúum, þá sums staðar 20
manns í heimili, eða fleira. Nú
eru allir orðnir einyrkjar, og
þegar þeir falla frá, þá fara jarð
irna í eyði. Hér stefnir að þjóð-
arvoða, ef ekki verða ráðnar
bætur á. Það er t. d. ískygglegt
tákn tímanna, að nú eru 23 jarð
ir í Grímsnesi komnar í eyði.
Mér fannst sem Árni vildi fátt
tala um sinn eigin búskap, svo
ég vék talinu að öðru.
— Þú hafði lengi laxalæk hér,
hvernig stóð á því að þú réðist
í það?
— Mér hafði lengi leikið hug-
ur á því hvort ekki mundi unnt
að auka laxgengd í Soginu, en
kunni engin ráð til þess. Svo var
það vorið 1922 að ferðamaður
kemur rakleitt hingað heim. Ég
þekkti hann ekki og spurði hann
að heiti. Hann kvaðst heita
Þórður Flóventsson frá Svartár-
koti og vera á ferð til þess að
athuga vötn í sveitum. Ég spurði
þá hvort hann væri vatnsveit-
ingamaður, en hann hélt nú ekki,
hann væri að athuga hvar hægt
væri að koma upp klakstöðvum
til þess að auka veiði í ám og
vötnum. Ég sagði að hann væri
þá himinsendur og hvort hann
vildi hjálpa mér til þess að
koma upp klakstöð og gefa mér
leiðbeiningar um klak. Hann
tókst á loft af áhuga. Og svo
varð það úr að hann kom til
mín um haustið og við komum
klakstöðinni upp. Næsta ár gat
ég sleppt 300.000 laxaseiðum í
Sogið. Síðan klakti ég út að jafn
aði 700—800.000 laxaseiðum á
hverju ári, en þau fóru ekki öll
í Sogið. Ég seldi meira og minna
af seiðum á hverju ári og þess
þurfti ég til þess að standast
kostnað við þetta fyrirtæki, þar
sem ég stóð einn að því.
— Hvert fóru þessi seiði og
hafa þessir flutningar borið
árangur?
— Frðirik bóndi á Ósi í Mið-
firði kom til mín og fékk hjá
mér eitthvað um 30.000 seiði til
þess að setja í Miðfjarðará, sem
þá var að verða laxlaus. Nú er
þetta ein af beztu veiðiám iands-
ins. Annar maður kom til mín
úr Svartárdal í Húnavatnssýslu
og fékk líka 30.000 seiði og setti
þau í Svartá, en þar var enginn
lax fyrir. Nú er eigi aðeins
mikill lax þar heldur einnig 1
Árni Jónsson.
Blöndu. Mér er sagt að boðnar
hafi verið 310 þús. kr. fyrir
stangaveiði í Svartá í sumar, og
þetta talar sínu máli. Frá mér
voru ennig flutt seiði í Laxá í
Kjós og í Elliðaárnar. Og það
er merkilegt, að hvar sem Sogs-
laxinn kemur, þá þekkist hann
úr, því að hann hefir sérstakt
vaxtarlag. Svo sögðu þeir mér
sem veiddu lax í Grafarvogi.
Einu sinni hafði ensk kona véiði
í Laxá á Mýrum. Hún sendi til
mín og fekk seiði hjá mér til
að hleypa í ána. Fáum árum
seinna veiddi hún lax í ánni,
sem var gjörólíkur þeim löxum,
sem hún átti að venjast. Þóttist
hún þá vita að þessi lax væri
af Sogskyninu og sendi þegar til
mín og bað mig um fleiri seiði,
en þá stóð svo á að ég gat ekki
veitt henni úrlausn.
— En hvaða árangur hefir þá
orðið hér í Soginu?
— Það er ekki aðeins Sogið
sem hefir notið góðs af klakinu,
heldur sjálf Ölfusá og allt vatna
svæði hennar. En þar var við
raman reip að draga þar sem
selurinn var. Bróðir minn átti
einu sinni heima á Hrauni og
hann sagði mér að stundum hefði
þar legið 200—300 selir á ís-
skörum við ána. Margir þröng-
sýnir menn héldu þá að selurinn
væri nauðsynlegur vegna lax-
veiðanna, hann ræki laxinn upp
í ána. En ég vissi betur, ég hafði
margsinnis séð hvílíkan usla
Alviðoa.
bann gerði á hrygningarstöðvun
um. Selurinn eltir laxinn upp
alla á, kemst jafnvel upp að
Gullfossi. Þess vegna var það að
ég leigði um 5 ára skeið selveið-
ina í Ölvusárósum og var það
tímunum saman á hverju ári til
þess að fæla selina burt með
skotum. Ég fékk mestu ólfökk
fyrir hjá þeim, sem héldu að
selurinn ræki laxinn upp í ána,
smalað honum utan úr sjó,
og allan kostnað af þessu varð
ég sjálfur að greiða. En selnum
fækkaði og árið sem leið
veiddust 10.000 laxar á vatna-
svæði Ölvusár. Ég tel það bæði
að þakka klakinu og að selnum
hefir fækkað.
En það hefir verið við fleiri og
hættulegri vágesti að stríða en
selinn, og þar hefir Sogsvirkj-
unin reynzt verst. Þegar verið
var að virkja írafoss, var Sogið
stíflað hvað eftir annað í nóvem
bermánuði. Þá voru hörkufrost
dag eftir dag og svo lítið vatns-
magn í Hvítá sem framast getur
orðið og hélt ekkert á móti Sog
ina. — Mátti því kalla að allt
Sogið yrði vatnslaust niður að
ármótum. Og þá lágu rastirnar
af helfreðnum laxaseiðum með-
fram löndunum beggja vegna,
tugþúsundir seiða. Ekki batnaði
svo þegar stíflan sprakk í Þing-
vallavatni og vatnsflaumurinn
geistist fram með ómótstæði-
legum krafti, reif og tætti upp
allan botninn í Úlfljótsvatni og
ruddist með aurburði fram í
gegnum Álftavatn og niður allt
Sog. Eftir þetta hefir silungs-
veiði horfið úr Úlfljótsvatni og
Álftavatni. En svo var bætt gráu
ofan á svart þegar menn fundu
upp á því að eitra fyrir mýið.
Var þá dreift eitri með löndum
fram og má vera að það hafi
ekki verið holt fyrir silung né
lax, en verst er þó að síðan er
fiskurinn sviftur beztu fæðu
sinni, mýinu og lirfunum.
— Já, mörg er búmanns raun-
in. Varð þetta til þess að þú
hættir við klakið?
— Nei, það var vegna ósam-
komulags við veiðimálastjóra.
En mér finnst það grátlegt
hvernig íslendingar hafa trassað
að auka veiði í ám og vötnum.
Ef laxaklak væri við hverja
veiðiá og sílin alin svo að þau
gangi fyr til sjávar, þá skilar lax
inn sér einu ári fyr en ella.
Og setjum svo að við hérna á
vatnasvæði Övesár hefðum
sleppt milljón seiðum í ána á
hverju ári, og 10% hefði skilað
sér aftur, eins og í Svíþjóð,
þá væri það 100.000 laxar á
hverju ári. Þetta þyrftu menn
sem víðast að hugsa um og reyna
að skilja. —
Ég fann- að hér hafði ég fund-
ið áhugamál Árna bónda, svo
mikið áhugamál að hann hafði
fórnað sér fyrir það um tugi
ára. Og er þá ekki von að hann
taki það sárt, þegar margskonar
óhöpp virðast vera að ónýta fórn
fúst ævistarf hans?
Ég spurði Árna hvort hér
hefði fundist nokkrar minjar
þess að bær hefði staðið hér frá
landnámstíð. Hann svaraði:
— Þegar ég gróf fyrir hlöðu
hér hjá bænum, fórum við í gegn
um leifarnar af hverju húsinu
eftir annað, svo sýnilegt var að
um langan aldur hafði hér verið
byggt sí og æ á sama grunni.
Seinast komumst við niður 1
óhreyfða mold og þar fundum
við þrjá sái, sem grafnir höfðu
verið niður í gólfið og fyllt utan
með og undir þeim með sandL
Þetta var vist 1903. Og enn er
þarna hálft ker eftir í jörðu,
því að það lenti utan við hlöðu-
grunninn. Hér í móunum fyrir
ofan bæinn fundust einnig einu
sinni viðarkol og sindur. Faðir
minn hirti um 7 pund af þessu
og sendi í Þjóðminjasafnið ( sem
þá hét Forngripasafn). Þar
hafði danskur maður rekist á
þetta skömmu síðar og gerði sér
svo ferð hingað gagngert til þess
að skoða staðinn. Og að skoðun
lokinni kvað hann engan vafa
vera á því að þarna hefði farið
fram rauðablástur.
Hérna beint upp af bænum,
Framh. á bls. 25