Morgunblaðið - 23.12.1964, Blaðsíða 11

Miðvikudagur 23. des. 1981
MORGUN BLAÐIÐ
11
Sveinn Benediktsson:
Ný Grettissaga
SAMTAL þeirra Jóhannesar i
Borg og Stefáns fréttamanns
Jónssonar, í tilefni af áttræðis
afmæli Jóhannesar fyrir nærri
einu og hálfu ári, var endurtekið
i útvarpinu nú fyrir hálfum mán-
uði. Var það ekki að ástæðu-
lausu, því að þetta samtal er eitt
hið skemmtilegasta, sem nokk-
urntíma hefur heyrzt þar.
Nú er komin út saga Jóhannes-
•r á Borg, skráð af Stefáni frétta-
manni, með þeim hætti, sem Jó-
hannes hefur mælt fyrir um og
vildi sagt hafa. Það er skemmst
•f að segja, að saga þessi er í
•enn fróðleg og skemmtileg, þótt
nokkuð gæti þar ónákvæmni.
Þegar lesin er saga Jóhannesar
«ins og hún er skráð af Stefáni,
kemur manni ósjálfrátt í hug
Grettis saga Ásmundssonar, sem
•kráð var af Sturlu lögmanni og
eagnaritara Þórðarsyni, bróður-
•yni Snorra í Reykjaholti.
Það væri þó ofrausn og háð að
telja Stefán jafnoka Sturlu í
frásagnarsnilli. En Stefán hefur
það umfram Sturlu, að hann
•tyðst við frásagnir kempunnar
éjálfrar. Jóhannes greinir ekki
einungis frá einstæðum afrekum
í glímu og fangbrögðum við
fræknustu og harðsvíruðustu
kraftajötna stórþjóðanna, í austri
og vestri, heldur segir hann
einnig af mikilli hreinskilni frá
uppvexti sínum og niðurlægingu
þjóðarinnar fyrir og eftir alda-
mótin síðústu.
Hann greinir frá því, hvernig
hann átti sjálfur drjúgan þátt í
því að. hrinda ungmennafélags-
hreyfingunni af stokkunum 1906.
Ungmennafélagshreyfingin var
mjög öflug um skeið og átti veru-
legan þátt í framgangi fánamáls-
ins og sigri íslendinga í sjálf-
•tæðisbaráttunni.
Jóhannes var einn af sjö þátt-
takendum íslendinga í Ólympíu-
leiknum í London 1908, en þá
eýndu þessir fræknu ungu menn
íslenzka fánann á erlendri grund,
í 'fýrsta sinn.
Keppendur voru auk Jóhann-
eSar, Hallgrímur Benediktsson,
Sígurjón Péturssón, Guðmundur
Sigurjónsson, Pétur Sigfússon,
J'ón Pálsson og Páll Guttormsson
Þormar.
Nokkru eftir Ólympíuleikana
fékk Jóhannes tilboð frá Bret-
landi um að sýna íslenzka glímu
þar í landi. Fór hann þá utan við
fjórða mann og hófu þeir glímu-
•ýningar á erlendum vettvangi.
Varð þetta upphaf að sýning-
um Jóhannesar hjá erlendum
fjölleikahúsum um tveggja ára-
tuga skeið.
Glímdi Jóhannes þar við tröll
og oflátunga eigi síður en Grettir
forðum daga. Eftir að Jóhannes
varð fullþroska hafði hann nær
•etíð sigur í glímukeppni hér-
lendis, en tapaði þó i fyrstu
keppninni um Grettisbeltið, sem
Ólafur V. Davíðsson hreppti 1906.
Einnig tapaði hann konungsglím-
unni á Þingvöllum 1907 fyrir Hall
grími Benediktssyni og varð ann-
ar af keppendum. Loks meiddist
hann f 4, grísk-rómversku glím-
unni, sem hann háði á Ólympíu-
leikunum í London, svo að hann
varð að hverfa úr leik.
Þessir ósigrar og óhapp sýnast
hafa stafað af óaðgæzlu og ofur-
kappi Jóhannesar, sem taldi sér
•igurinn of visan. Þetta varð hon-
um samt nauðsynlegur skóli og
víti til varnaðar.
Síðar, þegar hann átti miklu
harðari og hættulegri andstæð-
ingum að mæta, kynnti hann sér
eftir föngum fyrirfram aðferðir
©g brögð mótstöðumannanna og
•igfaði þá Jöfnum höndum með
ráðkænsku og kröftum. Þegar
mést la við svall honúm móður
©g rann þá á hann berserksgahg-
ur og stóðst þá enginn fyrir hon-
um.
Jóhannes naut kennslu Matthi-
asar Jochumssonar í uppvexti
sínum og telur í sögunni, að þjóð-
skáldið hafi mótað lífsferil sinn
til þess er verða vildi.
Snilldarandi Matthiasar „fló of
heima alla“, óbundinn af tíma og
rúmi. Hann kvað í Grettisljóðum
fyrir munn völvunnar í Vöggu-
spá:
Jóhannes með GrettisbeltiS.
„Háir hólmgang
í huga þínum
siður sigtíva
og suðurþjóða;
mun þér það mest
að meini verða,
og sefa þínum
sundur deila.
Niða sé ég nótt,
fyrir nádyrum,
megin myrkur —
og mesta ljóma! —
Sjá þú upp, sveinn,
því að sé ég betra,
dísir dynfúsar
fyrir dagstjörnu,
leiptra við laufar (sverð)
lýsir af hjálmum,
en brim brotnar
fyrir brjósti jóa. —
Fann ég eigi forlög
furðu meiri
mennskra manna
fyrir mold ofan
Síðustu erindin gætu eigi síður
átt við Jóhannes, en Gretti.
Gæfumunur Jóhannesar og
Grettis var mikill, sem bezt kem-
ur fram í því, að Jóhannes sneri
heim til höfuðborgar íslands heill
heilsu með gildan sjóð og óflekk-
aðan skjöld eftir 20 ára „útlegð“,
þar sem baráttan hafði stundum
verið háð upp á líf og dauða við
mestu kraftajötna veraldar.
En útlegð Grettis endaði þann-
ig, að hann og Illugi bróðir hans
voru ofurliði bornir í Drangey og
felldir með fjölkynngi.
Skapferli og atgervi Jóhannes-
ar og Grettis sýnist hafa verið
líkt. Foreldri og umhverfi beggja
í uppvexti einnig áþekkt og báð-
ir háðu marga hildi og tvísýna.
Eftir heimkomuna 1927 lagði
Jóhannes fé sitt og fyrirhöfn
fram, til þess að koma upp
stærsta og glæsilegasta gisti- og
veitingahúsi landsins, Hótel Borg,
fyrir Alþingishátíðina 1930 og
rak það síðan um 30 ára skeið.
Frásögn þeirra Jóhannesar og
Stefáns hefur tekizt merkilega
vel. Hvert atriði sögunnar verð-
ur eðlilegt og efnisskipan góð,
þannig að sagan verður að sam-
felldri heild. Sönn hetju- og af-
rekssaga, sem er allt í senn læsi-
leg, lærdómsrík, skemmtileg og
fróðleg. Á einstaka stað mætti þó
málfar vera vandaðra. Einnig
hefði verið skylt að bera söguna
saman við óyggjandi heimildir til
þess að koma í veg fyrir rang-
hermi.
Spái ég því, að saga garpsins
Jóhannesar á Borg muni verða
talin meðal merkustu bóka, ís-
lenzkra, sem út hafa komið á
þessari öld og eigi fyrir sér að
verða prentuð í mörgum útgáf-
um.
Mundu þá verða leiðréttar þær
villur, sem slæðzt hafa inn í frá-
sögnina, en skipta engu höfuð-
máli. En skylt er að hafa það
heldur, er sannara reynist.
Ekki voru það gamlar pönnu-
kökur, sem frægar urðu hjá
Magnúsi á Grund, heldur „gaml-
ar lurnmur". Ekki hefur merkis-
maðurinn Júlíus bankastjóri Sig-
urðsson verið nefndur „Júlli
gamli Sigurðar“ laust eftir alda-
mót, þá liðlega fertugur, en rétt
mun það, að hann væri stundum
í glensi kallaður Júlli banki.
Síðasta línan í kvæði Björnsons
á bls. 86 á að vera þannig sbr.
Bjömsons Samlede Værker IV,
bls. 88. Útg. 1932: „ifra grænsen
og ut til de drivende garn.“ Hlið-
stætt kvæði á íslenzku er eftir
Guðmund skáld Magnússon, sem
tók sér skáldaheitið Jón Trausti,
en ekki eftir Guðmund skóla-
skáld Guðmundsson.
Á bls. 89 er vitnað til „Sjálf-
stæðisflokksins gamla“ á að vera
„Landvarnarflokksins". Ekki er
Stefán Jónsson.
rétt að kalla Guðmund Hannes-
son, prófessor, „landlækni", þótt
hann hafi verið settur í það emb-
ætti um nokkurra mánaða skeið,
í fjarveru Guðmundar Björnsson-
ar, landlæknis. Á bls. 209—210 er
rætt um, að fundum þeirra Jó-
hannesar og Einars skálds Bene-
diktssonar hafi borið saman í
New York „við lok fyrra heims-
stríðsins,“ sem endaði svo sem
kunnugt er 11. nóv. 1918. í því
sambandi er þess getið, að Einar
hafi þá verið að yrkja „Kvæðið
mikla um Karlsefni" og hann
muni í þessari Ameríkuvist hafa
ort kvæðið um Fimmtutröð.
Nú eru heimildir fyrir því, að
Einar fór til New York haustið
1925 og var þar nokkra mánuði.
Þá er talið, að hann hafi ort
kvæðið „Vínland“, sem mun vera
sama kvæðið og í sögu Jóhannes-
ar er nefnt „Kvæðið mikla um
Karlsefni" og birtist það fyrst
vestan hafs í Lögbergi 11. febr.
1926. Frú Valgerður Benedikts-
son telur í Minningum sínum, að
það sé eitt þeirra kvæða, sem
lengi var að mótast í huga Ein-
ars, sbr. Minningar V. B. bls. 128.
Kvæðið „Fimmtatröð" orti Ein-
ar sumarið 1921, sbr. Minningar
V. B. bls. 109. Það eru því allar
líkur til þess, að þessir fundir
Jóhánnesar og Einars hafi verið
haustið 1925 og í býrjun árs 1026,
en ekki við lok fyrri heimsstyrj-
aldarinnar, og kemur það eirinig
heim við frásögnina að öðru leyti.
Á bls. 208—209 segir frá heim-
sóknum Jóhannesar til E. Ben. í
London 1910.
Um þetta leyti (1910) mun Ein-
ar Benediktsson hafa verið i fé-
lagsskap við þekktan enskan fjár
málamann, F. L. Rawson, promo-
ter, er vann að stofnun og undir-
búningi nýrra fyrirtækja og
framkvæmda víðsvegar um heim.
Höfðu þeir skrifstofur í City of
London í Moorgate Street 7 eða
9, en Bank of England var and-
spænis, þegar komið var á næsta
götuhorn. Á skrifstofum þessum
unnu 300—400 manns. Einar bjó
þá á Hotel Metropole við Victoria
Street, en mun aldrei hafa haft
skrifstofu við Piccadilly Circus.
Mr. Rawson var aðalmaðurinn í
fyrrnefndu fyrirtæki, enda bar
það nafn hans. (Heimild Sigfús
Blöndahl fyrrv. aðalræðismað-
ur). Piccadilly Circus er ekki í
fjármálahverfinu City of London,
eins og óbeint er sagt í sögunni.
Hér er því um misskilning að
ræða í frásögninni.
Fleiri skekkjur mætti tína til,
en ég læt hér staðar numið.
Prentvillur eru fleiri en þyrfti
að vera.
Frásögnin er á köflum svo
furðuleg, að Jóhannes segir, að
hann myndi sjálfur efast um sann
leiksgildi hennar, ef hann hefði
ekki við að styðjast úrklippusafn
úr erlendum blöðum límt á papp-
írsspjöld í fjórum snjáðum doðri
öntum. Komu úrklippurnar þann-
ig í stað dróttkvæða og vísna forn
sagnanna við skrásetningu sög-
unnar.
Ég hef sannreynt, að minni Jó-
hannesar um gamla viðburði er
oft ótrúlega gott t.d. getur hann
um fund, sem hann boðaði til á
ísafirði 1907 og lýsir Jónasi skáldi
Guðlaugssyni í því sambandi
þannig: „Ég man það eins og ég
hefði séð hann í gær, þar sem
hann gekk inn gólfið í fundar-
salnum með háglóía og staf í
hendi.“
Nú vill svo til, að foreldrar
mínir áttu ljósmynd af Jónasi,
frá þessum tíma, sem nú er i
mínum vörzlum, þar sem hann
er einmitt með umræddan staf og t
glófa, svo ekki bregst Jóhannesi
minnið, þótt langt sé umliðið,
enda var Jónas hinn efnilegasti
og eftirminnilegasti maður, en
lézt 28 ára og hafði þá gefið út
ljóðabækur og margar skáldsög-
ur, bæði á íslenzku og dönsku.
Ytra snið bókarinnar og frá-
gangur er góður, að öðru leyti en
því, sem fyrr er greint. Ég sakna
þó nafnaskrár. Margar _ ágætar
myndir prýða bókina. Ég er i
engum vafa um, að þessi útgáfa
bókarinnar selst fljótlega upp og
hana fá færri en vilja.
Sveinn Benediktsson.
Auðnuríkir ævidagar
Fáein orð um sjálfsævisögu
Jóns á Laxamýri
MARGAN lærdóm má draga af
sögunni, og skemmtileg frásögn
verður æ til yndisauka. Mér
dettur þetta í hug nú, er ég hef
nýlokið við aS lesa sjálfsævi-
sögu Jóns bónda Þorbergssonai-
á Laxamýri. Bókin er í senn
skemmtileg og fróðleg, og er
mér efst í hutga, að lestri loknum,
að þakka Jóni fyrir alla fræðsl-
una. Hér er saman kominn stór-
mikill fróðleikur um þróunar-
sögu íslenzks landbúnaðar, sem
mér a.m.k. var alls ekki tiltækur
áður. Á þetta ekki sízt við á sviði
sauðfjárræktar og um félags-
málastarfsemi bænda, bæði um
bein hagsmunamál þeirra og
menningarmál. Jón var á báðum
þessum sviðum hinn merkasti
brautryðjandi, og er bók hans
ómissandi heimildarrit öllum
þeim, sem huga hafa á að kynna
sér þessi mál til nokkurrar hlít-
ar.
í sambandi við brautryðjenda-
starf sitt á sviði sauðfjárræktar-
innar gerðist Jón ótrúlega víðför-
ull um landið, svo að hann
kynntist fjölda bænda í nær
öllum sveitum landsins. Frá
kynnum sínum af bændum, búa-
liði og búskaparháttum. hvar
sem hann kom, segir Jón í bók
sinni á skemmtilegan og líflegan
hátt, svo að minnilegt verður
hverjum, sem les. Ætla ég því,
að bókin verði víða aufúsugestur.
Enda þótt bók Jóns sé stór-
fróðleg um sögu íslenzks land-
búnaðar, er hún ekki síður að
öðru leyti lærdómsrík, og á ég
við, hvernig hann og bræður
hans hófust úr litlum efnum og
fákostum til þroska. vegs og
virðingar. Mun þar margt hafa
lagzt á eitt: góð ætt, hollt upp-
eldi, hugsjónir og þrek og fórnar-
lund til að vinna fyrir þær og
hrinda þeim í framkvæmd. Eink-
ar hugstætt verður mér eftir lest-
ur bókarinnar, hversu oft og
mikið Jón vann með öllu kaup-
laust að hugðarmálum sínum í
þágu þjóðarinnar og þá framar
öðru bændastéttarinnar. Slíkt
mætti margur hugleiða nú, En
það kom Jóni ekki að sök, nema
síður væri, enda hefur hann haft
starfsþrek og framkvæmdahug
umfram marga aðra, og má ekki
sízt marká það af því, er hann
réðist ungur af litlum efnum í
að menntast erlendis. kaupa síð-
an höfuðbölið, Bessastaðr' á
Álftanesi, og gerast jáfhframt
búskapnum þar forystumaður og
leiðbeinandi íslenzkra bænda á
mörgum sviðum. Sannarlega á
íslenzk bændastétt Jóni á Laxa-
mýri mikla skuld að gjalda.
Þessi bók er saga manns, sem
hafizt hefur af sjálfum sér og
átt því lífsláni að fagna að eiga
drauma, er hann gat gert að
veruleika með fórnfúsu atfylgi,
Það er og lífslán hans að hafa átt
góða konu, menningarlegt heim-
ili og efnileg börn. Sjálfur segist
hann hafa sett sér það mark að
vinna landi sínu gagn og verða
Jón á Laxamýri.
guði þóknanlegur. Þess munu
margir vænta, að honum hafi
tekizt hið síðara engu miður hinu
fyrra.
Saga Jóns er gefin út á forlaigi
Odds Björnssonar og smekkleg að
öllum frágangi, svo sem væntj
má. Margar myndir prýða hana
og auka gildi henar stórum. Ég
er þess vís. að bók þessi véi’ður
lesin með athygli á ófáum sveita-
heimilum næstu vikurnar. Hún
á það líka fyllilega skilið. Hafi
Jón bóndi heila þökk fyrir verk
sitt
Gisli Jónsson.