Morgunblaðið - 16.03.1965, Blaðsíða 15

1 Þriðjudagur 16. marz 1963
MORCUHBLADID
15
09
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ frumsýndi á
laugardagskvöldið nýjan sjónleik
eftir Agnar Þórðarson, sem hann
nefnir „Sannleikur í gifsi“. Leik-
urinn gerist á heimili velmetins
borgara í Reykjavík nú á tímum
og er að sögn höfundar „óbein
lýsing á aldarfarinu, viðhorfum
manna og sjálfsréttlætingu“.
Hreyfiafl leiksins er misferli á-
hrifamanna í þjóðfélaginu,
grægði og valdahneigð, en inn í
hann fléttast margs konar atvik
daglega lífsins, bæði skopleg og
alvarleg. Yf*i' öllu svífur svo
spurningin, hvað sé sannleikur,
hvað sé réttan og rangan á mann
lífinu.
Þessi er sem sé greinilega fyr-
irætlun höfundar. Annað mál er
það, hve mikið af því sem fyrir
honum vakir kemur til skila á
leiksviðinu. Stíll Agnars Þórðar-
sonar er smásmugulegt raunsæi
að fyrirmynd Ibsens. Hann leit-
Atriði úr iiðriim þætti: Frá vinstri Guðbjörg Þorbjarnardóttir (IVIatthiidur),
(Teddi), Margrét Guðmundsdóttir (Día) og Gunnar Eyjólfsson (Finnbngi).
Bessi Bjarnason
Sannleikur í gifsi
Höiundur: Agnur Þórðorson
Leikstjóri: Gísli AHreðssun
ast við að draga upp sem ná-
kvæmasta og trúverðugasta
mynd af hversdagslegum mann-
eskjum í hversdagslegu um-
hverfi. Þessi beina og ítarlega
stæling á hversdagslífinu er í
senn styrkur Agnars Þórðarson-
ar og (einkum) veikleiki. Styrk-
urinn liggur í því, að höfundur
er nákunnugur þeim aðstæðum
sem hann tekur sér fyrir hendur
að lýsa og getur treyst samsinni
áhorfandans: við könnumst við
þessa mannlífsmynd úr eigin
reynslu. Yeikleikinn felst hins
vegar í þeirri örlagaríku stað-
reynd, að daglega lífið, hrátt og
óstílfært, á ekki erindi upp á
leiksviðið. Það skortir þá drama-
tísku spennu sem leikhúsið
heimtar. Einstakir atburðir þess
geta verið fróðlegir og spennandi
út af fyrir sig, en auðnist höf-
undi ekki að steypa þá í sam-
fellda heild, sem hafi innra sam-
hengi og hreyfingu, hefur hann
ekki seU saman leikrit, heldur
meira eða minna samstæðar svip
myndir úr daglega lífinu. Stæl-
ing hversdagslífsins felur líka í
sér þá hættu, að höfundurinn geri
sig ánægðan með að dvelja við
yfirborð hlutanna, ytri „sapnleik"
umhverfis, persóna og atburða,
en láti ógert að kafa eftir þeim
dýpti rökum, sem hefji hvers-
dagsleikann í listrænt veldi.
„Sannleikur í gifsi" er mælskt
vitni um styrk og veikleika Agn-
ars Þórðarsonar sem leikritahöf-
undar. Leikurinn er á yfirborð-
inu trúverðug mynd af venju-
legrl reykvískrl fjölskyldu í góð-
um efnum og húsakynnum. Um-
hverfið er „rétt“ og persónurnar
ekki ósennilegar, þó þeim séu oft
lögð á varir orð sem misbjóða
trúgirni áhorfandans. Það sem
kom mér kannski mest á óvart á
sýningunnl voru samtölin: þau
voru einkennilega bókleg og „ó-
raunsæ". Hátíðleikinn í orðræð-
um persðnanna kom ekki heim
við umhverfi og efni leiksins.
Það vantaði eitthvert jarðsam-
band i orð þeirra, eitthvað sem
sannfærði mann um að þær
væru að tala frá eigin brjósti, en
ekki i umboði höfundar.
Af þessum sökum virtist letk-
urinn óhemjulega orðmargur.
Það var engu líkara en orðin
hefðu það meginhlutverk að
fylla út i leikrænar eyður sýn-
tngarinnar. Þau voru sárasjaldan
lífrænn partur af framvindu
leiksins, heldur urðu þau hvað
eftir annað beinlínis til að stöðva
framrás hans, skapa það leik-
ræna tóm á sviðinu sem er versti
fjandi lifandi leiklistar.
Nafn leiksins er dregið af gifs-
mynd, sem á að gegna táknrænu
hlutverki í rás atburðanna, en
þetta tákn verður með öllu utan-
gátta við leikritið, varpar engu
ljósi á viðfangsefnið og verður
nánast ankannalegt í hinni
„raunsæju“ umgerð, af því það
tengist aldrei atburðum leiksins.
ítrekuð áherzla höfundar á gildi
þessa augljósa tákns er sízt til
þess fallin að gera það aðgengi-
legra, og má í þessu sambandi
minna á villiöndina í samnefndu
verki Ibsens sem dæmi um líf-
ræna notkun tákns í „raunsæju"
verki.
Öll góð leikhúsverk hafa eitt
eða fleiri maginstef sem veita
þeim kjölfestu og skila efni þeirra
eða boðskap heilum í höfn. Aðal-
stefið í leikriti Agnars Þórðarson-
ar er sá vandi Finnboga, fulltrúa
Þorkels, hvort hann eigi að þegja
um misferli yfirboðara síns og
velgerðamanns, sem hann hefur
af tilviljun komizt á snoðir um,
eða skýra frá því opinberlega.
Þessi innri barátta á sýnilega að
vera þungamiðja leiksins, en
verður næsta léttvæg og í leikslok
nánast ómerkileg. Þetta stafar
m.a. af því, að höfundurinn tek-
ur efni leiksins einkennilegum
vettlingatökum, er í rauninni
hvorki hrár né soðinn. Vísast á
lausnin í lokin að vera stórfeng-
leg írónía, en hún verður hvorki
írónisk, tragísk né hlægileg,
heldur einungis loftkennd.
Kannski má segja að höfundur-
inn hafi aldrei ætlað sér að koma
með neina lausn, og er það út af
fyrir sig gild afsökun, ef ekki
vildi svo bölvanlega til, að hann
vekur ekki heldur neinar spurn-
inigar, hvorki um sannleikann né
annað. Vandamál leiksins gufar
einfaldlega upp.
Sennilega stafar þessi undar-
lega brotalöm á leikritinu af því,
að höfundurinn gerir aldrei end-
anlega upp við sig, hvers konar
verk hann sé að semja. Sums
staðar bregður fyrir gamansemi
og ýmis orðsvör eru hnyttileg, en
gamanið mótar sýninguna hvengi.
Ádeilan, sem ætti að felast í
leiknum, kemur ekki til skila
nema að takmörkuðu leyti.
Harmrænt er verkið hvergi, en
víða örlar á farsa í persónusköp-
un og efnismeðferð. Ég fæ ekki
betur séð en Agnar Þórðarson
hafi gert þá meginskyssu í þessu
verki að gera „alvarlegt“ leikrit
úr upplögðum farsa, með þeim
afleiðingum að úr verður leik-
rænn vanskapnaður. Flestar per-
sónur leiksins hrópa beinlínis á
skoplega túlkun. Þær eru allar í
einum fleti, nema kannski Finn-
boigi sem kemst einna næst því
að fá mennskt svipmót í seinni
hluta annars þáttar. Mér koma
persónurnar fyrir sjónir eins og
leikbrúður sem höfundurinn
stillir saman til að fara með sin
fyrirfram ákveðnu hlutverk.
Engin þeirra reis til mannlegrar
tjáningar nema kannski helzt
systkinin, Óli og Día. Orðfæri
þeirra var fullkomlega eðlilegt
og viðbrögð þeirra sannfærandi
innan síns þrönga ramma. Allt
hitt fólkið í leiknum er á mörk-
um farsans, og ekki hefði þurft
nema herzlumuninn til að skop-
boga og Díu, í öðrum þætti. Að
öðru leyti var sýningin eilíf sam-
töl, sem sjaldan skírskotuðu til
leikrænna viðbragða áhorfenda.
Ymis leikbrögð höfundar voru
sömuleiðis vafasöm, að ekki sé
meira sagt, og má þar sem dæmi
nefna sögur þeirra Vigfúsar og
Doktorsins í þriðja þætti, sem
voru rofnar og tengdar saman án
nokkurs sjáanlags samhengis.
Útvarpsræða Þorkels og segul-
bandsupptaka Finnboga voru
hvort tveggja áhrifalítil leik-
brögð, og sama máli gegndi um
salernisferðirnar, feluleik Vig-
fúsar í hliðarherberginu, fall
styttunnar oig árangurslausa til-
raun Óla í leikslok til að líma
hana saman aftur,
Mér er óljúft að þurfa að fara
svo hörðum orðum um nýtt ís-
lenzkt leikhúsverk, en sé mér
ekki annað fært, einkanlega þar
sem Agnar Þórðarson hefur unn-
ið sér nafn sem afkastamesti og
reyndasti leikritahöfundur Is-
Róbert Arnfinnsson (Vigfús)
(Matthildur) í öðrum þætti.
og Guðbjörg Þorbjarnardottir
stæla það þannig, að úr yrði dá-
góð farsasýning,
Sem sviðsverk er „Sannleikur
í gifsi“ meingallað. Það skortir
innri þunga, samfellda atburðarás
og endanlega úrlausn. Einstakir
atburðir þess standa hlið við hlið
og eru sumir fróðlegir, en renna
sinn í hverja áttina. Höfundinum
tekst sárasjaldan að magna leik-
ritið til dramatískra tilþrifa.
Viðureign þeirra Vigfúsar og
Matthildar í öðrum þætti hafði
ákveðinn sviðrænan þokka, en
einasta verulega dramatíska
atriði leiksins var örstuttur
árekstur þeirra feðigina, Finn-
lendinga. Mér virðist meginveila
hans vera hlutleysið. Það er eins
og hann þori ekki að takast á
við efni sitt, ydda ádeiluna,
ganga milli bols og höfuðs á
þeirri spillingu sem hann er að
narta í. Það þykir kannski ekki
fínt að flytja boðskap á leiksvið-
inu, en verk eins og „Sannleikur
í gifsi“ heimta afdráttarlaUsa af-
stöðu höfundar, beinan boðskap,
en ekki hlutlausar vangaveltur.
Sviðssetning Gísla Alfreðs-
sonar virtist mér snurðulaus, og
víða hefur hann gert skynsam-
legar lagfæringar á verkinu, en
hann megnaði ekki að lyfta sýn-
ingunni til leikrænnar tjáningar,
þó einstök atriði væru fagmann-
lega af hendi leyst. Hópatriðin
tókust ekki eins og til var stofn-
að. Samtölin urðu ekki fyllilega
eðlileg með þeirri djörfu stað-
setningu sem leikstjórinn beitti.
Einstökum tæknilegum atriðum
var einnig ábótavant: Matthildur
var ekki í gráum kvöldkjól í
seinni hluta annars þáttar, og
minnist þó Vigfús á gráa kjólina
sem hún sé í; hljóðið í vindinurn
þagnar lönigu áður en Matthildur
talar um að opna fyrir útvarpið
til að deyfa vindhljóðið; útsýnið
úr glugganum hvarf um stund í
þriðja þætti. Um sjálfa túlkun
leikstjórans er það að segja, að
hann hefur kosið að þræða veg
„raunsæisins“ eftir föngum,
sennilega að fyrirmælum höf-
undar, en hefði að mínu viti átt
að beina sýningunni meira í far-
veg farsans og gera hana léttari
en hún varð.
Frammistaða leikenda var yfir-
leitt áferðangóð en tilþrif alitil,
enda fá tilefni til átaka eða frum-
legrar persónutúlkunar. Róbert
Arnfinnsson varð eftirminnileg-
astur í skemmtilegu gervi Vig-
fúsar, túlkunin heilsteypt og
ísmeygileg, raddbeitingin sér-
kennileg og örugig, en heldur
urðu orðræður meistarans þreyt-
andi til lengdar. Ef vel var að
gáð, brá fyrir einum þremuc
kunnum Islendingum í persónu
Vigfúsar, sem átti kannski sinn
þátt í að gera hann forvitnilegan.
Finnbogi er án efa erfiðasta
hlutverk leiksins, og gerði Gunn-
ar Eyjólfsson því þokkalag skil,
dró fram hik og veiklyndi hins
samvizkunæma hugsjónamanns,
en lék hvergi af innblæstri, sem
varla var von.
Guðbjörg Þorbjarnardóttir náði
gáðum tökum á Matthildi, tauga-
veiklaðri og sefasjúkri eiginkonu
Finnboga, skapaði heillega mann-
gerð, en hlutverkið er ekki marg-
brotið eins og fyrr segir.
Óla og Díu, börn þeirra hjóna,
léku Gunnar Kvaran og Margrét
Guðmundsdóttir, og sýndi Mar-
grét veruleg tilþrif í litlu hlut-
verki sinu, en Gunnar, sem er
nýliði á leiksviði, lék Óla af
merkilegu öryggi í limaburði ag
framsögn, sem var að vísu ekki
lýtalaus.
Árni Tryggvason lék Binna,
erindreka Þorkels, og átti í tals-
verðum brösum við að halda
honum innan ramma „raun-
sæisins“, en túlkaði undirlægju-
hátt og stimamýkt þessarar smá-
sálar af þó nokkrum móði. Radd-
beiting hans var hins vegar hvim-
leið.
Ævar Kvaran lék Doktorinn,
persónu sem ekki gegnir neinu
sjáanlegu hlutverki í leiknum
öðru en því að segja nokkra
brandara og skattyrðast við Vig-
fús, en sennilega eiga þeir tveir
að vera fulltrúar menntamanna
og andlegra leiðtoga þjóðarinnar,
sem renna af hólmi, þegar leggja
þarf til beinnar atlögu við spill-
ingu þjóðfélagsins. Ævar lék
hlutverkið fyrirhafnarlítið eins
og lög gerðu ráð fyrir.
Teddi, sonur Þorkels, var leik-
inn af Bessa Bjarnasyni, sem um
stund setti fútt í sýninguna með
kátlegum danstilburðum.
Arngrimur, hinn slóttugri lög-
fræðingur sem hefur alla þræði
spillingarinnar í sinni hendi. var
leikinn af Vali Gíslasyni, lítið
hlutverk og litlaust. Með smærri
hlutverk fóru Anna Guðmunds-
dóttir, Klemenz Jónsson, Valdi-
mar Lárusson og fleiri.
Leikmynd Lárusar Irbgólfsson-
ar, glæsileg setustofa á efnaheim-
ili í úthverfi Reykjavíkur, var
fagmannlega unnin, en hefði að
mínu viti mátt vera einfaldari í
sniðum.
Leikendum, leikstjóra og höf-
undi var klappað lof í lófa að
lokinni framsýningu.
Sigurðnr A. Magtiússon.