Morgunblaðið - 25.06.1965, Blaðsíða 12

12
MORGU N BLAÐIÐ
FöstuðagUT 25. Jðní 1965
Eiga þeir að
VIÐ fslendingar höfum alltaf lit-
ið á það sem réttlætismál að
Danir skiluðu okkur Árnasafni,
eða sem mestu af því og öðrum
íslenzkum handritum, sem á
verstu niðurlægingartímum þjóð-
arinnar voru flutt. úr landi og
vistuð við Eyrarsund. Eða rétt-
ara sagt því sem eftir er af þessu
erfðagulli okkar. Miklu er eytt
og verður aldrei skilað aftur.
Því ollu meinleg örlög, slys og
léleg geymsla lengi vel, hlutir og
aðstæður sem ekki þýðir lengur
um að sakast. Lengi átti þetta
réttlætismál erfitt uppdráttar,
þarf ekki að undrast það, það
hefir löngum verið erfitt litlum
þjóðum að sækja gull í greipar
hinum stærri, og réttlæti í því
sambandi verið orð og hugsun,
sem hefir viljað reynast heldur
vanmáttug.
En nú hefir skeð undur,
stærsta, og ef til vill einasta
undrið, sem hefir skeð í skiptum
hinna tveggja þjóða, Dana og fs-
lendinga.
Tvívegis hefir Þjóðþing Dana
samþykkt lög um að senda hand-
ritin heim til íslands aftur, sem
þjóðargjöf frá dönsku þjóðinni
til hinnar íslenzku. Árið 1961
gerir þingið samþykkt um þetta
með 110 atkvæðum gegn 39, og
1965 með 104 atkvæðum gegn 58.
Þessar atkvæðagreiðslur eru
undur, og undrið 1965 eigi minna
heldur en hið fyrra 1961, þegar
þess er gætt sem gerðist í Dan-
mörku í þessum viðkvæmu mál-
um á árunum sem á milli liðu,
hv.ersu hörð hrið var þá gerð að
þeim mönnum, utan þings og
innan, sem mest beittu sér fyrir
afhendingu handritanna og lög-
gjöfinni um þá afhendingu.
íslenzka þjóðin er þakklát fyr-
ir þessa afgreiðslu málsins. Það
þakklæti hefir verið látið í Ijós
með mörgum viðeigandi orðum,
sem borin hafa verið fram í ræðu
og riti, af æðstu mönnum þjóðar-
innar, af þingmönnum, blaða-
mönnum o. s. frv. Þakklætisorðin
hafa verið stíluð til dönsku
stjórnarinnar, Þjóðþingsins
danska og til dönsku þjóðarinn-
ar. Ekkert af þessu er ofsagt né
ofgert. Samt leyfi ég mér að
benda á að fátt eitt af þakklætis-
tjáningum okkar hefir náð alla
leið til hinna réttustu aðila, hefir
hitt að fullu í mark. Ef til vill
skiptir þetta ekki svo miklu máli.
Samt er það ekki með öllu gott,
sökum þess að það ber því vott-
in að við skiljum ekki að fullu
sem þjóð hið sanna eðli þess sem
gerðist og gerist í Danmörku í
þessu máli, skiljum ekki hvernig
undrið gat skeð og skeði. — Ég
tel rétt og nauðsynlegt að gera
þetta að umræðuefni, en finn og
játa vanmátt minn að gera mál-
inu þau skil sem vera ætti, því að
hér er sannarlega um stórt að
ræða, djúpstæð sannindi, sem
ekki er með öllu auðvellt að
skýra.
Lengi voru Danir einskonar
andleg og veraldarleg tollheimtu-
þjóð við hinar mestu viðskipta-
dyr álfunnar norðan verðrar,
Eyrarsund. Þessu fylgdi nokkur
stórveldis-veruleiki og þó enn
meiri veldisdraumar, sem stund-
um rættust en snerust þó annað
slagið upp í kaldan og jafnvel
dapran veruleika og afhroð.
Árið 1864 er hin miklu vega-
mót á lífsvegi dönsku þjóðarinn-
ar. Með stálköldu ofbeldi taka
Þjóðverjar af þeim fylkin Hol-
sten og Slesvig. Raunar máttu
Danir sjálfum sér nokkuð um
kenna, þeir höfðu stritazt við að
halda Holsten sem alþýzku landi,
létu sér ekki nægja að halda
Slesvig sem meira en hálfdönsku
landi. En hvað um það, hart var
að gengið, hið danska ríki og hin
danska þjóð^ særð miklu sári.
Þetta varð til þess að Danir tóku
að stokka upp spilin. Þeir hurfu
frá því að rembast við að vera
norður-evrópískt valdaríki, og
sneru sér að því að gerast þjóð-
ernislegt Norðurlandaríki og
Þjóð.
Þessi breyting hefir verið lengi
að gerast, mörg eru öflin, sem
hafa bolazt gegn henni og ekki
vilj'að viðurkenna veruleikann.
Lengi fengum við íslendingar að
kenna á brokkgengri getu Dana
sem valdaríkis, en við höfum
einnig notið góðs af sívaxandi
vilja þeirra og getu til þess að
gerast þjóðernislegt ríki meðai
annarra norrænna ríkja og þjóða.
Það er eftirtektavert að ekki líða
nema 10 ár frá 1864 til 1874.
Oft hefir okkur fslendingum
þótt sinnaskipti Dana sem þjóðar
heldur hægfara, og skrefin smá
í átt til þess að viðurkenna þjóð-
ernislegan rétt þjóða þeirra, sem
þeir áður réðu yfir sem valda-
þjóð. Höfum við löngum litið þar
mest til eigin hags, en megum
líka vera minnugir Færeyinga og
Grænlendinga. En hvað um það,
áfram hefir miðað og ég tel gð
við megum nú líta á afgreiðslu
handritamálsins sem stórt Ioka-
skref hinnar dönsku þjóðar í átt
til fullrar þjóðernislegrar sann-
girnissambúðar við frændþjóðir
sínar og fyrri bandamenn. Og að
öllum málavöxtum athuguðum
megum við með sanni segja loka-
skerfið sé stórmannlega stigið.
En er íslenzkum mönnum og
konum nú ljóst hvað veldur
mestu um að svo vel hefir til
tekizt? Hvaða afl það er, sem
hefir breytt þjóðarhug Dana svo
til farsældar, sem raun er á orð-
in, og sem við njótum nú mest
góðs af — í handritamálinu og á
margan hátt annan? Hvernig
undrið hefir skeð?
Það er mjög að vonum er okk-
ur gengur illa að átta okkur á
þessu, sökum þess að um 100 ára
skeið hefir verið að verki í Dan-
mörku menningar- og ménnta-
hreyfing, sem ekki fyrirfinnst
hér á landi, og er okkur því fram
andi þótt allmargir íslenzkir
menn og konur hafi komizt í
snertingu við hana við skólanám
i Danmörku og einnig í Noregi
og Svíþjóð. Þessi hreyfing, þetta
afi, eru lýðháskólamir — lýðhá-
skólahreyfingin. Lýðháskólarnir
dönsku hafa í heila öld verið snar
þáttur í dönsku þjóðlífi, mennt-
un þjóðarinnar bæði bóklega og
verklega og einnig í hagkerfi
þjóðarinnar, og allri menningu.
Lýðháskólarnir dönsku hafa
byggt tilveru sína og starf á hug-
sjónum Grundtvigs og margra
annarra öndvegismanna, sem
sumir hverjir voru fjarri því að
vera Grundtvig sammála á öllum
sviðum, en allir voru sammála
um eitt að efla þjóðerniskennd
landsmanna sinna, manndóm og
réttsýni, og um leið starfsvilja og
dug. Þótt þessi hreyfing hafi
alrei fest rætur hér á landi og sé
okkur þannig hálf framandi, er
fróðlegt til þess að hugsa að
Grundtvig og Jón Sigurðsson
voru samstarfsmenn og að vissu
leyti samherjár, samanber út-
gáfu þeirra á Islenzkum forn-
kvæðum.
Ég nefndi áður sárið mikla er
hin danska þjóð hlaut 1864. En
það varð þjóðinni heldur eigi til
lítils skilningsauka við að átta sig
á eigin högum, lífsviðhorfi og lífs
getu, að vita af og eiga sunn-
an landamæranna valdboðnu
svo að nam hundruðum
þúsunda danskra manna og
kvenna, sem voru gegn vilja sín-
um beygð undir framandi stjórn-
arfar og málfar, tungu og mennt-
un. Þegar heimsstyrjöldin fyrri
geisaði kynntist ég í Noregi ung-
um mödnum frá Suður-Jótlandi,
sem flúið höfðu til Noregs til
þess að komast hjá því að þurfa
að berjast undir merkjum Þýz-ka-
lands. Að svíkjast undan her-
skyldu var stórt afbrot í Þýzka-
landi, svo er raunar í öllum lönd-
um. Þessir menn áttu ekki aftur-
kvæmt heim til ættingja og vina
að óbreyttum stjórnarháttum suð
ur þar. Mér varð kynningin við
berjast
þessa ungu flóttamenn mikill
lærdómur. Hvað mættu þá ekki
þeir heima-Danir segja, sem
bjuggu við þetta á aðra hönd sér
á Jótlandi.
Síðari grein
Endurheimt hinna dönskumæl-
andi héraða á Suður-Jótlandi eft-
ir heimsstyrjöldina fyrri varð
danskri þjóðarsál mikill þroska-
gjafi. Við íslendingar nutum
góðs af því. Munum 1918. And-
rúmsioft lýðháskólanna hefir
skapað það þjóðernislega „veður-
far“ í Danmörku, sem gerir end-
urheimt handritanna að veru-
leika.
Við megum einnig í þessu sam-
bandi gera okkur ljóst að hand-
ritamálið er ekki fyrsti og ein-
asti áreksturinn í Danmörku á
milli mennta- og lýðræðisstefnu
lýðháskólamanna annarsvegar og
erfðastefnu tiltölulega fámennrar
akademíufylkingar frá og við
Kaupmannahafnarháskóla hins-
vegar. Manna, sem enn lifa í and-
rúmslofti Dana sem evrópiskrar
valdaþjóðar. Það sem hér gerir
gæfumuninn er sá veruleiki að
það eru ekki mennirnir frá
Kaupmannahafnarháskóla sem
hafa gert Dani að öndvegisþjóð
búmenningar, það eru lýðháskól-
arnir, sem þar hafa valdið þyngst,
einir?
um tökum, að hinum ólöstuðum,
því vitanlega hef-ir líka komið
margt þjóðernislega mætra
manna frá háskólanum í Kaup-
mannahöfn.
Loks er þess að minnast að
Danir eiga líka sitt „handrita-
mál“. Enn býr margt danskra
manna og kvenna sunnan núver-
andi landamæra Danmerkur og
Þýzkalands. Þetta fólk, sem mæl-
ir á danska tungu, hugsar sem
Danir og býr sem Danir. Það er
lýðháskólafólkið danska, sem
hefur mest samband við þetta
þjóðarbrot sunnan landamær-
anna, og heldur bezt vöku sinni
í því viðkvæma máli að endur-
heimta og halda því sem danskt
er þar syðra, þjóðernislega, hvað
sem öllum landamærum líður.
Það -var lýðháskólamaðurinn
C. P. O. Christiansen, sem 1947
setti fram og vann að henni á
þann hátt að nær allir skólastjór-
ar danskra lýðháskóla og megin-
þorri allra kennara við skólana
fylktu sér um þessa fyrirætlun.
Það eru lýðskólamennirnir Jörg-
en Jörgensen, Erik Eriksen og
K. B. Andersen, svo nokkrir séu
nefndir, sem borið hafa hita og
þunga dagsins við að koma mál-
inu fram, með dyggilegum stuðn-
ingi ótal margra annarra lýðhá-
skólamanna og kvenna, ónefndra.
Það er þessi Iýðháskólaher hug-
sjónamanna, sem hefir lyft mál-
inu til þeirrar hæðar að það hefir
við afgreiðslu í Þjóðþingi Dana
verið hafið að mestu yfir tak-
mörk stjórnmálaflokka og á-
greiningsatriði þjóðmála. Lýðhá-
skólamenn eru það líka margir
þeirra, sem mest og bezt hafa
skrifað um málið í dönsk blöð og
tímarit og gefið út rit um það
dönsku þjóðinni til fróðleiks og
málinu til framdráttar. Það næg-
ir að nefna rithöfundana Jörgea
Bukdahl og Bjarna M. Gíslason.
Hefði lýðháskólafólkið í Dan-
mörku ekki tekið handritamálið
á dagskrá sína og borið það fram
eins og beztu menn í þeim vett-
vangi hafa gert, væri heimsend-
ing handritanna ennþá ekkert
annað en óraunhæf ósk okkar ís-
lendinga, sem litlar vonir stæðu
til að gæti orðið að veruleika.
Það er fjarri því að það skiptl
litlu máli að þeir aðilar hérlendir
sem mæla þakkarorð til Dana
fyrir það, sem skeð hefir í hand-
ritamálinu átti sig á því hverjir
það eru sem við eigum mest aS
þakka, hvaða straumar það voru,
sem fleyttu málinu heilu í höfn,
að undrið — afgreiðsla málsin*
í Þjóðþinginu skeði ekki sem eitt-
hvert pólitískt kraftaverk, það
skeði sem bein afleiðing þess að
lýðháskólafólkið danska bar það
fram undir forystu sinna beztu
manna. Þeim mönnum og þeirra
liðsafla eigum við mest að þakka
— gleymum því ekki.
Reykjavík, 19. júní 1965
Árni G. Eylands.
Jóhanna Magn úsdóttir
Minningarorð
Fædd 16. júní 1894.
Dáin 18 júní 1965.
HÚN var dóttir hjónanna
Dómhildar Jóhannesdóttur báta-
smiðs á Akureyri og Magnúsar
Kristjánssonar síðast fjármála-
ráðherra.
Hún ólst upp í föðurhúsum, i
Fjörunni sunnan við gömlu
kirkjuna, til 9 ára aldurs, en
þá flutti hún með foreldrum sín-
um í Aðalstræti 15, sem einnig
er í Fjörunni, og þar átti hún
heimili. þar til hún giftist. Fjar-
an á Akureyri, sem svo er köll-
uð, er með nokkuð sérstökum
hætti. Mér finnst hún vera lík-
ust barnaleikvelli, gerðum af
náttúrunnar hendi. Þar eru bal—
ar, gil og lsekir, og þar gjálfrar
aldan við fjörusteinana, alltaf í
góðu, því þar þekkist ekki haf-
rót eða illviðri, í þess eiginlegu
merkingu. Þar er friðsæld og
fegurð og þar lékum við börn-
in okkur í faðmi íslenzkrar nátt-
úru, undir vernd elskulegra ætt-
ingja og vina, sem aldrei gleym-
ast. Á þessum friðsæla stað voru
engar hættur, jafnvel ekki á göt
unni. Umferð var lítil. Engir bíl-
ar eða bifhjól og væri kerra á
fcrð eða ríðandi fólk, þá heyrð-
um við til þess löngu áður en
það bar hjá og þá flýttum við
okkur að víkja úr vegi. Þarna
eyddi Jóhanna barns- og æsku-
árunum og mun henni ekki hafa
verið annar staður kærari, en
gamla Fjaran, með sínu dulda
seiðmagni. 16 ára gömul varð
Jóhanna ” gagnfræðingur frá
gagnfræðaskólanum á Akureyri
og vann hún síðan um skeið við
símavörslu, hjá Landssímanum.
Hún giftist 1917, Árna Bergssyni
útgerðarmanni og kaupmanni í
Ólafsfirði, og þar reistu þau bú
og bjuggu í Ólafsfirði um 30 ára
skeið. Mann sinn misti Jóhanna
17. september 1959 og var það
stórt áfall fyrir hana, þar sem
hjónaband þeirra hafði verið
með ágætum. Jóhanna og Árni
eignuðust 5 börn, en mistu 2
þeirra korung. Á lífi eru 3 syn-
'ir, Magnús hæstaréttarlögmaður
búsettur í Kópavogi. Gunnar
kaupmaður á Akureyri og Krist-
inn 1. stýrimaður á einu varð-
skipa ríkisins. Allir eru þeir
dugnaðar og efnismenn. Auk
þess ólu þau hjón upp, að mestu
levti. layniólf Sveinr.son ’ un-
mann í Ólafsfirði og naut hann
sama ástríkis og synirnir. Barna
börn Jóhönnu og Árna eru 8 og
börn Bryniólfs 4, allt efnileg
bprn, s©m lofa góðu í framtíð-
inni.
aðalstarfssvið Jóhönnu í Ólafs-
irði. Voru það fyrst og fremst
móður og húsmóðurstörfin, en
auk þess tók hún mikinn þátt í
félagslífi á staðnum og var braut
ryðjandi á því sviði, enda var
hún einbeitt og hugvitssöm og
fylgdi fast fram sínum málum.
Var hún mikils metin í Ólafs-
firði, sem annarsstaðar, og
hygg ég að allir Ólafsfirðingar
hafi verið vinir þeirra hjóna og
saknað þeirra mikið er þau
fluttu búferlum þaðan. Jóhanna
var víkingur í lund. Dugleg og
myndarleg til allra verka og
samvizkusöm. Hún var bezta
móðir og skyldi til hlítar hvaða
skyldur hvíla á móður gagnvart
börnum sínum. Hún var hægri
hönd manns síns og aðstoðaði
hann á ýmsan hátt, svo sem við
póst- og símavörzlu, sem hann
hafði á hendi í Ólafsfirði. En
hún átti líka stórt hjarta, sem
sló með viðkvæmni og hlýju,
þegar þess var þörf. Lá hún þá
ekki á liði sínu, en hjálpaði,
eftir mætti, hverjum sem í hlut
átti og án manngreinarálits. Jó-
hanna hélt barnatrú sinni eins
og hún lærði hana í föðurhúsum
og var einlæg í trú sinni allt til
æviloka. Kom það vel í ljós
þegar sorgir og erúðleika bar að
dyrum og nú síðast í banaleg-
unni. Henni var ljóst hvert
stefndi en hún var sátt við líf-
ið og tilbúin að hverfa á braut
og aldrei æðraðist hún. Skömmu
áður en hún lézt, mælti húa
þessi orð við son sinn: „Ég heft
fengið milcið út úr lífinu og er
ánægð.“ Þessi orð lýsa vel þess-
ari ágætu frænku minni og upp-
eldissystur. Þegar á reyndi var
hún stærst og skynsemin stjórn-
aði henni og gjörðum hénnar.
Þegar ég minnist Jóhönnu
frænku minnar, kemur fyrst
upp í huga minn, barns og æsku
árin, sem við eyddum saman i
Fjörunni okkar. Þar lékum við
okkur frjáls og áhyggjulaus und
ir vernd foreldra og vina setn
báru okkur á höndum sér og
vöktú yfir velferð okkar. Þetta
fólk lagði grundvöllinn að lífi
okkar, og þó að okkur hafi ekki
tekist að notfæra okkur öll góðu
og vel hugsuðu ráðin, sem okk-
ur voru gefin, þá veit ég að
frænka mín hefði verið mér
sammála um, að við gátum ekkl
kosið okkur betra fólk til sam-
fylgdar og leiðbeininga á barns-
og æskuárum okkar. Heiður
og þökk vil ég nú færa öllu
þessu yndæla fólki. Að loknum
æskuárunum skildi leiðir okkar
Jóhönnu, þegar hún flutti bú-
ferlum til Ólafsfjarðar. Síðan
hefir alltaf verið langt á milli
okkar, þar til hún flutti til
Reykjavíkur. Þó hefir raun-
verulega aldrei verið langt á
milli okkar vegna þeiira banda
sem tengdu okkur í barnæsku.
Jóhanna var tryggðatröll, minn-
ug á hið góða og vildi allsstaðar
láta gott af sér leiða. Minning-
ar mínar um hana, eru því heið-
ar og fagrar og ég er þakklát-
ur fyrir að hafa átt hana fyrir
frænku og uppeldissystur.
Ég óska systkinum hennar,
. ’istxnu og Friðrik og fóstur-
bróður Ingólfi svo og öllum af-
komendum hennar, ættingj um
og vinum, árs og friðar. Ég
þakka þér fyrir samfylgdina,
kæra frænka, og bið GUÐ að
láta þér verða að barnatrú
Iþinni, sem þú geymdir svo veL
Að endingu kveð ég þig fyrir
hönd konu minnar og barna og
öll •fylgjum við þér í huganum
yfir til fyrirheitna landsins, þar
sem ég veit að þú færð góðar
viðtökur.
Far þú í friði. Guð blessi þig.
24. júní 1905.
Kristján frændl.