Morgunblaðið - 06.11.1965, Blaðsíða 12

12
MORCUNBLAÐIÐ
Laugardagur 6. nðv. 1965
Jóðlíi- off Krapp
IMjósnarinn
sem kom inn úr kuldanum
John le Carré:
NJÓSNARINN, SEM
KOM INN ÚR KULD-
ANUM.
Páll Skúlason þýddi.
Almenna bókafélagið.
Reykjavík 1965.
NAFN sögunnar, Njósnarinn,
sem kom inn úr kuldanum, er í
lengra lagi. En það gefur nokkra
vísbendingu um sögulþráðinn.
Hann er einnig langdreginn.
Annars má þetta kallast dá-
lagleg skemmtisaga, einkum ef
hliðsjón er höfð að undirbygg-
ingu og atburðaröðun. Höfund-
urinn hefur sjálfur verið starfs-
maður í utanríkisþjónustu meða-1
stórþjóða, svo ætla má, að hann
hafi haft einhverja nasasjón af
þeim veruleika, sem hann hefur
hér kjörið sér að yrkisefni. Saga
hans má því vera sennileg, eins
og skemmtisögur þurfa einmitt
að vera. A þeim vettvangi er
ennþá spurt um innlifunargildi.
Að sjálfsögðu brestur okkur
hér.„á hjara veraldar" þekking
á þeim hlutum, sem sagan fjall-
ar um. Ríkisleyndarm-ál eigum
við líklega bæði fá og smá, sem
betur fer.
Tækifæri fyrir njósnara eru
því fá sem engin hérlendis. Njósn
ir eru fyrir hugskotssjónum okk
ar álíka framandi og geimskot
eða ljónaveiðar.
Um rithæfileika John le Carré
er ekki að efast. Og hæfileikar
hans virðast einmitt njóta sín vel
við samsetning skemmtisögu sem
Jþessarar.
Heildarbygging sögunnar hef-
ur tekizt vel, eins og fyrr segir
að því þó undanteknu, að mað-
ur hefði hyllzt til að óska sér
hana stuttorðari, en gagnorðari.
Hitt kann að vera álitamól,
hvernig höfundi hefur-tekizt við
einstaka þætti verksins, t.d. per-
sónusköpun.
Leamas .heitir aðalsöguhetjan,
fimmtugur að aldri. Sá maður
er með nokkrum ólíkindum. Ef
til vill er hann nokkurn veginn
eins og höfundurinn hefur ætl-
azt til hann væri. í>ó hef ég
lúmskan grun um, að höfund
ha-fi ekki fyllilega tekizt það,
sem hann ætlaði sér í gerð þeirr
ar persónu.
Leamas er í aðra röndina kald-
lyndur, fámál-1, fráhrindandi,
uppstökkur, Hann er nánast, það
sem Njáluhöfundur kallar ill-
menni. Oft er hann svo þögull,
að varla verður togað upp úr
honum aukatekið orð. En svo
kann að kjafta á honum hver
tuska, þegar öðru vísi er í pott-
inn búið. Hann gengur berserks-
gang, flýgur á menn og lemur
niður, þegar þeir eiga sér einsk-
is ills von. En svo getur hann
látið fara með sig eins og tusku,
þegar slíkt háttalag virðist eiga
við.
Vera má, að þessi tvískinn-
ungur sé samkvæmt áætlun höf-
undarins. Njósnari á sjálfsagt
að vera hvort tveggja, einfeldn-
'ingslegur í framkom-u en tvö-
faldur í sinni. Hann má ekki
vera allur, þar sem hann er
séður, að minnsta kosti í njósn-
arsögu. Það verður að hvila yfir
honum nokkur leynd. En hafi
John le Carré hugsað sér, að
tv&kinnungurinn í skapgerð
Leamasar yrði til að bregða upp
leyndardómsfullu andrúmslofti í
kringum hann — þá hefur sú
tilraun samt misheppnazt. Leam
as er, þegar öllu er á botninn
bvolft, ekki nógu innhverfur.
Þagmælska hans er ekki leyndar-
dómsfull, heldur fýluleg. Þar af
leiðir, að hann verður aðeins
skapillt, þreytandi ónotahyiki á
flestum blaðsíðum bókarinnar.
öðru máli gegnir um ástmey
hans, Liz. Mynd hennar er dreg-
in upp í fáum, en furðuskýrum
dráttum. Sam-bandi þeirra hjóna
leysanna er nærfærnislega lýst.
Sannar sú frásögn, að höfundur
veldur skáldlegum tilþrifum,
þegar hann vill það við hafa.
Athyglisvert er að lesa um
heimsókn Liz til Austur-Þýzka-
lands og viðbrögð hennar undir
þeim kringumstæáíim, sem höf-
undur setur þar á svið. Þar er
lýst iifandi manneskju, sem
gædd er tilfinningu og hegðar’
sér samkvæmt mannlegum ófull-
komleik sínum og eng-u öðru. Þar
er myndum af mannlegum ásýnd-
u-m stillt upp með kalda skrif-
finnsku að bakgrunni.
Vera má, að ósanngjarnt sé að
ætlast til, að persónum í skemmti
sögu sé lýst nema á yfirborði,
þar sem þungamiðja slíkra sagna
snýst næstum alltaf um æsilega
atburði,- En undirbygging sögu
sem ■ þessarar kallar á allskýra
persónumótun. Stemmingin i
sögunni vseri ábyrgigilega sterk-
ari, ef sú pærsónumótun hefði
tekizt betur.
Sé Njósnarinn, sem kom inn
úr kuld-anum, borin saman við
islenzkar skemmtisögur frá
seinni árum (sem fjalla víst eng-
ar um njósnir), má segja, að hún
sé kunnáttulegar samsett. Dýpra
ristir hún á hinn bóginn ekki;
innilifunargildi hennar er ekki
meira.
Vinsældir sögunnar í Bret-
landi og Bandaríkjunum kunna
að nokkru leyti stafa af á-huga
á efninu: njósnarar eru raun-
Einþáitungarnir „Síffasta segulband Krapps“ og „Jóðlif“ verff»
sýndir í 10. sinn á Litla sviðinu í Lindarbæ n.k. sunnudag.
Myndin er af Árna Tryggvasyni í hlutverki Krapps.
hæfari veruleiki í þei-m löndum
heldur en hér á landi.
Ég vil taka fram, að það, sem
hér hefur verið sagt um söguna,
á náttúrlega við hina íslenzku
þýðing hennar.
Nú er engan veginn víst, að
andblær hennar hafi komizt til
skila í þýðingunni, sem er, að
minni hyggju, hvergi nógu vönd
uð. Strax á fyrstu lesmálssíðu
er sagt frá því, að maður stari
„eftir tómu strætinu“. Var ekki
hægt að orða það ein'hvern veg-
inn öðru vísi? Hátt bylur í tómri
tunnu, segir máltækið. En tómt
stræti — það er annað mál.
Á öðrum stað í bókinni getur
að líta þessa málsgrein:
„Þú hefur valdið okkur flók-
ins vandamáls.“
Eitt skal enn telja: nafn aðal-
söguhetjunnar er ritað í eignar-
falli Leamasar. Samkvæmt þeirri
beygingu ætti þágufallið að vera
ritað Lea-masi,- En svo er ekki,
heldur er nefnifalls-myndin notuð
fyrir þágufall.
Prófarkalestur er ekki nógu
vandaður; t.d. eru sum erlend
borganöfn mjög afbökuð.
Erlendur Jónsson.
Kristmann Guðmundsson skrifar:
Karen Blixen: Minningarútgáfa
DANSKA Gyldendal hefur gef-
ið út Mindeudgave af verkum
Karen Blixen, í sjö bindum, en
auk þess eitt bindi af greinum:
Essays, og hafa bækur þessar
borizt mér til umsagnar.
Karen Blixen fæddist árið 1885
(dó 1962) og var komin undir
fimmtugt er hún gaf út fyrstu
bók sína: „Fantastiske fortælling
er.“ Bókin birtist fyrst á ensku
árið 1934 og nefndist „Seven
Gothic Tales“, en kom árið eft-
ir á dönsku. Sögurnar voru upp-
runalega sjö í bókinni; í Minde-
udgaven er tveimur bætt við,
en þær hafa báðar birzt áður í
„Sidste Fortællinger", er kom út
1957. Eru sögur þessar nú fyrsta
og annað bindi útgáfunnar, en
þriðja bindið er „Den Afrik-
anske Farm“, fjórða og fimmta
bindi er „Vintereventyr“, sjötta
bindi er „Skæbneanekdoter“, en
sjöunda bindið „Gengældelsens
Veje.“ Auk þess er svo áttunda
bókin, í samskonar útgáfu, en
ekki talin með Mindeudgaven:
„Essays." Þess ber að geta að
„Gengældelsens Veje“ kom út
undir dulnefni: Pierre Andrézel,
og er það enn notað, Þá má og
nefna það að „Seven Gothic Tal-
es“ kom einnig út undir dul-
nefninu Isak Dinesen —-. en Dine-
sen er föðurnafn frúarinnar.
Karen Blixen var af gömlum
og góðum ættum í Danmörku.
Hún byrjaði snernma að skrifa,
og eitthvað smávegis birtist eftir
hana á æskuárum hennar. Til-
tölulega ung giftist hún baróni
Blixen-Finecke, og settist að með
manni sínum í Kenya í Afríku.
Ráku þau þar búskap og stund-
uðu kaffirækt, allt frá 1914 til
1931. Lifði frúin þar ríku og
skemmtilegu lífi, sem hún hefur
lýst með*ágætum í „Den Afrik-
anske Farm“ og nokkrum smærri
skrifum. En í kreppunni miklu
neyddist hún til að hætta við
kaffiræktina, flutti þá heim til
Danmerkur og settist að á Rung-
stedlund, þar sem hún bjó æ
síðan, og gerði garðinn frægan.
Fyrsta bókin, „Seven Gothic
Tales“, gerði Karen Blixen víð-
fræga og ríka. Bók þessi var ein-
stæð á sínu sviði, á þeim árum,
braut algjörlega í bága við þá
natúralistísku tízku, sem var
efst á baugi. Sálfræðilega rann-
sókn og raunhæfar lýsingar lét
höfundurinn lönd og leið, en töfr
aði lesandan fyrst og fremst með
óvenjulega glæsilegri frásagnar-
gáfu, frásagnarsnilld, er minnti
bæði á forna klassik, þjóðsögur
og ævintýri. Samspil og dul und-
arlegra örlaga, fléttað og flækt
og leyst, ekki ósvipað gamaldags
gestaþraut, töfrum slungið og
heillandi, svo að enginn bók-
menntaunnandi fékk staðist gald
ur þessa sérstæða höfundar.
Flestar sögurnar fjalla um gamla
daga, á átjándu og nítjándu öld,
og persónurnar eru aðalsfólk,
háttsettir menn og betri borgar-
ar. f þeim er ilmur menningar,
sem nú er liðin undir lok að
mestu, reirangan horfinna tíma.
Skáldkonan lýsir aristókratísku
fólki, og styðst þar við arf ættar
sinnar, í flestum sögum hennar
er lífsviðhorf persónanna byggt
á hugrekki og stolti, skyldurækni
og heiðri gentlemannsins. Höf.
dáist að þeim sem hafa vilja-
styrk og þor til að lifa lífi sínu
að eigin ósk, án smámunalegs til-
lits til almenningsálits og borg-
aralegra hræðsludyggða. f því á
hún að vissu marki samleið með
allmörgum rithöfundum nútím-
ans, þótt viðhorf hennar byggist
á öðrum forsendum en þeirra.
Lífsviðhorf skáldkonunnar
sjálfrar kemur ljóst fram í„Den
Afrikanske Farm“, sem er ekki
skáldskapur, þótt skáldlegum
starfsaðferðum sé þar víðast
beitt, en blátt áfram lýsing á
því skeiði ævi hennar er hún
eyddi í Afríku. Þjónustufólk
hennar og verkafólk er negrar,
og hún kynnist þeim mjög náið.
Hún dáist að samlífi þeirra við
náttúruna, og því, hvernig þeim
tekst að njóta tilveru sinnar án
yfirskins og falskra dyggða.
Negrarnir eiga, að hennar sögn,
öryggi og ró í lifi sínu, sem frá
okkur hefur verið tekin, og það
stafar af því — svo en enn séu
tilfærð orð skáldkonunnar — að
þeir þekkja lögmál lífsins, og
hafa varðveitt þá fornu þekk-
ingu, sem Evrópumenn hafa
misst, að Guð og Djöfullinn séu
eitt og hið sama, mikilleiki þeirra
jafn og hátign beggja eilíf. Sjálf
viriðst hún hafa gert þá speki að
sinhi eigin eigin; hún segir á ein-
um stað: Stolt er vitundin um og
trúin á þá hugsun, er vakti fyrir
Guði, þegar hann skapaði okk-
ur. Stoltum manni er þessi hugs-
un ávallt nærtæk, og það er tak-
mark hans að lifa samkvæmt
henni. Hann leitar ekki að ham-
ingju eða lystisemdum sem eru
gagnstæðar ætlun Guðs með lífi
hans.
Mjög fáar bækur, sem maður
hefur hrifizt af á yngri árum sín-
um, standast þá r-aun að vera
lesnar aftur. En þó er það svo
að nokkrar vaxa við endurfundi,
og til eru þær bækur, sem mér
að minnsta kosti hefur verið yndi
að lesa aftur og aftur. „Fantast-
iske Fortællinger" er ein þeirra.
Ég fór með hálfum huga að lesa
hana enn á ný, er hún barst mér
í Mindeudgaven, en ég uppgötv-
aði, mér til mikillar ánægju, að
þessar sögur hafði ég í rauninni
aldrei lesið áður. Vaxandi skiln-
ingur fullorðins rithöfundar á
góðum bókmenntum gerði að ég
naut þeirra miklu betur nú en
nokkru . sinni fyrr. Það munu
vera liðin þrjátíu ár síðan ég
eignaðist frumútgáfuna, og er ég
nú blaða í henni get ég ekki var-
ist þeirri hugsun að sögurnar séu
fegurri á ensku — því máli er
höf. skrifaði þær fyrst á — en
á dönskunni. Hefur þó skáldkon-
an fullgilt vald á móðurmáli sínu,
því aðeins örfáir hafa ritað það
eins vel eða betur.
Það var mér mikil „oplevelse"
að rifja upp kunningsskapinn við
ritverk þessarar frábæru dönsku
skáldkonu. Er ég las þau, gafst
mér sú sjaldgæfa gleði að njóta
fullkominnar skáldlistar, sem á
einhvern dularfullan hátt er í
ætt við nýtízkulegustu verk rit-
höfunda samtíðarinnar, en jafn-
framt svo ólík þeim sem mest má
verða. Það er alltaf nokkuð sjald-
gæf ánægja fyrir rithöfund og
gagnrýnanda, sem verður í krafti
síns embættis að fylgjast með
öllu því sem ritað er af skáld-
skap á Norðurlöndum, að fá að
eyða tíma sinum i samfélagi við
jafnsnjallan og vandvirkan höf-
und og Karen Blixen. Hún fer
sínar eigin leiðir, og oftast mjög
Slíkar leiðum samtíðarmannanna,
en Snilligáfa hennar er slík að
hjarta lesandans gleðst við lest-
ur hverrar blaðsíðu.
Sumir gagnrýnendur hafa kall-
að Karen Blixen „den sidste rom
antiker", en það er jafnfjærri
sanni og áð kalla hana natúral-
ista. Það sem fyrst og fremst ber
snilld hennar vitni er hin frá-
bæra og ógleymanlega frásögn,
og þegar í fyrstu bók hennar, og
einkum í henni, er frásagnar-
snilldin fullmótuð. Hún kemur
alsköpuð út úr höfði Seifs, eins
og gyðjan forðum, og því er ekki
að leyna að einmitt þessi fyrsta
bók hennar er bezt af öllu sem
hún hefur skrifað. Þar með skal
ekki sagt að henni hafi farið
aftur í síðari ýerkum sínum, en
hún bætir litlu við sig í þeim,
þótt einstöku sögur í nýrri bók-
unum standi engan veginn að
baki þeim fyrstu, t.d. „Sorg-
agre“ í „Vintereventyr.“
Frásagnarsnilldin er, eins og
áður er hermt, aðalsmerki þess-
arar skáldkonu, en að því sögðu
skal svo engan veginn kastað
rýrð á aðra ágæta eiginleika
hennar. Persónulýsingarnar eru
oft meistaralega gerðar, nægir
að nefna t.d. Schimmelmann
greifa, í „Vejene omkring Pisa,“
og ævintýramanninn eftirminni-
lega, Morten de Conick, í „Et
familieselskab í Helsingör," sem
kemur frá Helvíti að heimsækja
systur sínar. Líklegt má telja að
einmitt sú saga verði mörghm
lesendum einna minnisstæðust,
og það er skrambi vel af sér
vikið að láta lesandan skilja og
hafa samúð með systurinni, er
býr í þessu kalda landi norðurs-
ins, og biður því bróður sinn að
taka sig með sér til Helvítis —■
sökum þeirrar hlýju er hún álít-
ur þar alltaf nærtaka.
' Ég held að allir bókmennta-
vinir geti verið sammála um að
með þessari Mindeudgave hafi
Gyldendals Forlag reist hinni
miklu skáldkonu Danmerkur,
sem auðvitað hefði átt að fá
Nóbelsverðlaunin, en fékk þau
ekki, verðugan minnisvarða, og
gert lesendum hennar mikinn
greiða. Mér er mikil ánægja að
mæla með þessari ágætu og
smekklegu útgáfu.