Morgunblaðið - 03.05.1966, Page 12

Morgunblaðið - 03.05.1966, Page 12
12 MORGU NBLAÐIÐ Þriðjudagur 3. maí 196 Einar Kristjánsson óperusöngvari — Minning Einar Kristjánsson óperusöngv- ari, andaðist sunnudaginn 24. apríl sl. Andlát hans bar óvænt að. Er þar horfinn á braut þjóð- kunnur maður og mætur sonur lands vors. f>egar æskuvinur minn og bekkjarbróðir er nú kvaddur, leita á huga minn end- urminningar, sem ég hefi þörf fyrir að greina frá. Einar Kristjánsson var fædd- ur í Reykjavík 24. nóvember 1910. Foreldrar hans voru Kristján Helgason, verkamaður. og kona hans Valgerður Guð- mundsdóttir. Einar var næst-elst ur af sex börnum þeirra, er upp komust. Æskuheimili Einars myndi nú kallað fátækt af veraldlegum efnum, líkt og fjöldi íslenzkra heimila á þeim tíma. Engu að síður var þar talið sjálfsagt, að hver keppti að þeim þroska. sem hæfileikar stæðu til, og þaðan hlaut- Einar í vegarnesti virð- ingu fyrir menntun og því, sem fagurt er. Snemma komu i ljós ágætir námshæfileikar hjá Einari. Var hann hvattur til að ganga menntaveginn, og tók hann inn- tökupróf í Menntaskólann sum- arið 1924. Vorið 1930, alþingis- hátíðarárið, útskrifaðist Einar stúdent úr stærðfræðideild, 19 ára gamall. Strax í barnaskóla kom það í ljós, að Einar Kristjánsson var gæddur óvenju fagurri, bjartri söngrödd. Söngkennarinn, Hall- grímur Þorsteinsson, lét hann syngja einsöng með barnakórn- um. Þeim söng gleymi ég ekki. Miðbæjarskólinn hét þá bara „Barnaskólinn", því að hann var eini opinberi barnaskóli Reykja víkur. Brátt könnuðust flest skólabörn bæjarins við „Einar sóló“, sem þau kölluðu svo. Músikgáfu átti Einar ágæta, og átti hún ekki síður þátt í því en röddin, að söngurinn náði æ sterkari tökum á huga hans með an hann var í Menntaskóla. Hann fór að læra söng hjá Sig- urði Birkis og söng í Karlakór KFUM, sem nú heitir „Fóst- bræður“. Þá var í Menntaskól- anum lítill en ljómandi góður karlakór, sem Bjarni Þórðarson stjórnaði fyrst, en siðan Höskuld ur J. Óalfsson, báðir nemendur í skólanum. Ég veit að margir menntaskólanemendur þeirra ára minnast þessa kórs með ánægju, stjórnenda hans og ekki sízt hinnar björtu tenórraddar Einars Kriítjánssonar, bæði í kórnum og er hann söng einn fyrir okkur „O, sole mio“. Þegar Einar hafði lokið stú- dentsprófi, var honum mikill vandi á höndum. Átti hann að hefja háskólanám eins og aðrir bekkjarbræður hans, eða átti hann að leggja sönginn fyrir sig? Háskólanám var örugg leið, en um sönginn var eintóm óvissa, nema þá það, að engum hafði tekizt að lifa af því að syngja hér á landi. Og hvar væri fé að fá í slíkan munað sem söng- nám? Það er að ýmsu leyti hollt að rifja upp, hve möguleikar ungs fólks voru þá miklu fá- breyttari en nú er. í fáum efn- um hefur íslenzkt þjóðfélag breytzt meir. Enginn vafi er á því, hvert hugur Einars stóð. Hann fór að vísu í verzlunarháskóla þótt hann hefði engan áhuga á verzlun, en staðurinn, sem hann fór til, var Vínarborg, hin forna höfuðborg heimsins á sviði tónlistar. Eigi leið á löngu áður en Einar var einnig farinn að læra söng þar. Sagan um það, hvemig Einar Kristjánsson var „uppgötvaður" ári seinna, er kunn, og mun ég ekki rekja hana hér. Það var í Dresden í Þýzkalandi, er Einar var staddur þar á leið til Vín- arborgar. Þar var honum boðin ókeypis námsvist við óperuskóla R'íkisóperunnar í Dresden, og léðust þá örlög hans. Dvöl Ein- ars í Dresden lagði grundvöllinn að lífsstarfi hans sem sönevara og listamanns. Dresden var höfuðborg hins forna konungsríkis Saxlands, sem nú var hluti Þýzkalands, en hélt þó sjálfræði á mörgum sviðum. Listir stóðu þar með miklum blóma, einkum tónlist. Merkust stofnun á því sviði var Ríkisóperan, sannkallað stór- veldi. Þar störfuðu um 540 mánns. Forstjóri óperunnar og fyrsti tónlistarstjóri var þá Fritz Busch. Á hverju leikári voru ýndar þar yfir 70 mismun- andi óperur, að jafnaði 20 til 25 óperur í hverjum mánuði, auk sinfóníutónleika á tvegja vikna fresti. Við hlið óperunnar starf- aði ríkisleikhús með svipuðu sniði. Það var mikil gæfa fyrir Ein- ar að komast í þennan óperu- skóla, ekki sízt vegna þess manns, sem þar gerðist aðal- kennari hans og velunnafi. Var það Dr. Waldemar Staegemann, annar af aðalileikstjórum óper- unnar. Dr. Staegemann var ákaflega mikill listamaður. Ferill hans var nokkuð óvenjulegur, því að hann var fyrst lögfræðingur og bókmenntamaður, síðan leikari, þá óperusöngvari og loks leik- stjóri — og frábær í hverju um sig. Hjá þessum manni hlaut Einar strangt listrænt uppeldi; þar var fyrst óg fremst spurt um innra gildi hlutanna en öll yfirborðsmennska bannfærð. Ég átti þess kost að kynnast Dr. Staegemann, og eru það ógleym anleg kynni. Til áhrifa hans má eflaust rekja m.a. hina miklu alúð, sem Einar Kristjánsson lagði við ljóðasöng, sem margir tónlistarmenn telja listrænast tjáningarform í söng, en sem mörgum óperusöngvaranum reynist svo torvelt að ná tökum á. Einar var ráðinn óperusöngv- ari við Ríkisóperuna í Dresden sumarið 1933, þrem árum eftir að hann lauk stúdentsprófi og var þá aðeins 22 ára gamall. Urðu þá snögg umskipti á högum hans. Fjárhagsáhyggjur voru úr sögunni. En nú var hann allt í einu orðinn einn af 40 einsöngv urum óperunar, hinn yngsti þeirra, en ekki lengur einn hinn fremsti í óperuskólanum. Og það voru engir aukvisar, sem hann átti nú að starfa með. Mér koma í hug söngkonurnar Erna Berg- er, Maria Oebotari, Mart.a Fuchs og Helene Jung og söngvararnir Kurt Böhme, Ludwig Ermold, Max Lorenz, Friedrich Plaschke og Paul Schöffler, allt víðfrægt fólk. Dr. Karl Böhm var þá orð- inn aðal-tónlistarstjóri óperunn- ar í Dresden. Einar hélt ótrauður áfram að þroska rödd sína og söngtækni, læra að leika og efla tónlistar- kunnáttu sína. Átti hann þar hauk í horni sem Dr. Staege- mann var, en hér vil ég einnig minnast annars manns, er hét Otto Schafer, jafnaldri Einars. Scháfer var píanóleikari og starf aði þá sem „korrepetitorí* við óperuna. Þótti hann þá þegar mjög snjall píanóleikari, og var honum spáð miklum frama. En því miður féll hann í styrjöld- inni. Þeir Einar unnu mikið sam an og héldu m.a. sameiginlega tónleika í Dresden vorið 1935, sem þeir báðir hlutu mikinn frama af. Scháfer lék verk eftir Schumann, Liszt og Ghopin, en Einar söng ljóð m.a. eftir Grieg, Schubert, Sigfús Einarsson og Árna Thorsteinson. Dómar voru mjög góðir um allt, sem þarna var flutt, og ekki skal því gleymt, hve fáeinum íslenzkum stúdentum, er sátu í þéttskip- uðum tónleikasalnum, hlýnaði um hjartarætur er „Augun blá“ og „Rósin“ hljómuðu um sal- inn. Þá var löng ferð frá Reykja- vík til Dresden. Einar Kristjánsson hélt fjöl- marga sjálfstæða tónleika síðar í Þýzkalandi. Ég hygg, að hann hafi nær alltaf haft einhýer ís- lenzk ljóð á söngskránni sinni, nema þegar hann söng heila ljóðaflokka. Á óperusviðinu fékk Einar fyrst smærri hlutverkin, en smátt og mátt urðu þau stærri. Hið fyrsta var Elemer í „Ara- bella“ eftir Richard Strauss, er frumflutt hafði verið þar í óper unni skömmu áður. Síðan kom hlutverk Fentons í „Die lustigen Weiber von Windsor" eftir Otto Nicolai. Söng Einar þar „á móti“ Mariu Cebotari, einni beztu söng konu, sem þá var. Síðan tók við hvert hlutverkið á fætur öðru og yrði langt mál að telja þau Mér er minnisstæð sýning á óperunni „Fra Diavolo" eftir Auber í ársbyrjun 1936. f þeirri óperu eru tvö mikil tenórhlut- verk, sem er sjaldgæft. Titilhlut verkið, sem meira er, söng þá Tino Pattiera, víðfrægur tenór og glæsilegur maður, en sem nú var 'farínn að eldast nokkuð. Óperusglurinn var fullsetinn að- dáendum hans. Hitt tenórhlut- verkið söng Einar Kritjánsson, þá meira en helmingi yngri. f óperu þessari er dúett, sem báðir tenórarnir syngja saman. Þar fer fyrst annar upp á háa C-ið og síðan hinn, og þykir áheyrendum þetta* spennandi. Nú ibar svo við, að hinn eldri lenti í erfiðismunum með að komast upp á C-ið, þótt það tækist reyndar, en hinn yngri, sem á eftir kom, gerði það með glæsi- brag. Áheyrendur héldu niðri í sér andanum og var víst flest- um ljóst, að hér var að gerast hinn eilífi harmleikur söngvara. Ég hygg, að Einar hafi ekki gleymt þessu. Þegar Einar Kristjánsson hafði verið þrjú ár við óperuna í Dresden, fór honum að finnast að seinlega myndi ganga þar að fá í hendur stærstu óperuhlut- verkin, sem hinum reyndari mönnum var að jafnaði trúað fyrir. Hann tók því boði um að gerast fyrsti lýriski tenór Ríkis- óperunnar í Stuttgart. Það var nokkru minni stofnun en í Dresden, rekin af ríkinu Wiirtt- emberg, en Stuttgart er höfuð- iborg þess. Dr. Karl Böhm leysti Einar frá samningi hans, ófús þó, og um sumarið 1936 flutti hann til Stuttgart. Skömmu áð- ur hafði Einar kvænst heitmey sinni Mörthu Papafoti, dóttur grísks verksmiðjueiganda í Dres den og þýzkrar konu hans. Leiðir okkar Einars skildu nú, en ég hefi fengið afnot af safni hans af blaðaummælum, er veita góðá hugmynd um starf hans og árangur. í Stuttgart er nú Einari strax falið hvert stórhlutverkið á fæt- ur öðru í óperunum eftir Verdi, Mozart, Puccini o.fl., auk þess sem hann syngur á tónleikum. En þar dvelur hann þó ekki nema tvö ár, því að þá fær hann tifboð, er honum lízt enn betra. Það var frá borgaróperunni í Duilburg. Duisburg er stór borg og ligg- ur þar sem áin Ruhr fellur í Rín. Þar er þéttbýlast svæði í Þýzkalandi, hver borgin fast við aðra, en í Duisburg var mesta fljótaskipahöfn í heimi. Þótt Du- isburg sé fyrst og fremst iðn- aðarborg og samgöngumiðstöð, er þar haldið uppi mikilli menn- ingarstarfsemi. í Þýzkalandi er það metnaðarmál slíkra borga að keppa á sviði tónlistar og leik listar við hinar gömlu höfuð- borgir þýzku ríkjanna eða fylkj- anna, þar sem ríkisleikhúsin eru. Það verður oft með því, að þar er meira um tilraunastarfsemi og nýjungar. Þar í landi var held ur alls ekki viðurkennt að það, sem boðið væri fram í Berlín, höfuðborg alls landsins, hlyti endilega að vera hið bezta. SMk dreifing er í Evrópulöndum fyrst og fremst kunn frá Þýzkalandi og ítalíu. Hún á sér að nokkru leyti sögulegar rætur, en ekki skal það rakið hér. Af henni leiðir, að markaður fyrir list er þar tiltölulega stærri en í flest- um öðrum löndum. Við óperuna í Duisburg starf- aði Einar Kristjánsson í 3 ár, frá 1933 til 1941. Meðan hann var þar, brauzt heimsstyrjöldin út. Reyndi hann þá að flytja brott frá Þýzkalandi, en það tókst eigi. En hann hefur sagt svo frá síðar, að í Duisburg hafi á ýmsan hátt verið frjósamasti tími starfsferils síns. Árið 1941 fluttist Einar sem fyrsti lýriskur tenór til Ríkis- óperunnar í Hamborg, einnar helztu stofnunar sinnar tegund- ar í Þýzkalandi. Þar hafði hann mikil umsvif, söng fjölda hlut- verka í óperum og söng á tón- leikum, ýmist einn eða með öðr um. Er leið á styrjöldina, mögnuð ust loftárásir á Þýzkaland mjög. Óperuhúsið í Hamborg varð þá fyrir sprengjuárás og eyðilagðist framhluti þess með áhorfenda- salnum. En járntjaldið fyrir leik sviðinu var niðri, og með því að sprauta á það vatni, var leik sviðinu bjargað frá bruna og þeim hluta hússins, sem þar var. En leiksviðið var stórt, og á þvi var síðan komið fyrir sætum fyrir 600 manns, hljómsveitar- stúku og nýju leiksviði, og gátu þá óperusýningarnar haldið áfram í húsinu, sem hálft var í rúst, og þrátt fyrir hörmungar styrjaldarinnar. Ég nefni þetta hér til marks um það, hve tón- list og leiklist verður mannfólk- inu mikilsverð, sem alist hefur up við ^líkt frá blautu barns- beini. Undir lok styrjaldarinnar missti Einar heimili sitt, er hús- ið er hann bjó í, eyðlagðist í loftárás. Slapp hann og fjöl- skylda hans naumlega, en efna- legt tjón þeirra var mikið. Þeg- ar stríðinu svo lauk í maú 1945, var fullkomin upplausn í land- inu og hungursneyð víða. Einar var samningsbundinn óperunni í Hamborg til 31. júlí 1946, og við þann samning stóð hann. Síðan kom hann hingað heim, en fór aftur utan og söng um fcíma i Svíþjóð, Damörku og Austur- ríki, ftalíu og víðar. Var hann ráðinn til Konunglega leikhúss- ins í Kaupmannahöfn 1 ársbyrj- un 1949 Qg starfaði þar til árs- ins 196i2. Einari líkaði vel að búa í Dan mörku. Auk þess að syngja 1 óperum, söng hann þar á tón- leikum, í mörgum óratóríum víða um land eins og hann hafði áður gert í Þýzkalandi. Ég er minna kunnugur þessu skeiði ævi hans. Samt hefi ég ekki get að varizt þeirri hugsun, að FramlhaM á bls. 21.

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.