Morgunblaðið - 06.05.1966, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ
Föstudagur 6. maí 1966
„Þegar beykitrén bldmgast“
Hugleiðingar frá Höfn
ÞETTA hefur verið kaldasta
vorið í Kaupmannahöfn um
langan aldur, eða síðan 1888.
Snjó hefur hlaðið niður í háa
skafla, og fram yfir sumarmál
lágu fannir á strætum borgar-
innar: Kaupmannahöfn hefur
sjaldan skolfið svo napurlega
að afliðnum páskum og einmitt
að undanförnu.
En núna er farið að vora, og
bráðum fara beykitrén að
blómgast. Og þegar dönsk nátt-
úra hefur unnið þennan árlega
sigur, þá fyrst getum við búizt
við úrslitum í handrita-málinu,
sem Berlingske Tidende hefur
kallað „eitthvert mikilvægasta
íréttarmál aldarinnar“. Þegar
gnálsflutningur hafði farið fram
um þriggja daga skeið í ljós-
máluðum dómsal í þriðju deild
í „Eystra Landsréttinum“, brá
forseti dómsins, Erik Hastrup,
fyrir sig óvæntu og ljóðrænu
orðbragði. Hann sagðist ekki
geta lofað að kveða upp úr-
skurð á ákveðnum degi, en dóm
urinn verður felldur, segir
hann, „inden bþgen springer
ud,“ — áður en beykitrén verða
í blóma.
Beykitréð er síðfrjótt á þessu
vori, svo að manni finnst það
jafnseint til þroska og Yggdras-
ill sjálfur, en nú segja rrrenn,
að farið sé að bruma fyrir og
brátt muni undirréttur svala
forvitni manna um afstöðu sína,
en svo verður málinu áfrjýað
til hæstaréttar, hver sem úrslit-
in verða í undirrétti. En hér
í Höfn eru fáir í vafa um, að
þetta sé lokaspretturinn: hand-
ritin eru að lokum á leiðinni
heim til íslands.
Þótt „Berlingske Tidende"
hafi kveðið upp með þá stað-
hæfingu, að þetta sé mikilvæg-
asta dómsmál aldarinnar, þá er
iþað engan veginn augljóst,
hvað vakti fyrir blaðinu. Að
hverju leyti er það svo mikil-
vægt og hvers konar mönnum
er það mikilvægt? Nú er ég bú-
inn að vera hér í borginni um
tíu daga, og hef aldrei hitt einn
einasta Dana (að örfáum há-
skólamönnum undanskildum),
sem telja handritin og málaferl-
in um þau skipta nokkru veru-
legu máli. Hvers vegna ganga
öll þessi ósköp á? spyrja menn
og ypta öxlum. Allir vita, að
handritin eru á heimleið til
íslands, og hvers vegna er þá
verið að sóa öllum þessum pen-
ingum í því eina skyni að tefja
fyrir afhendingu þeirra um svo
lítinn tíma? Engin sála í Kaup-
mannahöfn lætur sér til hugar
koma, að það sé „mikilvægt"
fyrir Danmörku að halda í
þessi handrit. Yfir öllum þess-
■um málaferlum hvílir einhver
undarleg hula óraunveruleik-
ans.
Það er alltaf eitthvað óraun-
verulegt um dómsmál og rétt-
arhöld. Þau eru heimur út af
fyrir sig og oft í harla litlu
sambandi við lífið sjálft. Gunn-
ar Christrup, sem flutti málið
fyrir Árnastofnunina, endurtók
hvað eftir annað, að þetta væri
ekki deila milli Danmerkur og
fslands, né milli dönsku og ís-
lenzku þjóðarinnar — heldur
væri þetta deila milli Árnastofn
unarinnar annars vegar og
danska ríkisins eða danska
menntamálaráðuneytisins hins
vegar. Málið fjallaði um stjórn
arskráratriði, hvort sjálfstæð
einkastofnun hefði fullan rétt
til að vera óháð íhlutun stjórn-
arvaldanna.
En þegar þykkskipaðar raðir
prófessora og lærðra doktora
voru að teygja sig fram í rétt-
arsalnum til að heyra sem bezt,
hvað lögfræðingarnir voru að
rökræða, þá duldist þeim ekki,
að málið fjallaði í rauninni um
allt annað en Ohristrup hafði
látið í veðri vaka. Stjórnar-
skráin var í rauninni síðasta
hálmstráið, sem akademískir
andstæðingar afhendingarinnar
gripu til, þegar önnur rök voru
þrotin. Kjarni málsins er
græðgi, blind ástríða bókaorms-
ins, sem vill allt til vinna svo
að hann geti eignazt eða hald-
ið dýrmætum eintökum bóka.
Það rifjaðist upp fyrir mér, hve
ósvífnir sumir bókasafnarar
geta orðið, svo að grandvarir
menn geta jafnvel leyft sér að
stela fágætum bókum, þótt
þeim myndi aldrei endranær
koma til hugar að hnupla nein-
um öðrum hlut.
Það sem mestri spennu olli í
réttarsalnum var hugboðið um,
að ef til vill myndi sækjend-
um heppnazt að verja rétt
Dana til að halda handritun-
um. Fyrsta daginn flutti Christ-
rup mál sitt fyrir hönd Árna-
stofnunarinnar og talaði í
fimm klukkustundir. Honum
mæltist mjög vel (og tókst að
gefa alrangar hugmyndir um
sögu handritanna og flutning
þeirra til Danmerkur). Hann
hafði betri málstað, en fór mjög
varlega í sakirnar, svo að ís-
lendingar og vinir þeirra i rétt-
arsalnum urðu fvrir nokkrum
vonbrigðum.
En á þriðja degi fór Poul
Schmith að sækj aí sig veðrið
og hrakti 'allar röksemdir
Christrups lið fyrir lið með
kjarnmiklum og rökföstum orð-
um. Þegar ég hafði hlýtt á ræðu
hans, fór ég að tala við pró-
fessor Stig Juul, sem kennir
lög við háskólann í Höfn. Hann
var helzti ráðgjafi háskólaráðs
um lögfræðileg efni í sambandi
við handritin. Hann gat ekki
dulið vonbrigði sín um gang
málsins og sagðist verða að við-
urkenna, að nú væri hann í
miklu meiri vafa en áður, að
Árnastofnunin gæti unnið
málið.
Við spjölluðum um þetta
lengi og rækilega. Prófessorinn
er mjög kurteis maður og gagn-
menntaður; hann er forseti
Carlsbergs-stofnunarinnar, sem
unnið hefur svo mikið fyrir list-
ir og vísindi í Danmörku: —
fágaður smekkmaður. Og þótt
hann hliðraði sér hjá að ræða
um eðli málsins, þar sem það
er enn fyrir dómstólunum, þá
leyndi sér ekki, að hann vildi
einkum halda sér við það, sem
mestu máli skiptir: siðræn við-
horf í eignarrétti til handrit-
anna.
Og að þessu leyti getur hand-
ritadeilan kallast eitthvert mik-
ilvægasta réttarfarsmál á þess-
ari öld. Þetta er síðasti og ef
til vill öruðugasti hjallinn í
langri ferðasögu gamalla bóka,
sem nú um aldaraðir hafa hvílzt
innan við múrveggi út við Eyr-
arsund. Vegna þess hve and-
staðan gegn afhendingu hand-
ritanna hefur verið eitruð og
einsýn, þá hefur mönnum hætt
við að gleyma kjarna málsins:
örlæti og drenglyndi danskra
stjórnarvalda og danska þings-
ins, sem af einskærum góðvilja
og sanngirni hafa boðizt til að
láta þessar gömlu bækur af
hendi. Þótt hitt sé viðurkennt,
að lagalegur réttur fslendinga
sé ærið vafasamur, þá hafi þeir
siðferðilegan rétt til þeirra. Að
hyggju danska þingsins skipti
sá réttur miklu meira máli. Að
þessu leyti eru sjálf málaferlin
fyrir dómstólum aukaatriði'.
En úrslit þeirra getá þó haft
geysimikil áhrif á afstöðu ann-
arra þjóða og annarra safna til
undirokaðra þjóða, sem misstu
handrit sín og dýrgripi á und-
anförnum öldum á svipaðan
hátt og við gerðum á 17. og 18.
öld.
- Það eru sem sé ekki einung-
is handrit okkar, sem eru í
húfi. Hvað verður um alla dýr-
gripi, sem sópað var frá Egypta
landi, og liggja nú í British
Museum? Hvað verður um lista
verk Incanna, sem rænt var í
Suður-Ameríku og prýða nú
söfn á Spáni? Eða indversk
handrit í Lundúnum? Það er
ekki laust við að nokkrum
hrolli slái í brjóst sumra safn-
varða út um heim, þegar þeim
verður hugsað til handritamáls-
ins.
Ég reikaði um sali Þjóðminja
safnsins danska. Þar sá ég fag-
urskornar fjalir úr kirkjunni í
Kirkjubæ í Færeyjum — hvað
eru þær að gera hérna í of-
fullum sölum? Fyrir augu mér
ber altarisbrík frá Munkaþverá
og veggteppi frá Grund í Eyja-
firði. Eiga þessir munir heima
Bifreiðaeigendur
Við höfum nú fengið fullkomið tæki
til að stilla fyrir ykkur hleðslu frá
dýnamónum. — Prófum einnig og
gerum við „Alternatora“.
Rafvélaverkstæði H.B. Ólasonar
Síðumúla 17 sími 30470.
Magnús Magnússon.
í þessu danska safni, eða væru
þeir betur komnir í Þjóðminja
safninu við Hringbraut? Hérna
úti í Höfn verða þeir fáum til
yndis nema nokkrum fræði-
mönnum, en úti á íslandi
myndi þeirra verða notið af
ótal mörgum, sem virða slíka
hluti, af því að þeir eru hluti
af fortíð þeirra sjálfra. Lista-
verkin eru eins konar mynd-
skreyting, sem lífgar og fegrar
sögu þjóðarinnar, á sömu lund
og sagnfræðirit vinna mikið við
það, er þau eru glædd viðeig-
andi myndum og málverkum til
skýringar á öðru efni þeirra.
Við vitum allir, hve mikil-
væg handritin eru sögu vorri
og bókmentnum, og þurfum
ekkert að kippa okkur upp við
það, þótt Danir telji sig hafa
varðveitt þau frá tortímingu.
Slíkt er ekki nema hálfur sann-
leikur. Kjarni málsins er sá,
að handritum var smalað úr
landi í öðru skyni en því einu
að varðveita þau. En öll sag-
an af söfnun íslenzkra handrita
minnir okkur rækilega á hlið-
stæða atburði í sögu annarra
smáþjóða, sem urðu að sætta
sig við svipuð örlög og við.
í Skotlandi hafa atburðir
gerzt, sem eru þessu máli ekki
að öllu leyti óskyldir. Þar hafa
harðdræg söfn ekki skirrzt við
að beita nokkurri frekju í því
skyni að komast yfir sem mest.
Fyrir nokkrum árum fundust
allmargir silfurmunir fornir
(sennilega frá 8. öld) á eyju
einni við Hjaltland, þar sem
þeir höfðu eitt sinn verið grafn-
ir í jörð til varðveizlu. Út af
eignarréttinum á þessum silfur-
munum urðu miklar deilur og
málaferli, og lauk þeim þann-
ig, að Þjóðminjasafnið í Edin-
borg hreppti þau til ævarandi
eignar. Þó vildu margir, að
silfrið væri afhent hinu nýja
Þjóðminjasafni Hjaltlands í
Leirvík.
Mál af þessu tagi eru í raun-
inni ekki um lög eða rétt, held-
ur varða þau þjóðarstolt, til-
veru þjóðarsálar. Og það er ein-
mitt þetta, sem danska þinginu
hefur skilizst svo vel.
Getur svo farið, að þessi nýi
og mannlegi skilningur eigi eft-
ir að ryðja sér til rúms á öðr-
um sviðum? Á Grænland i
vændum að fá heim til sín forn
minjarnar mörgu frá tímum
norrænna manna í landi þeirra?
Mun England nokkurn tíma af-
henda Skotum örlagasteininn
fræga, sem skozkir þjóðernis-
sinnar rændu um árið úr West-
minster Abbey og skiluðu svo
aftur? Munu stórveldin ’ sjá
sóma sinn í því að láta smá-
þjóðir njóta fornra listaverka
sinna að nýju?
Og enn bíðum við eftir því
að hið síðfrjóa beykitré á Sjá-
landi skipti um lit og laufgist
að nýju eftir langan og harðan
vetur. Hvað ber svo vorið í
skauti sér? Hvað tekur við, þeg
ar lögdeilunni um eignarrétt
yfir fornum bókfellum vorum
er lokið?
Magnús Magnússon.