Morgunblaðið - 19.02.1967, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. FEBRÚAR 1967.
Ekki má hætta á að breyta hinum frægu
goseiginleikum Geysis
Viðtal við Sigurð Hallsson, efnaverkfræðing
©AMLI Geysir og hin stórkost-
legu gos hans eru fræg um
allan heim, enda hefur hann gef-
ið minni bræðrum sínum í hópi
goshvera samheitið „geysar” á
fmsum tungumálum, og flestar
kenningar um starfsemi gos-
hvera eru til orðnar í sambandi
við hann. Síðan 1958 hefur ung-
ur efnaverkfræðingur lagt í mikl
ar rannsóknir á Geysi, síðustu
árin eingöngu af áhuga. Þessi
maður er Sigurður Hallsson.
Hann hefur dvalið fyrir austan
við athuganir og mælingar tím-
auðveldara væri að yfirlhita
hreint vatn en sápuvatn, þ.e.
hita það upp fyrir suðumark án
þess að vatnið sjóði. Til-
raunir, sem Magnús Magwússon,
prófessor hafði gert og tilraun-
ir erlendis studdu þessa niður-
stöðu. Því dró ég þá ályktun,
að sápa auðveldaði suðu í Geysi
og gerði 'hana kröftugri. En
fleira kemur þarna inn í, eins
og t.d. áhrif sápufroðunnar á
gufuvatnsmassann, sem hossar
upp og niður í upphafi goss, ef
svo má að orði komast.
andi kvæði Stefáns G. um Geysi,
þá liðu 26 klst. frá því hverinn
gaus og þar til hverpípan var
orðin full aftur. Ef gert er ráð
fyrir að meðalrennsli inn í hver-
inn sé um 3 lítrar á sekúndu,
samsvarar það því að rúmmál
hverpípunnar eða pípanna sé um
280 rúmmetrar. Samkvæmt at-
hugunum á þverskurði hverpíp-
unnar niður á 20 m. dýpi, hefi
ég áætlað að rúmmál hannar
GEY51R
sé 130 rúmmetrar, ef miðað er
við hæð yfirborðsins, eins og
það er venjulega. Þetta bendir
til þess að um sé að ræða aðra
pípu neðan við 20 metrana, eða
hinn þekkta botn, og væri hún
þá að rúmmáli um 150 rúm-
metrar. Gufugosið kæmi þá úr
þessari neðri pípti.
Gosum hefur fækkað i eina öld.
— Eins og kunnugt er, gýs
Geysir ekki nema örsjaldan og
hefur gosum hans farið fækk-
andi. Mín skoðun er sú, að eðli-
legum gosum í Geysi hafi lokið
um miðja síðustu öld. Síðan hafi
af honum dregið og fram að
síðustu aldamótum hafi gosum
farið fækkandi, þar til þau
hættu alveg og hófust ekki aftur
fyrr en gerð var rauf í skálar-
barminn, eins og frægt er orðið.
Með því að gera þessa rauf, var
með lítilli gripkló, kom I ljós
að á um 8 m. dýpi er hverpíp-
an það þröng að gripklóin gekk
ekki niður í gegn. Er pípan þvi
innan við 40 sm. þröng. Talið
er að kísilútfelling geti átt sér
stað í hverpípunni, en ég tel að
útfellingin á kísil sé í hverskál-
inni og utan við hana. Kisilútfell
Rannsóknir
á íslandi
vnum saman og unnið úr rann-
sóknarefninu í Reykjavík, enda
hefur hann myndað sér skoð-
anir á því hvernig gospipan er,
hvernig gosin verða eða ná ekki
að verða og hann telur, að alls
ekki megi hætta á borun, eins
og ytungið hefur verið upp á,
heldur skuli skálin lækkuð. En
íyrst og fremst þurfi að rann-
«aka Geysi og Geysissvæðið með
vísindalegum aðferðum, sem
þekktar eru hér og beitt hefur
verið á öðrum jarðhitasvæðum.
Hann álítur að Geysir sé alls
ekki „dauður“, þó sæta þurfi
lagi til að fá hann til að gjósa
aftur.
Þar sem við hljótum öll að láta
okkur varða Geysi gamla, þá
höfum við átt tal við Sigurð
um rannsóknir hans fyrir austan.
í upphafi samtalsins var hann
apurður um tilefni þess að hann
fékk svona mikinn áhuga á
þessu máli. — Það var árið
1958, er ég vann hjá Raforku-
málastjórninni, að Geysisnefnd
fór fram á það, að ég gerði at-
hugun á áhrifum sápu á hvera-
vatn, sagði Sigurður. Slíkar at-
huganir höfðu áður verið gerð-
ar. En til þess að vatn gjósi,
þarf það að yfirhitna. Brátt
beindist athyglin að suðunni
sjálfri. Þær athuganir, sem ég
gerði, bentu til þess að auð-
veldar sjóði 1 vatni með sápu,
þ.e. suðubólurnar vaxa hraðar
I sápu, einkum e< þær eru smá-
ar. Þar að auki sýður á fleiri
stöðum í einu í sápuvatni en
hreinu vatni. Ef notað er 1
gramm af sápu í lítra af vatni,
þarf 8 sinnum minni orku til
aS mynda suðubólukjarna, sem
•r upphaf á suðubólu. Niður-
staða fjölda samanburðartil-
rauna með suðu í vatni með
eða án sápu var sú, að mun

Sigurður Hallsson við Geysi.
Þrengsli á 8 m. dýpi.
Þetta vakti þvílíkan áhuga
hjá mér, að ég fór að rannsaka
Geysi sjálfan og var í því verk-
efni meira og minna í 4 mánuði
árið 1958. Var þá aðallega unn-
ið að hitamælingum í Geysi,
m.a. til að sjá hvar vatnið syði
í hverpípunni. Slíkar hitamæl-
ingar hafði prófessor Þorbjörn
Sigurgeirsson gert nokkrum ár-
um áður og komizt að því, að
hitastigið á um 12 m. dýpi komst
upp fyrir suðumark. Mínum
mælingum bar mjög vel sam-
an við þær eldri.
— Jafnframt þessu var reynt
að gera sér grein fyrir lögun
pípunnar með tilliti til goshæfni
hversins. I ljós kom eitt mjög
mikilvægt atriði. Mikil þrengsli
eru í pípunni á 8 m. dýpi, og
er það ef til vill aðalástæðan
fyrir goshæfni Geysis. Smám
saman leiddist ég svo með þess-
um frumathugunum út í að velta
fyrir því fyrir mér af hverju
Geysir gysi. Tilraunir voru
gerðar með að setja sópu í Geysi
og gaus hann við það sæmilegum
gosum.
— Astæðan fyrir því að Geys-
ir gýs er sennilega orðin ljós af
því sem fyrr er sagt, sagði Sig-
urður, sem svar við spurningu
blaðamannsins. Þáð gerist ef'
vatnið nær að sjóða nægilega á'
12 m. dýpi til þess að lyfta vatns
súlunni ofan við suðudýpið og
lækka þar með þrýstingin nægi
lega mikið til að kröftug suða
geti átt sér stað, sem smám sam-
an færist neðar og neðar í hver-
inn eftir því sem meira vatn
skvettist út fyrir hverskálina og
þar með er komið af stað gosi.
— Hina frægu dynki í Geysi
er eðlilegast að skýra með svo-
nefndum „vatnshömrum“, sem
í Geysi koma fram við að fyrstu
gufubólurnar falla aftur saman.
Þess ber að geta að sápa hefur
einnig áhrif á uppgufunina frá
yfirborðinu með því að sápu-
himna leggst á yfirborðið og
hitnar því Geysir nokkuð allur
eftir að sápa er sett í hann.
Seinni 11 mín. mikilfengastar.
— Ef um fullkomið gos er að
ræða, tekur það Geysi 11 mínút-
ur að ná af sér öllu vatninu úr
hverpípunni niður að þeim
botni, sem þekktur er, en hann
er á um 20 m. dýpi (hefur
mælzt 18-22 m.) þá liggur hver-
inn niðri um 14 mínútu, en gýs
svo 11 mínútna gufugosi, sem
er hinn mikilfengasti hluti Geys-
isgossins.
— í einu stærsta gosinu, sem
ég hefi tekið þátt í að framkalla
20. júní 1964, m a. með tólgar-
sápu frá Sigrúnu konu Sigurðar
Greipsonar og með hann kveð-

4i
SUÐU
>1
11

I
Svona telur Sigurður að Geysir
sé neðanjarðar og er dýpt í
metrum sýnd mcð tölum.
Þrengsli eru í gospípunni á 8 m.
dýpi. Þekkti botninn er á um
2Ó m. dýpi, en Sigurður telur
að önnur pípa sé þar neðan við
og gufugosið komi úr henni.
þrýstingnum létt af Geysi og
honum gert kleift að sjóða. Þann
ig reyndist unnt að koma af
stað gosum. Jafnframt hefur
Geysir verið örvaður með sápu.
feíðan 1936 hefur gosum aftur
verið að fækka, þrátt fyrir rauf-
ina.
— Er þessi sáounotkun í hveri
íslenzkt uppátælii?
— Það veit ég ekki. Ekki þori
ég um það að segja hvort hug-
myndin um að nota sápu í Geysi
sé komin frá Bandarikjunum. En
þar gengur sú saga, að kínversk-
ingin, leysanleiki kísil í mismun-
andi formi í mismunandi heitu
vatni og ákvarðanir á mesta hita
hvervatnsins eftir kísilinnihaldi
vatnsins eru meðal margra st^r-
merkilegra viðfangsefna, sem
Geysir býður upp á.
— Mér þykir líklegt að kísill-
inn í Geysisvatninu hafi áhrif
á gos í byrjun, m.a. vegna áhrifa
hitasveiflna á leysanleika kísils-
ins. Ég tel að mjög gróflega áætl
að hafi útfellingin í hverskálinnl
hækkað Geysi um 1 sm. á ári
að meðaltali. Ef það reyndist
Geysir að byrja að gjósa í tilraun, sem gerð var með gos i
honum sumarið 1964.
ur þvottakarl hafi misst sápu
ofan í hver í Yellowstonepark
og tjaldið hafi fokið ofan af hon-
um í miklu gosi.
— Af hverju hefur gosunum
fækkað svona í Geysi?
— Vegna þess að vatnið í hver
pípunni nær ekki að sjóða, en
ástæðuna tel ég m.a. hækkun
hversins og stækkun hverskál-
arinnar. Rennslið í hverinn gæti
og hafa breytzt eitthvað, en
þyrfti mjög lítið að aukast til
þess að meðalhitinn á suðusvæð
inu yrði nógu hár til að gos
íengjust að jafnaði. Komið hef-
ur fram 9Ú skoðun á undan-
förnum árum, að ástæðan fyrir
fækkun gosa sé mjög minnkandi
rennsli inn í hverpípuna, og að
koma mætti Geysi til að gjósa
aftur eðlilegum gosum með því
að bora niður í gegnum botn-
inn á 20 m. dýpi og hreinsa þar
með innrennslisrásina, sem sum-
ir telja að stýflast hafi af kís-
ilútfellingum eða aðvífandi hlut-
um, sem hent hefur verið í hver-
inn. Þó ekki sé ræddur réttur
okkar núlifandi íslendinga til að
taka á okkur þá ábyrgð gagn-
vart komandi kynslóðum að
bora í Geysi, þá tel ég að bor-
un sé óþörf, ómakleg og óvísinda
leg. Við tilraun, sem ég gerði
ásamt ísleifi Jónssyni, verkfræð-
ingi 1959, til að ná upp af botn-
inum lausum aðskotahlutum
rétt, mætti láta sér detta í hug
að Geysir hafi frá því um 1300,
er fyrst er getið gosa, hækkað
um 8 m. eða þann hluta, sem er
ofan við þrengslin. Þarna hafí
verið fyrir gamall útdauður
hver, sem hafi rifnað upp í jarð*
skjálftunum miklu 1298. Ef þann
ig væri haldið áfram niður eft-
ir hvernum, yrði aldursákvörð-
unin á botni efri hverpípunnar á
20 m. dýpi um 2000 ár. Og ef
hugmyndaflugið fengi svo að
ráða og gert ráð fyrir að neðri
hverpípan væri lóðrétt og enn-
fremur að hverinn væri I
sprungu í gili, þá væri aldur
botnsins í neðri pípunni um
4000 óra gamall. Hvort sem rani*
sóknir á hvernum styðja þessa
kenningu eða ekki, má ætla a<J
Geysir sé æfaforn hver, saman-
ber aldursákvörðun dr. Sigurð-
ar Þórarinssonar. Gamlir, út-
kólnaðir hverir austan við Geys-
issvæðið gefa til kynna að hver-
ir eigi sinn aldur og er t.d. 1
Rússlandi talið að hverir eigi sér
stuttan aldur. Geysir er þvl
væntanlega einn af mjög fáum
hverum í heiminum, sem eiga
sér langa sögu.
— Heimildir um gos 1 Geysl
eru ákaflega óljósar og oft á
tíðum mjög villandi um gos-
hæfileika hans á liðnum öldum,
segir Sigurður Hallsson ennfrena
Framhald á bls. 14.