Morgunblaðið - 16.09.1967, Side 21

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. SEPT. 1967
21
Raunsæisstefna Bo Widerbergs
Eftir Ari
Korpivaara
STOKKHÓLMI _ (Associated
Pnesis). — Bo Widerberg er eng-
inn íngmar Bergman. Sáðasta
bviikmynd hans, „Elvira Madi-
gan“, er eimföld saga af áust miili
sirkusstúlku og liðlhlaupa úr
(hiermum oig fjiaQilar um það, hve
ómögulegt það reynist elskend-
umum að lifa saman utan sam-
félagsins.
Aðalhluitvenkið í tovikmynd-
inni er lieikið af 17 ára gamalli
skólastúlku, Piu Degermark, sem
hJlaut æðlstu viðurkenningu fyrir
leák í kvenlhluitverki á kvik-
mymöahátíðinmi í Cannes á þessu
áni.
Áður en hann lauk við fyrstu
bvikmynd sína, árið 1962, lét
Wider'berg í ijós eftirfarandi
skoöun sína á sænsfcri kvik-
mymdagerð: „Bergman er hrifn-
astur af grófustu þjóðbögunum
um okkur og leggur miegim-
áherzlu á þær röngu shoðanir,
siem útlendingar elska að fá stað
festar.“
Wideriberg, hrokkinlhærður og
alvarlegur á svip, situr við borð
á úitiveitingahúsi og hélt áfram
ádeilu sinni á Bergman: „Hann
er of sæniskur," segir hann. —
„Svíar í dag er.u í rauninni
miklu meiri heimsborgarar og í
mánara sambandi við aðra- hluta
veraldarinnar og vandamál
þeirra. Áður virtist Bergman
einikum hafa álhyggjur af nær-
veru guðs, — nú 'hefur hann að-
eins álhiyggjur af fjarveru hams.“
„Síðan ég var 11 eða> 12 ára
bef ég sætt mig við fjarveru
guðs,“ bætir Widerberg við, er
hann útskýrir, hvers vegna hanm
finni ekkert í verkum Berg-
mams, sem hrífi hann. Wider-
berg er ekki einn um það. Hann
er hielzti forvígismaður nýrrar
sitietfnu í kvikmyndaleilkistjórn.
Leikstjórarnir, sem aðhyiliaist
þessa stefnu, hatfa þá trú, að
myndir meistarans sé.u alílis ó-
sikyldar raunveruilegu lifi í Sví-
þjóð ag heiminum.
Widerberg lýsir markmiði
sínu á einfaldan hátt: „Ég vil
hversdagslifið skýrara,
að álhorfendur geti skilið sitt
eigið líf betur.“
„Elvira Madigan“ Vinniur að
þessu markmiði, þótt umhverfi
hennar sé frá árinu 1890. ELsk-
endurnir itveir hafa flúið til
Danmierkur, þar sem þeir kom-
ast að því, að þeir geta ekki
aðlagast þjóðfélaginu. Liðhlaup-
anum, sem Leikimn er af Tommy
Bergigren, tekst ekki að fá vinrnu,
og peningar sfcötuhjúanna ganiga
til þurrðar.
Vandamiálin eru ekki djúp eða
siðifræðileg, en spretta aif þörf-
inni að aðfliagasit, að vinna að ein-
hverju og hatfa nóg að borða.
í tilraunum símum til raun-
særra vinmubragða hetfur Wid-
erberg otft motað óþekkta Leik-
ara eða áihugafóLk eins og Piu
Degermark, þar sem hornum
þykir þjáltfaðuir leikari kioma til
Leiks alvopnaður Leikhústökt-
um, sem sé ertfitt að ná burtu
fyrir þá persónurtúlkun, er hann
óskar etftft.
Atvinnuleikar ar mótmæla
þeisisu auðvitað harðlega og gena
sitt bezta tii að hrekja þetta
sjónarmið og fjörugair rökræð-
ur hafa otft orðið um þetta mál
í blöðum Svíþjóðar.
,,Ég Leita að fólfci tiö. að túlka
persónur kvikmynda minna,“
segir Widerberg. „Ef ég finn það
ekki í röðum a-tvinnuleikara, þá
Karl Gústaf, krónprins, ákvað
að hún væri tilvalin Elvira
Madigan, og í dag samisinna hon
um alLir. „Pia skynjaði alltatf
raunverufliegan efnivið hvers
atriðis, ekki aðeins yfirborðið,"
isegir hann. „Hún katfaði til botns
í verfldn-u.“
„Þau verða að hafa sálina í
augunum,“ segir hann, er hann
útskýrir, að hverjiu hann leiti í
leikunum. „Ef siálin er ekki þa-r,
er það einskis virði.“
Widerberg hóf töku kvik-
-mynöar í sumar, s-em fjallar urn
Ol-ark Olofsison, sænskan ungling
sem tók þátt í innbroti, þar sem
lögregLum-aður var drepinn, en
kvikmyndatök-unni hetfur verið
frastað, vegna þess að fyrstu
filmurna-r, sem framkallaðair
vorui, reyndust vonum verr.
Glæpuflinn átti aðeins að vera
miðpunkturinn, segir hinn 36
ára gamli Widerberg. „Um hann
ætlaði ég að sveipa róti skoð-
a-naiskipta min-nar kynslóða-r og
hinnar yngiri .Það er slífct ginn-
ungagap milli þesisara tveggja
skoðana, að mig la-nga-ði til að
Framh. á bls. 15

Þetta er hin 17 ára gamla Pie
Degermark, sem leikur aðalhlut-
verkið í kvikmynd Widerbergs
„Elvira Madigan". Hún hlaut
æðstu viðurkenningu fyrir leik
í kvenhlutverki á alþjóðlegu
kvikmyndahátíðinni í Cannes
árið 1967.
Maðurinn og verkin
BR ÞAÐ nauðsynlegt að þekkj-a ævisögu höfumdar til að
skilja og diæma verk Ihans? Er ekki, þvert á móti, hætt
við að við fyl-lumst fordlómum, og verður efcki ribhöf-und-
'urinn að veru, -algerlega frábr-uigðinni þeim manni, sem
hann er, þær stundir, -sem. sniLLigátf-a hans sefur? Ma-rcel
Proust tekur a-fsitöðu tii þessiara spurninga í drögum að
riitgerð, sem hann lét efltir- sig og Bernard de FaLLois hefuir
gefið út, með þvl að ráðast gegn Saint-Beuve, sem haínxit
áiasar fyrir að gera ekki greinairmun- á höflundi og verki
og liáta sér nægja-, sem -fiorsendur fyrir dlámi -um mann,
vitnisburð þeirra, sem þekkitu hann.
Þa-ð er á allra viitorði, að ég hetf ákafan áhuga á ævi-
sögum milkiLhiæfra riihöfunda, ekki síður en verk-um
þeirra. Menn igætiu dreigið þá ályktun, að ég sé ekki sam-
þyikkur Proust í þessu máli. Það er líka rétt, að ég er
ekfci samiþykku-r honum, og ég sé, að Proust var sjálfur
ekki mjög sannfærður atf sínum eigin röksemdafærsl-um,
því að í áíðari hLuta ritgerða-r sinnar notar hann viitnis-
burð einfcaritara Saint-iBeuves til að fordæma han-n. En
áður en ég tek að satija fram kenningu mína, .vii ég sýna
„andstæðingi“ mínum fu.ll sanngirni og drepa á þær aif
röksemdafær.slum ha-ns, sem ég er sannfærður urn að
er-u. hárréttar.
Það er öLd.ungis rétit, að bófltmenntagaignrýni felst í því
-að kan-na verk, en ekfci ævi eða persónur r i thöf-u-ndari ne.
Sönn-un þess er, að við dáurnst að ritverkuim, án þess að
vita nokkuð um Ihötfunda þeirra. 'Hómer er aðeins -nafn,
og við höfuim rneir-a að segja gengið svo la-ngtt -að neita- því,
að Hómer-skviður hafi verið samdar af einu sfcáMi. Það
varnar okkur ekki skilnings á lilions- eða Odysseifskviðu.
Við kærium okfcur kollóttan um naestu-m allt, sem við
kem-ur þeim manni, sem var Sh-akespeare. Hon-um hetfur
v.erið lýst á ma-rga mismunandi v.egu, en það breyitir engu
um aðdáun okk-ar á verkum Slhakespeares. Um samtíðar-
menn er óhætt að fullyrða, að igagnrýn-andinn dæmir þá
sanngj-arnar, ef hann þefckir þá efcki. Saint-Beuve hefði
ekki skjátlazit j-a-fn hr-apalegia um Stendhal, ef 'ha-nn hefði
elkki hifct hann í samkvæmunum, þar sem „þesisi litli hr.
BeyLe“ let Ljóis sitt skinia. Þessu er ég alveg samþykklur.
Annað atriði í röfcsemdiafærstum Prousts, sem ég get
feilt mig við: Það eru misitök að leggjia dóm á mik-ii-
m-enni, aðeins af orðum eða gerðum, sem honum ermi
eignuð, eða jafnvel sem við erum sjálfir vitni að.
_ Hin-n irétti mælikvarði á merkan -ritlhötfund er ver-k ha-ns.
Áður em tekið er að satfna gögnum ium hr. Beyle, verður
maður -að vita, að ihonum itókst að finna í sjáltfum sésr
etfnivið Chartreuse de Parme og Rouge et le Noir, og tataa
þeitta höfuðatriði fyllilega til greina. Vera má, að einhver
miðlungsvandaður samtómamaður ihatfi látið etftir siig
miða, þar sem hann fuillyrðir, að Balzac hifi aiverið sjállf-
hæflinn og óhefl-aður dóni. Þesisar upplýsinigar em Lébt-
vægar í -samanburði við bók hans Comédie Humaine, sem
ber vott um aflburðagáf-ur og götfugt hjarta. „Huigo“, rit-ar
Alain, „s-h>ð Langt að baki Bienvenu biskupi. Það veiit
Þessi mynd er tekin af kvik myndaleikstjóranum Bo Wid-
erberg, meðan hann ræddi við Ari Korpivaara frá AP-frétta-
stofunni.
ég. En af blöndnum ástríðum -sínum, bðkst þessu-m jarðar-
syni samt að skapa dýrling, sem v-ar æðri manninum".
Faforice del Dongo, J.ulien Sorel, Eugen-e de Rastignac,
Jean Valj-ean og Marius Pontmercy eru beztu vitnin- til
stuðnings þes&u máfli.
Þega-r þe,ss er gætt, er a-uðveLt að réttlæta vinnu ævi-
sagnaritara, því að h-atfi menn áhuga á ritv.erki, þá er
senniLegt að þeir hafi það einnig á manninum, sem 'hetfur
gefið verkinu líf. Hver man-nlag vera, hver man-nssál hetf-
-ur að -geyma efnivið fyrir sfcáLdsagnafhötfund, ef hann
kan-nar af umihygigjiu og náfcvæm-ni. Og svo er í enn ríkara
mæii um sál og tiLveru mikilmennós. Það er upplítfgandi og
heLLbrigt fyrir lesanda-nn að kynnaist í manni, sem ha-nn
dái,st að, þeim ástríðum, sem búa í öLLu mannkyninu. Bar-
átta ihetju að yfirrvinna veLkieifca sí-na og þroska eiitt-
hvert a-fl innra með sér, sem er stærra en maðurinn
sjáLfur, — er göfugt athugunarefná. Og af öllum mön.n-
um enu ribhötfundar a-uðug-asta ranmsáknaretfni fyrir ævi-
sagnaihiötfund'a, því að þei-r láta etftir sig dýrmæit spor,
sem auðveLt er að reflcj-a, — bækur, dagbæfcur og ógrynni
brófa.
Þótt bóllcmenntagagnrýnandinn ihafi rétt til að flcynna sér
efcki lílf 'höfu-ndarins, hetfur ævisöguritari ekki rétt til að
kynn-ast elclci vertoum flia-ns. Þau eru ihluti af Lítfi þeirra, ag
jtafnvel, í lífi flestra merfcustu ri'thöfundannai, aðalþátt-
urinn. Victor Hugo elslcaði marigar loonur um ævima.
Hann starfaði með ýmsum stjómmálatflotokum. En þró-
un slcáMslcapargáfu hans virðiist undarlega samtfelM iheiM.
Verflc hans stjórnuðu ásta- og stjórnmálaliífi hans. Ef hann
hefði ekflci skritfað Le<s Chátiments. Les Contemplations, La
Légende des Síécles. Les Misérables og mörg önnur s-nilld-
arverk, þá heifði hann aMrei þurtft að þoila útlegð. Kla-ust-
urslif Prousts og -umhyggja ha-ns fyrir sjúlcdómi sínum eru
óskiljan-leg, elf ævisöguritarinn telur ekki verkið Recherce
du Temps Perdu aðaLatriðið.
Finna má gagnlegar upplýisingar um manninn í ævi-
minningum samtíma hanis, vitnistou-rði samtíðarmanna,
blöðum og foréfasfcrifltum, en t-ifl. þess að skyggnast inn í
leyndustu sálairtfylgsni rithöfiuhda-ar ve-rð-ur að Lei-ta í verk-
um ha-ns. í bókum isánum, í sikjóli a/tburðarás.ar, persóna og
stíiLs, opnar höfundurinn sig, „svo að eilátfðiin breytir hon-
um loks inni í sjálfum ihionum“. Öflil list ævisöguhafund-
arins er tfólgin £ því að kunna að leita í þessum djúpu
fylgsnum og finna hina leyndu þætti eðlis mann.sins.
Bókmenntalega gátan er margslungnari. Aðeins skörp og
hárnákvæm Skilgrein'ing getur kr-ufið hana til mergjar.
En enginn igeitiur s.agt, að sLík skilgreinin-g sé eflflki áhuga-
verð! Hún er sbundum jafnvel ennþá áhugaverðari en
ritverfcin. Sumir rithöfiundax ihatfa gert úr lífi sínu meira
snilMarverlc, en þeim heíur tekizt að gera úr bókum sín-
um. Verður nofckrum bannað að segja beztu sögu þeirra?
Taiugin milli -lífs og verlcs er sá þáttur, sem helzt foyggir
upp og einflcennir ævi rithöfundar. Á mörkum bókmennta-
gagnrýni og ævisögu hatfa menn á borð við Jean Prévosit
ritað atfbragðsgóðar bæfcur um sköpunaraðferðir Baud-
elaires og Stendhals. Það ber oft við, eins og verlcin v.arpa
ljósd á líf ihöfuindarins, að atburðir ævi hans varpi Ljósi á
verflcin. Beztu Ljóð Victors Hiuglos eru ort af sérstöku til-
etfni. Þau haMa fegurð sinni, þótt lesandinn þeklci ekki
tilefnið. En lesandinn hrítfst enn meira, ef hann getur
ritfjað upp í huganum aðstæður höfundarins og tiflefni
ljóðsins. Þannig geta ævisaga og gagnrýni veiibt hvort
öðru gagnkvæman stuðning.
'En ég er víst að berjast fyrir málstað, sem þegar .hefur
unnið sigur.