Morgunblaðið - 21.11.1967, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 21. NÓV. 1967
21
Nauðsynlegt að líf verurnar séu í jafn-
vægi innbyrðis og við umhverfi sitt
Erindi dr. S. Dillons Ripleys, flutt á árs-
hátíð Íslenzk-ameríska félagsins 6. okt. sl,
MÉR er það sönn ánægja að
vera hér staddur. Okkur hjón-
unum rætast nú vonir, sem við
höfum lengi borið í brjósti. Þótt
þetta sé fyrsta koma okkar til
fslands, þá höfum við heyrt og
lesið svo margt um land yðar,
að okkur finnst við þekkja ykk-
ur mæta vel. í Smithsonianstofn
uninni og Yaleháskólanum átt-
uih við löng kynni við íslenzka
vísindamen og sagnfræðinga, en
við Yaleháskólann kenndi ég ár
um saman, áður en við flutt-
umst til Washington.
Við höfum líka lagt okkar
litla skerf til þess að farið var
að halda upp á dag Leifs Eiríks-
sonar, en Bandaríkjaþing lög-
festi hann 1964. Réttara væri að
segja, að við hefðum stuðlað að
sagnfræðilegri viðurkenningu,
sem þessum hátíðisdegi ber.
Þetta kann að hljóma annarlega
í eyrum íslendinga. Mér er
ljóst, að enginn fslendingur dreg
ur í efa siglingar Eiríks rauða
og hins hugrakka sonar hans.
En þið vitið, að í Bandaríkjun-
um eru samtök, sem kalla sig
Riddara Kólumbusar. Þetta eru
að mestu menn ítalskrar ættar
í óteljandi þjóðræknisfélögum
og samböndum. Þeir taka það
mjög óstinnt upp, sé aðeins lát-
ið liggja að því, að annar en
Kólumbus hafi fyrstur fundið
Ameríku. Það gefur því auga
leið, að ekki var auðvelt að full-
vissa alla um það, að Leifur hafi
fyrstur siglt til Vínlands, Mark-
lands og Hellulands.
Árið 1962 sendi Smithsonian-
stofnunin einn af fremstu forn-
leifafræðingum sínum, dr. Henry
Collins, til lítils þorps nyrzt á
Nýfundnalandi, þar sem Norð-
maðurinn Helge Ingstad og kona
hans höfðu grafið upp merkileg-
ar rústir. Dr. Collins er sérfræð
ingur í fornleifafræði norður-
skautslandanna. Hann rannsak-
aði hlóðarsteina og aðra muni,
sem upp voru grafnir, og gekk
úr skugga um, að þeir væru frá-
brugðnir fornleifum Indíána frá
sama tímabili. Hann ályktaði
því, að þetta væru fornleifar nor
rænna manna. Dr. Collins telur,
að víðtækari rannsóknir og auk
inn uppgröftur kunni að leiða í
ljós önnur áþekk víkingasetur í
Norður-Ameríku.
Nú leið nokkur tími. Þá var
það, að starfsbróðir minn og vin-
ur, Alexander Veitor, forstöðu-
maður kortadeildar bókasafns
Yaleháskóla, aðstoðaði við það
að tína saman safn af gleymd-
um miðaldakortum. Á einu
þeirra rakst hann á orðið „Vín-
land“, merkt á land vestur og
suður frá Grænlandi. Þetta var
vissulega fyrsta og elzta kortið,
sem skýrði frá því sama og
löngu fyrr hafði verið fært í let
ur í íslendingasögum. Eftir
næstum tíu ára þrotlausa rann-
sókn, var dr. Veitor fullviss um
það, að kortið væri ófalsað og
skjalleg staðfesting á sannleiks-
gildi sögu Eiríks rauða. Yale-
háskóla gaf út tilkynningu um
fund Vínlandskortsins, eins og
það nú eí- kallað, hinn 12. októ-
ber fyrir tveimur árum, en sá
dagur er haldinn hátíðlegur í
Bandaríkjunum sem dagur Kól-
umbusar.
Þér getið rétt gert yður í hug-
arlund ósköpin, sem fylgdu í
kjölfar þessa. Blöðin gerðu sér
mikinn mat úr fregninni. For-
svarsmenn Kólumbusar og ýmis
konar ítölsk-amerísk félagasam-
bönd mótmæltu þessu méð ýmsu
móti. Þeir gætnari sögðu, að jafn
vel þótt kortið væri ósvikið, þá
væri það í hæsta máta óviðeig-
andi að tilkynna þetta í blöð-
um á degi Kólumbusar. Þeir
líktu því við að strá salti í opin
sár.
Nokkrum mánuðum síðar var
Yaleháskólin svo vinsamlegur að
lána okkur kortið, og Smith-
sonianstofnunin efndi til ráð-
stefnu lærðra manna til þess að
meta gildi þess og aldur.
Nú hvílir Vínlandskortið í
bókasafni Yaleháskóla, enn ein
sönnun um djarfar og frækileg-
ar siglingar íslendinga og Græn
lendinga.
Ég hef heyrt á skotspónum, að
forseta yðar, herra Ásgeiri Ás-
geirssyni, alþingi og lögfræðing
um yðar hafi orðið vel ágengt
við endurheimt fornra skjala og
handrita. Mætti ég fara þess á
leit, að þér eftirlátið Yaleháskóla
kortið. Fyrir hann er þetta dýr-
gripur. Annan eins hvalreka hef
ur ekki rekið á fjörur hans ár-
um saman. Ég minnist þess, að
skömmu eftir að fregnin um
kortið barst út, birti eitt af
fremstu skopblöðum okkar
mynd, þar sem kortið kemur við
sögu. Á sviðinu var sýndur
knattleikur milli Yale og erki-
andstæðings hans, Harvard-há-
skóla. Á markatöflunni stóð:
Harvard 56— Yale 0. Fylgjend-
ur Harvardliðsins fögnuðu ákaft
en tveir stúdentar frá Yale sátu
hnípnir á bekk. Annar víkur sér
að hinum og segir: „Jæja, við
eigum þó allavega Vínlandskort-
ið“.
Það er því auðsætt hvers
vegna ég vona að þig lofið Yale
að halda kortinu, að minnsta
kosti þangað til Yale hefur eign
azt betra knattleikslið.
Vel færi á að skýra hér frá
þeim mörgu viðfangsefnum á fs-
landi, sem vísindamenn Smith-
sonianstofnunarinnar hafa háuga
á. Þennan áhuga má rekja aftur
til síðustu aldamóta og nú er
það einlæg ósk okkar að mega
styðja eftir getu hinar merku
og fjölþættu Surtseyjarrann-
sóknir, sem fyrirhugaðar eru,
svo og aðrar hliðstæðar rann-
sóknir á íslandi.
En nú sný ég mér að öðru. f
kvöld langar mig til að ræða
lítið eitt um það, sem vísinda-
menn nefna hómeóstasis. Von-
andi skýtur orðið yður ekki
skelk í bringu. Með orðinu
hómeóstasis eiga líffræðingar
við það ástand þegar allar lífver
ur á einhverju tilteknu svæði
eru í jafnvægi innbyrðis og við
umhverfi sitt. Auðvitað verður
þetta jafnvægi einnig að taka til
mannsins sem lífveru. Það má
því segja að hómeóstasis sé hið
eftirsóknarverða ástand sem
skapast þegar maðuriinn raskar
ekki jafnvægi náttúrunnar, lifir
í sátt við umhverfi sitt og spill-
ir ekki lífsskilyrðum sínum.
Ég tel, að í mörgu tilliti megi
líkja sögu fslands við langa og
erfiða, en að lokum árangurs-
ríka sókn til slíks jafnvægis.
Þéssi sókn, þessi árangursríka
leit, er því markverðari sem um
hverfið, sem við var að etja, var
hrjúft og sérstætt.
Ég hygg, að þegar Ingólfur
Arnarson og aðrir landnáms-
menn vörpuðu öndvegissúlum
sínum fyrir borð, og námu land
þar sem þær rak, hljóti þeir að
hafa vitað, að hér var land fá-
breyttara að gæðum en lönd
meginlands Evrópu, sem þeim
voru kunn. Þeir hljóta að hafa
orðið þess áskynja, að hér var
jurtalíf fáskrúðugra og þó eink
um fábreyttara dýralíf en í öðr-
um löndum, sem þeir kunna að
hafa borið kennsl á, enda þótt
einstaklingafjöldi þeirra tegunda
sem fyrir hendi voru, væri oft
mikill. Þeir hljóta að hafa vitað,
að hér var land eldguðsins, sem
með jarðeldum og skyldum nátt-
úruhamförum hafði gert mikinn
hluta landsins óhæfan til rækt-
unar. í fáum orðum sagt, þeir
hljóta þegar í upphafi að hafa
skynjað, að þetta var erfitt land,
erfitt en þó viðráðanlegt, kynni
maðurinn að nytja það á hyggi-
legan hátt með því að bera virð-
ingu fyrir því og með því að
lifa í samræmi við náttúru þess.
Fyrstu merki um þennan skiln
ing tel ég þingsögu yðar. Home-
ostasis, eins og fyrr sagði, nær
til mannsins og hvernig hann
bregðst við meðbræðrum sínum
í sameiginlegri leit að hinu dýr-
mæta jafnvægi í viðskiptum sín
Dr. S. Dillon Ripley
um við óspjallað umhverfi. Það
er bersýnilegt, að snemma í
byggðasögu landsins hafa prest-
ar, höfðingjar og allur almenn-
ingur skynjað það, að öll sam-
skipti manna yrðu að stjórnast
af meira viti og meiri reglu en
tíðkaðist á tímum lénsskipulags.
Þeir skildu, að sá frjálslegi og
auðveldi háttur um landnám —
sá sem fyrstur nær, fyrstur fær
— svo og deilur og bardagar,
sem fylgja myndu í kjölfar
þessa, ættu ekki við í þessu sér-
kennilega og erfiða landi. Árang
ur þessa skilnings er lýðum ljós
um víða veröld: fyrst héraðsþing
in og síðar stofnun alþingis, en
þetta voru hvort tveggja áfang-
ar í viðleitni mannsins til að lifa
í samræmi við landið og hafið,
sem umkringdi hann.
Að mínu viti, hafa viðbrögð
manna gagnvart landinu og líf-
verum þess ekki síður stjórnazt
af heilbrigðri skynsemi en laga
fyrirmælum, þegar landnámsöld
sleppti. Með öðrum orðum: forn
ar erfðavenjur áttu fullt eins
mikinn þátt í mótun náttúru-
verndunar og bein lagafyrir-
mæli. íslendingar fluttu snemma
inn sauðfé. Það bjargaði land-
námsmönnum frá hungri og
mannfelli, en fjölgun þess voru
skorður settar, að minnsta kosti
svo að ekki hlytist full landauðn
af, svo sem gerzt hefur á öðr-
um tímum og í öðrum löndum.
Hér er og hefur verið urmull af
sjó- og landfuglum. Mér er tjáð,
að fyrrum hafi þessir fuglar og
egg þeirra verið veigamikil fæðu
lind íslendinga, en öldum saman
hafi bændur skilið eftir nokkur
egg í hreiðrum anda og gæsa,
og við lundaveiðar hafi fuglum,
sem báru síli í nefinu til eldis
ungum sínum, verið þyrmt. Fyrr
um voru fálkar fluttir út 1 stór-
um stíl til allra þjóðhöfðingja
Evrópu, en þó ekki í svo ríkum
mæli að þessum göfuga fugli
væri útrýmt, sem þó hefði ver-
ið leikur einn. Forfeður yðar
kunna að meta gildi æðarfugls-
ins, og enn er stofninn stór og
arðbær. í öðrum löndum hefur
æðurin verið veidd svo að til
auðnar horfir.
Frá upphafi vega hafa íslend-
ingar búið við eldgos og land-
skjálfta. Gera má sér í hugar-
lund þá ógn og skelfingu sem
landnámsmönnum hefur staðið
af þeim hamförum, sem eldgos
hafa í för með sér. Og þótt þeir
gætu ekki sigrazt á þessum öfl-
um jarðelda og hvera, lærðist
þeim að minnsta kosti að búa í
sambýli við þessi öfl og að
beizla orkuna til nytsamlegra
þarfa. Á þrettándu öld beizluðu
íslendingar hveri til að hita upp
baðlaugar. Nú hita borgarbúar
hús sín með heitu jarðvatni, svo
og gróðurhús, þar sem ræktað er
grænmeti og blóm, sem bæta
mataræðið og fegra daglegt líf.
Mér fannst sú fregn enn mikil-
vægari, að verið væri að gera
tilraunir um ylrækt utanhúss við
hverasvæði, jafnvel allhátt yfir
sjávarmáli, til að finna ráð við
næturfrostum, sem að öðrum
kosti hindruðu slíka ræktun.
Fyrir yður eru þetta næsta
hversdagslegir hlutir, sem þér
hafið þekkt frá blautu barns-
beini. En í raun og veru sýnir
þetta mjög athyglisverða aðlög-
un. Yður hefur, ef svo mætti
segja, tekizt að hagnýta yður
fjandsamlegustu náttúruöfl í
landi yðar.
Þó er mest um vert, að þér
haldið áfram árangursríkri sókn
til jafnvægis í höfunum um-
hverfis landið. Þér teljið það
alvarlega hættu, ef einhver ætl-
ar að ógna þeim náttúruauðlind-
um hafsins, sem afkoma þjóðar-
innar byggist á, eins og þér sýnd
uð í verki fyrir fáum árum. Það
er engu síður nauðsynlegt að við
halda hómeóstasis, eða hinu dýr-
mæta jafnvægi allra lífvera, í
höfunum en á landi. En það er
miklu torveldara, þar sem við
vitum enn svo lítið um lífið í
sjónum og hina viðkvæmu fæðu-
keðju, sem svo auðveldlega get-
ur rofnað, allt frá ömsmáu jurta-
svifi, ósýnilegu berum augum,
til nytjafiska.
Hér vildi ég mega bera lof á
þær framfarir í hafrannsóknum,
bæði undirstöðurannsóknum og
hagnýtum _ rannsóknum, sem
ríkisstjórn íslands hefur efnt til.
Og ég vil taka skýrt fram, að
samúð mín var öll með yður í
hinum alþjóðlegu átökum um
fiskveiðiréttindi eða „þorska-
stríðinu“ svonefnda. Það mátti
öllum vera ljóst, að helztu fisk-
veiðaþjóðar heimsins gátu ekki
til langframa haldið áfram að
moka upp fiski í flóum og fjörð-
um íslands. Veiðar á landgrunn-
um, hvar sem er, verða að lúta
eftirliti vegna mikilvægis þeirra
sem hrygningar- og uppeldis-
stöðva margra nytjafiska. Fyrir
örstuttu las ég um ræðu utan-
ríkisráðherra íslands, Emils Jóns
sonar, sem hann hélt á allsherj-
arþingi Sameinuðu þjóðanna,
þar sem hann gerði á ljósan hátt
grein fyrir þeim kostum og göll-
um, sem leiddu af sívaxandi fisk-
veiðitækni, og þeim merkjum of-
veiða í Atlantshafi, sem þegar
eru ótvíræð.
Það er því með djúpri þakk-
lætiskennd, er ég segi, að saga
íslands sé árangursrík leit að
jafnvægi, leit sem haldið er
áfram með mikilli atroku enn
þann dag í dag. Þér hafið fulla
ástæðu til að vera hreykin af
þeim árangri, sem náðst hefur
á þessu sviði, bæði að því er
varðar náttúruvernd og skynsam
lega nýtingu náttúruauðæfa.
En nú kynnuð þér að spyrja,
hvert sé mikilvægi þessa máls.
Það má vel vera, að á þessari
stundu hugsið þér sem svo, að
það sé ánægjulegt að hlusta á
slíkra gullhamra eða að þeir séu
viðeigandi við hátíðleg tækifæri
sem þetta, en hvað beri að gera
næst. Mér virðist svarið vera
mjög einfalt og þar sem ég er
ekki atvinnudiplómat ætla ég að
svara þessu umbúðalaust.
Framar öðru ætti ísland og
gæti látið meira að sér kveða á
alþjóðavettvangi um náttúru-
vernd og skynsamlega nýtingu
náttúruauðlinda heimsins bæði í
sjó og á landi. Þér getið innt
þetta af höndum, vegna þess að
þér þekkið viðfangsefnið frá
grunni, þér eigið einstæða fortíð
á þessu sviði og hafið skapað
erfðavenjur, sem aðrar þjóðir
mættu gjarna gefa meiri gaum.
Gjörið yður grein fyrir, hve mik
ilvægt þetta forustuhlutverk
gæti orðið. Sérfræðingar á sviði
fólksfjölda og fólksfjölgunar
hafa þegar sýnt fram á, að verði
fólksfjölgun framvegis áþekk
því sem nú er, og þverri ræktað
land og skóglendi í sama mæli
og nú á sér stað, kunni svo að
fara, að innan aldar verði minna
en fjórðungur ekru nytjalands
handa hverju mannsbarni í
heiminum til umráða, eða ef til
vill verði ekki nægjanlegt súr-
efni í andrúmsloftinu til við-
halds lífverum af þeirri gerð,
sem nú byggja jörðina. Eða eig-
um vér að íhuga, hvað er að
ske á þeim svæðum, sem margir
telja stærstu ónytjuðu lönd jarð-
arinnar. Ég á hér við hin geysi-
lega víðáttumiklu landflæmi
regnskóganna, sem nema meira
en þriðjunngi alls þurrlendis
jarðar, en stjórnmálamenn og
áætlunarsérfræðingar þróunar-
landanna tala oft ranglega um
þessi svæði sem „landbanka“
komandi kynslóða. Á einni ekru
í hitabeltisregnskógi kunna að
lifa hundrað sinnum fleiri plönt-
ur og dýr en á íslandi öllu.
Frá líffræðilegu sjónarmiði eru
þetta frjósömustu svæði jarðar.
En mjög er vandfarið með þessi
svæði. Gagnkvæm tengsl lífvera
þar eru svo margslungin, og
þekking vor á þcssum lífveru-
samfélögum er enn svo skammt
á’ veg komin, að þau verða ekki
nytjuð svo fullt gagn sé að. Sér-
hver tilraun til að nytja þau í
ótíma eða án nægilegrar þekk-
ingar leiðir til ófarnaðar. Víð-
áttu mikil landsvæði í Suður-
Ameríku, Indlandi og Pakistan
voru fyrrum vaxin frumskóg-
um, en eru nú gróðurvana, þurr
og sviðin jörð. Þetta eru glögg
dæmi um jafnvægisröskun.
Þarna var jafnvægi lífverusam-
félagsins rofið, innlendum plönt
um og trjám eytt, og þau látin
víkja fyrir aðfluttum tegundum,
sem áttu að gefa skjótari og
meiri arð. Auðvitað er ástandið
áþekkt í úthöfunum. Hve oft
heyrum vér ekki þjóðhagsfræð-
inga tala um matvælaforðabúr
hafanna sem allra meina bót. En
enn sem komið er vitum vér allt
of lítið um marga mikilvægustu
þætti lífverusamfélaga hafsins.
Hundruð af smásæjum lífveru-
tegundum, sem eru undirstaða
alls lífs í sjónum, hafa enn ekki
verið kannaðar til neinnar hlít-
ar og heimkynni þeirra hafa
ekki enn verið mörkuð á kort-
um. Einn fremstu haffræðinga
vorra í Smithsonianstofnuninni
hefur réttilega komizt þannig að
orði um þetta: „Það er út af
fyrir sig ágætt að tala um nytj-
un auðlinda hafsins, en starf
vort má sín lítils meðan vér ekki
vitum hverjar þessar auðlindir
eru og hvar þær dafna.“
Síðari hluti svars míns fjallar
um það, á hvern hátt slíku al-
þjó'ðahlutvérki verði sinnt, og
hvernig megi rækja það svo að
árangur verði sem mestur. Að
mínu viti er einungis um eina
leið að ræða til aukins skilnings
og skynsamlegri nytjunar á nátt
úruauðlindum vorum, og það eru
grundvallarrannsóknir. Eða með
öðrum orðum stórauknar rann-
sóknir á sviði hinna svonefndu
umhverfisrannsókna.
ísland hefur hér ákjósanlega
sérstöðu. Þér hafið góðum vís-
indamönnum á að skipa, og land
yðar hefur upp á mjög sérstæð
skilyrði að bjóða. Um þetta vil
ég fara nokkrum orðum.
í fyrsta lagi er ísland kjörið
til rannsókna í ökólógíu, sem ef
til vill er þýðingarmesta en jafn
framt yngsta grein umhverfis-
rannsókna. Ökólógía er fræði-
grein. sem leitast við að skilja
og skýra víxláhrif allra lífvera
innbyrðis og við umhverfi sitt.
Ökólógía er líka sú vísindagrein,
Framh. á bls. 23