Morgunblaðið - 18.07.1968, Blaðsíða 15

15
-a
MOR'GUNiBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. JÚLÍ 1968
Bók um fullveldisárið 1918
kemur út kjá AB 1. des.
Rætt við höfundinn, Gísla Jónsson mennta-
skólakennara á Akureyri
HINN 1. desember n.k. kemur
út hjá AB bók um atburði árs-
ins 1918 og þá einkum sjálfstæð.
issamningana og þann merka
áfanga, sem þá náðist í sjálf-
stæðismáli íslenzku þjóðarinn-
ar, er Island varð sjálfstætt og
fullvalda ríki. Samkomulag
samninganefnda íslands og
Danmerkur var undirritað 18.
júlí 1918, en þann dag bar upp
á fimmtudag eins og nú. í til-
efni dagsins hefir Mbl. snúið
sér til höfundar bókarinnar,
Gísla Jónssonar, menntaskóla-
kennara á Akureyri, og beðið
hann að segja lesendum nokk-
uð frá efni 'hennar.
— Hver eru tildrög að gerð
bókarinnar?
— Hugmyndin að bókinni ar
komin frá Almenna bókafélag-
inu, og tilmæli um að semja
hana bárust mér í fyrra vor.
Félagið hugsaði sér að minnast
50 ára afmælis fullveldisins
með slíkri bók, sem fjállaði að-
allega um atburði ársins 1918.
— Hvenær hófstu handa?
— Ég hóf verkið í júlíbyrjun
1987 og vann að því nokkuð
óslitið fram í september, en
síðan í hjáverkum með kenrislu
við M.A. Ég geri mér vonir um,
að fyrri helmingurinn geti far-
ið í setningu um næstu mán-
aðamót. Ég er nú að hreinrita
þann hluta og bera saman við
.heimildir. Gizkað gæti ég á, að
öll bókin verði um 20 arkir.
— Hvað viltu segja um efni
bókarinnar?
— Hún hefst á sögulegum að-
draganda að hinum stjórnmála-
legu abburðum ársins 1918.
Fyrsti kafli er um alþingis-
kosningar og flokkaskipan ár-
ið 1918. Þá urðu tvennar mjög
merkilegar kosningar. Þá kusu
konur í fyrsta sinn hér á landi,
og þá voru kosnir þeir þing-
menn, sem réðu sjá'lfstæðismál-
inu til lykta. Þá voru fyrst kosn
ir 6 landskjörnir þingmenn í
stað hinna konungkjörnu. Það
ár var Framsóknarflokkurinn
stofnaður, og það ár var fyrsti
þingmaður Alþýðuflokksins
kosinn, Jörundur Brynjólfsson.
Þetta ár var því mjög sögulegt
að ýmsu leyti.
— Næst er fjallað um full-
veidis- og fánamálið árið 1917.
Ráðuneyti Jóns Magnússonar
gerði tilraun til að fá viður-
kenndan siglingafána, en var
synjað í ríkisráði. Hins vegar
gáfu Danir það í skyn, að þeir
væru reiðubúnir að semja um
sambandsmálið í heild og fána-
máiið þar með.
— Því næst er svo vikið að
harðindunum miklu í ársbyrj-
un 1918 og þeim lýst og síðan
sagt frá undirbúningi samn-
ingaviðræðnanna. Þá er fjallað
um afstöðu Ríkisþingsins og
Alþingis til væntanlegra vjji-
ræðna og kosningu samninga-
nefndanna og sögð deili á samn
ingamönnunum. Þeir voru af
Dana hálfu Christopher Hage,
verzlunarmálaráðherra og full-
trúi ríkisstjórnarinnar í nefnd-
inni og formaður hennar, Erik
Arup, prófessor, tilnefndur af
Róttæka vinstri
C. Christensen,
forsætisráðherra,
Vinstri flokkum,
ritstjóri frá
flokknum. —
son frá langsummönnum og
iÞorsteinn M. Jónsson frá hin-
,um nýstofnaða Framsóknar-
,flokki. 'Hann er sá eini nefndar-
manna, sem nú er á 'lífi.
,Dönsku nefndinni var afar vel
tekið hér á landi, og íslending-
um þótti sér mikill sómi sýnd-
ur með því, hve hún var vei
skipuð. Það hefir líka verið mál
manna, að val íslenzku ful'ltrú-
,anna hafi tekizt með ágætum.
— 5. kaflinn er um sjálfar
samningaviðræðurnar og rakið
Jrá degi til dags, hvernig
smám saman dró í samkomu-
lagsátt. Fyrsti fundurinn var
haldinn 1. júlí, og sannast
sagna horfði þá ekki vel um
samkomulag. En samningsviij-
inn var mikill á báða bóga,
enda báðum samninganefndun-
um ljóst, að samkomulag varð
,að nást. Það var báðum þjóð-
unum full nauðsyn, Dönum
vegna Suður-Jótlands og ís-
lendingum vegna fánamálsins.
Endanlegt samkomu'lag náðist
hinn 17. júlí, o-g um kvöldið
var það borið óformlega undir
.Alþingi á lokuðum fundi, þar
sem alþingismenn, allir nema
2, féllust á það. Síðasti fund-
urinn var haldinn fimmtudag-
inn 18. júlí, og þá var sam-
komulagið undirritað af báðum
samninganefndunum og ís-
lenzku ráðherrunum. — Þess er
skylt að geta, að Jón Magnús-
son, forsætisráðherra, fylgdist
allan tímann vel með þróun
samningaviðræðnanna og mun
,hafa átt drjúgan þátt í því, að
viðræðurnar voru yfirleitt upp
teknar, og eins í hinu, að samn
ingar tókust. Það er mál þeirra,
sem kunnugastir eru.
— Sáttmálinn er birtur í
heiid í bókinni og skýrt frá
undirtekum bæði hérlendis og
erlendis. Öll íslenzk blöð, sem
þá komu út, fognuðu niðurstöð
unni nema Njörður á Isafirði,
móti, sinn í hvorri deild. Þeim
þótti Dönum veitt of mikil rétt
indi hér á landi (jafnréttis-
ákvæðið) og uppsagnarákvæð-
in vera of ströng.
— Þjóðaraikvæðagreiðsla
fór fram 19. október. Þá voru
lögin samþykkt með 12411 at-
Gísli Jónsson, menniaskólakennari.
og flest blöð í Danmörku tóku
samningunum vel nema blöð
hægri manna, sem þótti ríkis-
einingin rofin.
— Alþingi kom saman fyrst
í september til að fjalla um
málið, og þar voru hin Dansk-
íslenzku sambandslög sam-
þykkt með 38 atkvæðum. Að-
eins tveir þingmenn voru á
kvæðum gegn 999. Kjörsókn
var aðeins 43,8%, mest í Vesf-
mannaeyjum, 78,1%. Kvenfólk-
ið í landinu var fremur áhuga-
lítið. Af konum, sem höfðu
kosningarétt, ikusu ekki nema
24,1%, og í 9 hreppum greiddi
engin kona atkvæði.
— Síðan er sagt frá meðferð
málsins í Ríkisþinginu danska.
Þar voru lögin samþykkt í þjóð
þinginu með 100 atkvæðum
gegn 20 og í landsþinginu með
42 atkvæðum gegn 15. Allir
flokkar voru fylgjandi málinu
nema íhaldsflokkurinn. Kon-
ungur staðfesti síðan lögin 30.
nóvember, þ.e. tvenn samhljóða
sambandslög. Sama dag voru
gefin út bráðabirgðalög um ís-
lenzkan siglingafána. Sjálfur
konungsúrskurðinn um íslenzka
ríkisfánann og skjaldarmerkið
kom fyrst 12. febrúar 1919.
— Sérstakur kafli bókarinn-
ar fjallar svo um hátíðahöldin
1. desember 1918, sem haldin
voru að visu í skugga drepsótt-
arinnar, sem þá geisaði í Reykja
vík og víðar.
— Þá er fjallað um þjóðhagi,
svo sem mannfjölda, atvinnu-
vegi, fjár'hag ríkisins, verkleg-
ar framkvæmdir og viðskipta-
og verðlagsmál. Einn kaflinn
er um Kötlugosið, sem stóð yfir
frá 12. október til 4. nóvember.
Það olli því m.a., að kjörsókn í
Vestur-Skaftafellssýslu var
sáralítil, ekki nema 27,4%.
— Einnig er kafli um spönsku
veikina, sem upp kom í Reykja
vík sumarið 1918 (vægari teg-
und), en breyttist í drepsótt í
nóvemberbyrjun og herjaði
sem slík í mánaðartíma. í þess-
ari hryðju létust í Reykjavík
einni 258 menn og utan Reykja
víkur 230. Manndauðinn alls
árið 1918 er talinn um 16 af
þúsundi, enda er það ár lang-
mesta manndauðaár aldarinnar
liér á landi.
— í bókarlok er svo smá-
vegis tíningur um fánann,
skjaldarmerkið o.fl. Hugmynd-
ina um landvættirnar í skjald-
armerkinu átti Bjarni frá Vogi,
og setti hann hana fram í þing-
ræðu á aukaþinginu 1918. Jón
iMagnússon fól svo þeim Ás-
grími Jónssyni og Ríkharði
Jónssyni að teikna merkið, og
kom það að mestu í hlut Rík-
harðs, eftir því sem mér hefir
skitizt.
— Hverjar eru helztu heim-
ildirnar, sem þú hefir stuðzt
við?
— Heimildirnar eru að vísu
margar, en þær helztu eru
þessar: Dönsk útgáfa af gjörða
bók samninganefndanna ásamt
fylgiíkjölum. Frumtextinn
mun vera geymdur í Dan-
Framhald á bls. 19
flokknum, I.
fyrrverandi
tilnefndur af
og Borgbjerg
Jafnaðarmanna-
í íslenzku samn-
inganefndinni voru Jóhannes
Jóhannesson, forseti sameinaðs
þings, frá Heimastjórnarflokkn
,um, Bjarni Jónsson frá Vogi frá
þversum-armi Sjálfstæðis-
flokksins gamla, Einar Arnórs-
Sambandslaganefndin fyrir utan Alþingishúsið .Frá vinstri: Magnús Jónsson, ritari danska hlutans, Bjarni Jónsson frá Vogi,
Chr. Hage, formaður danska hlutans, F. J. Borgbjerg, Jóhannes Jóhannesson, formaður íslenzka lilutans, J. C. Christensen,
Kinar Arnórsson, Erik Arup, Gísli Isleifsson, ritari íslenzka hlutans, Þorsteinn M. Jónsson, Þ orsteinn Þorsteinsson, ritari is-
lenzka hlutans og S. A. Funder, ritari danska hlutans.