Morgunblaðið - 28.07.1968, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. JÚLÍ 1968
FANG FQRSETANS
Fanginn var Vladimir Skutina, rithöfundur
Forsetinn var Antonin IMovotny
Ar 1962
„Hvað fékkstu langan tíma?“
„Sertán mánuði.“
„Fyrir hvað?“
„Ekkert".
„Hvaða vitleysa, þú hlýtur
að hafa gert eitthvað. Ef þú
gerir ekkert, færðu fimm ár.“
FYRIR framan minningartöfl-
urnar um þá sem féllu í götu-
virkjunum, stóðu börnin í hvít-
um blússum, fjarræn og af-
skiptalaus. Þetta var síðdegis
hinn 5. maí 1962 i Prag.
Blöðin létu móðan mása um
ræðu Antonin Novotny, er
hann hafði hail-dið þann 1. maá,
þar sem hann hafði ekki brugð-
ið út af venju sinni og haft
uppi hótanir og hrakyrði í garð
menntamannanna. Kennari
minn, Vaclav Wassermann
hafði sagt mér frá því, að ein-
hver hefði bent Novotny á það
hvernig tékkóslóvakíski fram-
burðurinn á orðinu „bóndi“
væri — en það orð bar hann
alltaf rangt fram. Þetta kvöld
var kvikmyndasýning í Troj-
icka stræti og Wassermann, sem
var einn af forystumönnum kvik
myndaklúbbsins hafði komið að
sækja mig á skrifstofuna í
Jungmann götu númer 15. Að
kvikmyndasýningu lokinni
skildust leiðir, hann fór heim
til sín, en ég á skrifstofuna aft-
ur, þar sem ég þurfti að Ijúka
nokkrum bréfaskriftum.
Skömmu síðar komu tveir
menn inn á skrifstofuna án
þess að berja að dyrum. Ann-
ar var hávaxinn, hinn var lág-
vaxinn. Sá fyrrnefndi hafði
hendur í vösum og harðneskju
svipur var á andliti hans.
Hann var sú manngerð að mér
dettur ósjálfrátt í hug. „Ekki
myndi ég kæra mig um að rek-
ast á þennan náunga í myr>kri.“
Hinn liktist einna helzt gjald
þrota hrossabraskara, og hann
angaði langar leiðir af bjór. í
fyrstu ruglaði þetta mig í rím-
inu: ég hélt að þeir væru full-
ir og hefðu villzt af leið.
„Við viljum tala við yður,“
sagði sá sem ég hefði ekki
kært mig um að mæta í
myrkri.
„Gjörið svo vel og fáið ykk
ur sæti,“ sagði ég sakleysislega
og sveiflaði út höndunum eins
og maður sem af náð veitir gest
um sínum áheyrn. Ég benti á
tvo þægilega hægindastóla við
borðið.
„Ekki hérna“ rumdi í þeim,
sem angaði af bjór. „Við kom-
um frá Öryggislögreglunni“,
bætti hann við og dró einhvers
konar spjald upp úr vasanum.
Núna veit ég, að ég hefði átt
að skoða kortið, krefjast þess
að sjá handtökuskipun — að
ég hefði getað og hefði átt að
gera sitt af hverju, en þetta
töfraorð „Öryiggislögreglan“
vakti svo ósjálfráð viðbrögð
hjá mér, að ég hætti skyndi-
lega að vera elskulegur og höfð
inglegur gestgjafi og'varð mjög
hræddur. Þessari hræðslu er ó-
gerlegt að lýsa með orðum. í
hreinskilni sagt hafði ég ekki
minnsta hugboð um það, hvers
vegna tveir starfsmenn Örygg-
islögreglunnar höfðu komið á rit
stjórnarskrifstofuna: ég hafði
ekki minnsta grun um að þeir
myndu leiða mig til fangelsis,
þess alræmdasta í Evrópu. Ég
hélt að þeir þörfnuðust ráðlegg-
inga af einhverju tagi, eða upp-
lýsinga.
Við reynum alltaf að sjá björt
ustu hliðar á hverju máli, og
kannski er það ákjósanlegt. En
ég var feikilega hræddur og
það getur vel verið að ég hafi
skipt litum. Mér flaug í hug,
hvort ég ætti að hringja heim.
Kannski hafði eitthvað komið
fyrir þar. Konan mín var ekki
hnaust og við áttum litla dóttiur,
fárra vikna gamla. Nú er mér
ljóst, að Öryggislögreglan hefði
tæplega gert sér erindi til mín
vegna slíkra smámuna, en á
skelfingarstundum leita fárán-
legustu hugmyndir fram.
„Þér getið hringt seinna.“
sagði sá, sem ég hefði ekki
kært mig um að hitta í myrkri,
og færði sig í veg fyrir mig,
þegar ég ætlaði að ganga að
símanum.
Að nokkru leyti varð mér hug
hægara, þar sem þetta gaf mér
fyrirheit um, að einhvern tima
kæmi ég aftur. Ég var í blárri
ítalskri peysu og mér fannst ó
viðeigandi að vera jakkalaus í
fylgd með Öryggislögreglunni,.
svo að ég greip regnfrakkann
af snaganum, læsti skrifborð-
inu og gekk fram á stigapall-
inn. Enn þann dag í dag lít ég
ósjálfrátt um öxl þegar ég
geng niður stigana í aðalskrif
stofu auglýsingadeildar tékkó-
slóvakíska sjónvarpsins, til að
sjá hvort þessi bjórþefjandi
þonpari og slánalegi lcauði, sem
ég mundi ekki kæra mig um að
rekast á í myrkri, eru fyrir aft-
an mig.
Við gengum út á Jungman-
götu, þar sem tveir bílar Örygg
islögreglunnar biðu. Þeir opn-
uðu afturdyrnar í seinni bíln-
um og gáfu mér bendingu um
að stiga inn. Byssumennirnir
tveir settust sinn til hvorrar
handar. Maður kom út úr
fremri bilnum og spurði hvort
einhver væri heima hjá mér. Ég
sagði að konan mín væri heima
og hann kallaði svar mitt til
einhverra í fremri bílnum. Ég
heyrði einhvern segja, að það
væri einmitt við hans hæfi:
unga eiginkonan væri alein
heima, en annar þaggaði niður
í honum og sagði:
— Það verður lítið fyrir þig
að gera, hún átti krakka fyrir
sex vikum.
Þetta kom nokkuð flatt upp
á mig, og bersýnilega einnig á
manninn, sem hafði komið og
spurt, hvort einhver væri
fheima því að ann gaf í snar,-
edtium bendingu um að 'aka af
stð .og ág sá hann öskra reiði-
orð til tvímenninganna í hin-
,um bílnuan.
Við beygðum inn í Lazarska
stræti og síðan inn á Spalena,
svo að ég ályktaði að þeir
ækju mér til aðaistöðva lög-
reglunnar við Bartolomejska.
En við ókum framhjá Bartolo-
mejska, eftir Husovagötunni, í
áttina að bókasafninu og stefnd
um til Rudolfin tónlistarhallar-
innar á bökkum Vltava.
ÞAð VAR ekki fyrr en við tók
um að nálgast Ruzyne fangelsið
að allar þær ömurlegu sögur
rifjuðust upp fyrir mér, sem
tengdar eru þeirri hræðilegu
stofnun. Ég greip andann á
lofti.
„Svo að ég hef verið hand-
tekinn?“ spurði ég eins og fá-
ráðlingur og maðurinn sem ang
aði af bjór, rak upp hlátur og
svaraði:
— Nei, við erum bara í
skemmtiferð!
Bifreiðin nam staðar fyrir
framan járnhliðið, sem opnaðist
eins og af sjálfu sér og fang-
elsisgarðurinn gleypti okkur.
Tveir einkennisklæddir menn
með rauða borða á öxlum komu
til móts við okkur: þeir vísuðu
mér inn í herbergi, búið tveim-
ur stólum og einu borði og
sögðu mér að bíða. Eftir stund-
arkorn oprvuðust dyrnar og
glaðleitur eldri maður í ein
kennisbúningi spurði, hvort
mér væri nokkuð á móti skapi
að fylgjast með sér.
Ég man glöggt að hann
spurði bókstaflega „hvort mér
væri á móti skapi að fylgjast
með honum“ því að slíkt orða-
lag hjá fangelsisverði kom eins
og þruma úr heiðskýru lofti.
Hann vísaði mér inn í annað
herbergi og sagði mér að af-
klæðast, meðan hann leitaði í
fötum mínum. H'ann igerði skrá
yfir það á sérstakt blað, sem ég
hafði í vösunum. Síðan fór ég
í steypibað, var skrúbbaður vel
og vendilega með hreinsivökva
og sterkri sápu. Mér voru af-
hentar síðar nærbrækur —mér
var þá hugsað til hans afa míns,
hann var trésmiður og gekk
alltaf í slíkum brókum — og
tölulaus náttsloppur, áþekkur
þeim sem Chaplin íklæddist í
grínmyndum sínum til að
vekja sérlega skopleg áhrif. En
þetta var ekiki náttsloppiur; í
honum átti ég eftir að vera all-
an sólarhringinn, bæði á nóttu
og degi.
Að því búnu sagði þessi vin-
gjarnlegi, roskni varðmaður
mér að hafa hendur fyrir aft-
an bak, vera álútur og ganga á
undan sér. Ef ég hitti einhvern,
skyldi ég nema staðar, snúa
andliti að veggnum og horfa
annað hvort á vegginn eða nið-
ur fyrir mig. Ég mátti ekki
horfa í kringum mig. (Þeirhafa
lagt niður þá aðferð að binda
fynir augu fanga imeð svörtum
klút, það var ein af möngum
’framförum, sem orðið höfðu
undir sósíalist'astjórn, eins c>g
mér var hvað eftir ,ann,að sagt
meðan á fangelsivist minni
Stóð).
Á þriðju hæð fól hann mig á
hendur enn öðrum, miklu yngri
varðmanni, sam lauk upp járn-
grindunum og opnaði klefa nr.
203 og hleypti mér inn.
Klefinn var þröngur, með
gluggaboru, sem hafði verið mál
að yfir, svo að ekki sást út. Það
var kalt inni. Á gólfinu var
gat, sem ódaun lagði upp um.
Seinna var mér sagt að þetta
væri slerni, þvotteskál og lind
fynir þá sem þyrstir vænu. Ég
hef 'jafnan stutt framfarir og
hagræðiingiu, en þessi þrefaldi tiil
gangur var mér engan veginn
að skapi. Þarna var stóll sem
leggja mátti saman og rúmfleti
af sömu gerð. Seinna léði rauð-
borðaður foringi mér tvær á-
breiðfur, lak og ver utan um
stnákoddann. Hann útskýrði
fyrir mér, hvernig ætti að setja
rúimtetnaðinn á og fyrir mann
með mína menntun varð mér
sönn raun að átta mig á hvern-
ig fara skyldi að.
ÞÓTT ÉG brjóti heilann svo að
brakar í, er mér ekki nokkur
lifand'i leið ,að segja til um
hversu lengi ág (var í þessum
iklefia. Ég veit það eitt, að ég
var* að því kominn <að m'issa vit
iglióruna, þegar dyrnar oprouð-
ust og þungibrýnn ungiur vörð-
ur benti mér með höfuðhreyf-.
ingu að 'koma. Þeg,ar ég skildi
ekki strax hina hlýlegu bend-
in,gu öskraði hann:
„Fylgið mér!“
Löngu seinna uppgötvaði ég
að þessi tegund fangelsisvarða
er kölliuð hunda'temjanar. —
Þetta hefði mér átt að skiljazt
strax, vegna þess að hann fór
með mig eins og hund. Og all-
an tímann varð ég að gæta mín
að snúa höfðiniu í átt að veggn-
um — þegar hann var að opna
og loka járngrindunum, þegar
hann hringdi á lyftuna, þegar
lyftan kwm og þegar hann fór
og aðgætti 'hvort leinhver væri
að kotmia eftir ganiginum. Það
sem mér fan,nist skorta á í fasi
hans var að 'hann iber>ði sér á
brjóst og veimaði „Heil“.
Hann lét mig ganga eftir
löngum, dimmum gangi, barði
að dyrum og þegar svarað var,
opnaði hann, sló saman hælum
og tilkynnti:
„Félagi kapteinn, ég er kom-
inn með hinn ákærða Skutina.“
Maðurinn fyrir innan lét vel
yfir og mér var leyft að snúa
sjónum mínum frá veggnum og
ganga inn í herbergið. Að því
er mér hafði skilizt á kveðju
hundatemjarans var hann kap-
teinn að tign: og varð það ekki
merkt af öðru, hann var óein-
kennisklæddur og var í mesta
meinleysi að ydda blýant. Hann
bað mig fá mér sæti á bekk í
horninu og kveikti á lampa, og
beindi að mér — kannski til
þess að sjá mig betur eða
kannski til að ég sæi hann ekki.
Ég fann á lyktinni, að hann
rnundi hafa kaffibolla hjá sér
og allt í einu fylltist ég ómót-
stæðilegri löngun til að bragða
kaffi. Nákvæmlega tíu mánuð-
um síðar var þessari löngun
fullnægt.
„Gott, þá skulum við heyra
sögu yðar. Talið“ sagði hann.
Eftir ónotalega þögn, spurði
ég utan við mig, hvað búizt
væri við að ég segði.
„Þér vitið það,“ sagði hann
vinsarolega og blíðlega og gegn-
um Ijósglampann sá ég hann
halla höfðinu út í aðra hliðina
og bíða eftirvæntingarf.ullur.
En satt að segja vissi ég það
ekki. Mér varð hugsað til fjöl-
skyldu minnar og vegna þess
ég bar kvíðboga fyrir því sem
væri kannski að gerast þar og
ivegna þess að ég (sá .símtól á
borðinu, spunði ég þennan hlý-
lega m.ann, hvort ég mætti
bringjta. Þetta segi ég til vitnis
um, hversu frálei'tar vor»u hug-
myndir mínar um Cwyggiislög-
regluna, á því herrans ári <1962.
Hann svaraði, að það kæmi
ek'ki til greina. Þá spurði ég,
hvort hann vildi hringja og
segja konunni minni, að ég
væri heill á húfi. Hann svaraði
að henni væri þegar kunnugt
um það.
Það var ekki fyrr en eftir að
ég hafði afplánað dóm minn, að
ég komst að því að seinni bif-
reiðinni hafði verið e,kið til heim
ilis míns, og áhöfn hans hafði
hegðað sér nákvæm'lega á sama
hátt og Gestapo köm fram gagn
vart þeim, sem grunaðir voru
um andfasisma.
Þeir komu rétt um það bil, að
litla barnið okkar átti að fara
að sofa. Fyrirliði hópsins sagði
að það mætti bíða og eigirokona
mín yrði að sýna þeim, hvar
munir mínir og skjöl væru
geymd.
Síðan rannsökuðu þeir hirzlur
mínar og tóku á brott með sér
öll skjöl sem 'öuindust. Að því
búnu fóru þeir í bóikaskápana
og grandskoðuðu bókmenntir
Vladimir Skutina